بررسی و تحلیل استعارۀ مفهومی مرگ در غزلیّات خاقانی شروانی

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

محبوبه پاکدل ^{1 *} , زهره سرمد ^{2 *} , زهره نورایی نیا ³

1 -
2 - هیات علمی
3 - هیات علمی

تاریخ دریافت : 1403/05/07 تاریخ پذیرش : 1403/07/04 تاریخ انتشار : 1404/02/06

کلید واژه: مرگ, استعارۀ مفهومی, غزلیات, خاقانی.,

چکیده مقاله :

چکیده در‌نظریۀ‌زبان‌شناسان شناختی، به طور‌کلی،استعاره ابزاری برای‌اندیشیدن‌وشناخت مفاهیم انتزاعی است.از این جهت استعاره، بیش از آنکه آرایه‌ای صرفاً ادبی و محصول هنجارگریزی زبانی باشد،ظهورو بروزی پر رنگ در زبانِ خودکار دارد و بیشتر در مفاهیم رخ می‌دهد تا در واژگان.در این پژوهش برآنیم تا با تحلیل استعارۀ شناختیِ مفهوم مرگ درغزلیات خاقانی نشان دهیم‌که‌مرگ به‌چه دلایلی درمعنایِ دیگری غیرازمعنای اولیه¬اش،‌که همانا بُریدنِ نفس ورفتنِ جان از بدن است، کاربرد یافته است. این معانیِ استعاری درزبانِ خاقانی‌ودرمحتوایی چون غزل، چگونه هستند و تا چه حد با مرگ در معنای اولیه¬اش همسان یا در تعارض و تقابل هستند؟چگونگیِ به کارگیریِ خاقانیِ غزلسرا،از مرگی‌که برای عاشقان رخ می¬دهد، از مواردی است‌که این پژوهش درپی پاسخ بدان است؛ امری‌که‌باکندوکاو درمفاهیم استعاری‌آن¬هاوشیوه¬های‌مختلف شکل¬گیریشان روشن¬تر می¬شود. نگارنده بر آن است تاواحدهای تجزیه‌وتحلیل‌استعاره رابابهره‌گیری‌ازنظریات‌مختلف دربارۀ استعارۀ مفهومی، چگونگی توجیه استعاره در بافت غزل و همچنین کلان استعاره‌ی ذهن خاقانی از مرگ و حوزه‌های مفهومی مبدأ و مقصد، درغزلیات وی نشان داده و مهم‌ترین کارکردهای استعاری مرگ و طرحواره‌های زیرگروه آن را ترسیم نماید.کاربرد واژه‌ی مرگ‌ومشتقات‌آن‌درغزلیات‌نشان‌می‌دهد،کلان‌استعاره‌ی‌مرگ‌دربافت‌غزل،دوری‌وهجران ازیار ودر‌ذهن‌خاقانی سراندازی‌درپای معشوق است ومهم‌ترین حوزه‌های مفهومی‌این واژه عبارت‌انداز:خونریزی،فدا شدن،سوختن وبه‌سرآمدن روز عمر. واژگان کلیدی: مرگ،استعارۀ مفهومی، غزلیات،خاقانی.

چکیده انگلیسی:

چکیده در‌نظریۀ‌زبان‌شناسان شناختی، به طور‌کلی،استعاره ابزاری برای‌اندیشیدن‌وشناخت مفاهیم انتزاعی است.از این جهت استعاره، بیش از آنکه آرایه‌ای صرفاً ادبی و محصول هنجارگریزی زبانی باشد،ظهورو بروزی پر رنگ در زبانِ خودکار دارد و بیشتر در مفاهیم رخ می‌دهد تا در واژگان.در این پژوهش برآنیم تا با تحلیل استعارۀ شناختیِ مفهوم مرگ درغزلیات خاقانی نشان دهیم‌که‌مرگ به‌ چه دلایلی در معنایِ دیگری غیر از معنای اولیه¬اش،‌که همانا بُریدنِ نفس ورفتنِ جان از بدن است، کاربرد یافته است. این معانیِ استعاری درزبانِ خاقانی‌ودرمحتوایی چون غزل، چگونه هستند و تا چه حد با مرگ در معنای اولیه¬اش همسان یا در تعارض و تقابل هستند؟چگونگیِ به کارگیریِ خاقانیِ غزلسرا،از مرگی‌که برای عاشقان رخ می¬دهد، از مواردی است‌که این پژوهش درپی پاسخ بدان است؛ امری‌که‌باکندوکاو درمفاهیم استعاری‌آن¬هاوشیوه¬های‌مختلف شکل¬گیریشان روشن¬تر می¬شود. نگارنده بر آن است تاواحدهای تجزیه‌وتحلیل‌استعاره رابابهره‌گیری‌ازنظریات‌مختلف دربارۀ استعارۀ مفهومی، چگونگی توجیه استعاره در بافت غزل و همچنین کلان استعاره‌ی ذهن خاقانی از مرگ و حوزه‌های مفهومی مبدأ و مقصد، درغزلیات وی نشان داده و مهم‌ترین کارکردهای استعاری مرگ و طرحواره‌های زیرگروه آن را ترسیم نماید.کاربرد واژه‌ی مرگ‌ومشتقات‌آن‌درغزلیات‌نشان‌می‌دهد،کلان‌استعاره‌ی‌مرگ‌دربافت‌غزل،دوری‌وهجران ازیار ودر‌ذهن‌خاقانی سراندازی‌درپای معشوق است ومهم‌ترین حوزه‌های مفهومی‌این واژه عبارت‌انداز:خونریزی،فدا شدن،سوختن وبه‌سرآمدن روزعمر. واژگان کلیدی: مرگ،استعارۀ مفهومی، غزلیات،خاقانی.

منابع و مأخذ:

منابع: کتاب 1. برگر، آرتورآسا(1398)، تحلیل گفتمان کاربردی، ترجمۀ حسین پاینده، تهران: مروارید.
2. بیهقی، ابوالفضل(1385)، تاریخ بیهقی، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، تهران: مهتاب.
3. پورنامداریان، تقی (1383)، رمز و داستان¬های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی.
4. ــــــــــــ(1388)، در سایۀ آفتاب، تهران: سخن.
5. حمیدیان، سعید(1393)، سعدی در غزل، چاپ سوم، تهران: نیلوفر.
6. خاقانی شروانی، افضل¬الدین(1382)، دیوان خاقانی شروانی، تصحیح ضیاءالدین سجادی، چاپ هفتم، تهران: زوّار.
7. دشتی، علی(1364)، خاقانی شاعری دیر آشنا، تهران: اساطیر.
8. راسخ مهند، محمد (1389)، درآمدی بر زبان شناسی شناختی: نظریه¬ها و مفاهيم، تهران: سمت.
9. روشن، بلقیس؛ اردبیلی، لیلا (1392)، مقدّمه‌ای بر معنا شناسی شناختی.
10. زلتن، کوچش(1393)، استعاره مقدّمه‌ی کاربردی، ترجمۀ جهانشاه میرزابیگی، تهران: آگاه.
11. سعدی شیرازی، مصلح¬الدین(1385)، غزلیات سعدی، تصحیح محمد علی فروغی، تهران: ققنوس.
12. صبور(1335)، آفاق غزل فارسی، تهران: پدیده.
13. صفوی، کوروش(1379)، در آمدی بر معنی‌شناسی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
14. ــــــــــــــ (1398)، استعاره، تهران: علمی.
15. ليكاف، جرج/جانسون، مارك(1394)، استعاره¬هایی که با آن¬ها زندگی می¬کنیم، ترجمه هاجر آقاابراهيمی. تهران: نشر علم‏‫.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
16. وزین پور، نادر(1353)، تاریخ ادبیّات و تحوّل اندیشه در ادبیّات فارسی، تهران: تعاونی دانشجویان.
17. همایی، جلال¬الدین(1308)، تاریخ ادبیّات ایران، تبریز: کتابخانه ارومیه.
مقاله 1. پور جوادی، نصرالله (1382)، پروانه و آتش(سیر تحول یک تمثیل عرفانی در ادبیات فارسی- مقاله دوم)، نشریه نشر دانش، سال بیستم، شماره 2. از ص 6 تا 18.