تحلیل فقهی قاعده‌ی درأ در کیفر زدایی از متهم؛ با رویکردی انتقادی به توسعه‌ی ادلهی اثبات دعوا در فضای مجازی
محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات حقوقی فضای مجازی
جواد حبیبی تبار
1
,
هادی حکمت‌فر
2
*
1 - مدرس خارج اصول و فقه جزا حوزه علمیه قم و دانشیار جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران
2 - سطح چهار جوزه علمیه قم
کلید واژه: قاعده درأ, کیفر زدایی, سوءظن, ادله اثبات, فضای مجازی,
چکیده مقاله :
قاعده درأ از قواعد فقهی معروفی است که در ابواب مختلف فقهی مورد استناد فقیهان قرار گرفته است. این قاعده برای کیفر زدایی از متهم در باب حدود تشریع شده است دارای نکات دیگرینیز می باشد که از آن غفلت شده است: زیرا موضوع قاعده درء این است که هرگاه در انتساب جرم به متهم شک و تردیدی پدید آید، با استناد به قاعده درأ از متهم رفع اتهام می شود؛ موضوع قاعده درء با حرمت سوء ظن و پرهیز از بدگمانی بسیار نزدیک است. از سویی نیز با توجه به گسترش روز افزون فضای مجازی و توسعه استفاده مردم از این فضا، رویکری در جامعه درحال گسترش است تا با توسعه ادلهی اثبات دعوا، ادلهی مبرزه در فضای مجازی را نیز به عنوان ادلهی قانونی به شمار آورند حال آنکه این مسئله از در دایره شببه دارئه قرار گرفته و مصداق قاعده درأ قرار می‌گیرد. تحقیق حاضر بر اساس روش تحقیق تحلیلی- توصیفی و مبتنی بر مطالعه‌ی کتابخانه‌ای این موضوع را مورد بررسی قرار داده است؛ نتایج تحقیق نشان می‌دهد که کیفر زدایی از متهم بواسطه قاعده درأ با حرمت سوء ظن هم پوشانی دارد؛ زیرا ادله قاعده درأ و حرمت سوء ظن، مردم را از ایراد اتهام و سوء ظن به دیگران به صرف شک و گمان برحذر می دارد. همچنین مبتنی بر قاعده درأ می بایست از استناد به ادلهی مبرزه با عنوان ادلهی الکترونیکی احتیاط کرد.
The principle of Darʾ is one of the well-known maxims of Islamic jurisprudence frequently invoked by jurists across different branches of fiqh. While it was originally legislated to exempt the accused from ḥudūd punishments in cases of doubt, it contains further dimensions that are often neglected. Its essence is that whenever uncertainty arises concerning the attribution of a crime to an accused person, reliance on this principle results in the dismissal of the charge, a concept closely aligned with the prohibition of suspicion and the duty to avoid mistrust. In light of the growing use of cyberspace, a trend has emerged to broaden evidentiary frameworks by recognizing electronic indicators from virtual environments as admissible legal evidence; however, such reliance often falls within the scope of doubt and thus triggers the application of the principle of Darʾ. Based on a descriptive–analytical methodology and library research, this study concludes that exoneration under the principle of Darʾ substantially overlaps with the prohibition of suspicion, since both preclude attributing liability on the basis of mere conjecture, and further argues that, in accordance with the principle, caution must be exercised before accepting electronic evidence as legally conclusive.
1. بجنوردی، سید محمد،(1409) قواعد فقهیه،، چاپ اول، تهران، انتشارات مجد.
2. جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر،(1395) ترمینولوژی حقوق، چاپ نهم، تهران،گنج‌دانش.
3. حاجی ده¬آبادی، احمد،(1400) درسنامه قواعد فقه جزاء، چاپ اول، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
4. حر عاملی، محمد حسن،(1409) وسائل الشيعه الى تحصيل مسائل الشريعه، چ اول، مؤسسه آل‌بيت (عليهم السلام)، قم.
5. حسینی، سید بشیر، (1399) شناخت نامه فضای مجازی، ، چاپ اول، نشر هیوا. چاپ اول.
6. حلی، محمدبن ادریس،( 1410) السرائر الحاوى لتحرير الفتاوی، چاپ سوم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
7. دیلمی، حسن بن محمد،(1408) اعلام الدین فی صفات المومنین، چاپ اول، موسسه آل البیت(ع)، قم.
8. راغب اصفهانی، حسین بن محمد،(1412) المفردات فی غریب القرآن، چاپ اول، دارالعلم، بیروت.
9. طباطبایی حائری، علی بن محمد،(1416) ریاض المسائل في بيان أحكام الشرع بالدلائل، چاپ اول، موسسه نشر اسلامی، قم.
10. طبری، محمد بن جریر،(1363) تاریخ طبری، چاپ سوم، انتشارات اسلامیة، تهران.
11. عاملی، زین الدین بن علی،(1373) غایة المراد، چاپ دوم، مرکز الابحاث و الدراسات الإسلامیة،قم.
12. فراهیدی، خلیل بن احمد،(1410) کتاب العین، چاپ دوم، انتشارات منشورات الهجره، قم
13. قبله‌ای خویی، خلیل،( 1401) قواعد فقه بخش جزاء،چاپ هشتم، انتشارات سمت، تهران.
14. قمی، محمد بن علی بن بابویه،(1413) من لايحضره الفقيه، چاپ دوم، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
15. کهوند، محمد(1398) شبکه عنکبوتی، چاپ دوم، انتشارات ذکری، قم
16. متقی هندی، علاء الدین،(1424) ک‍ن‍ز ال‍ع‍م‍ال فی س‍ن‍ن الاق‍وال و الاف‍ع‍ال، چاپ سوم، دارالکتب العلمیه،بیروت.
17. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار،(1362) چاپ سوم، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، تهران
18. محقق حلی، جعفر بن حسن،(1408) شرایع الاسلام في مسائل الحلال والحرام، چاپ دوم، انتشارات مؤسسه اسماعیلیان، قم
19. محقق داماد، سید مصطفی،(1412) قواعد فقه، بخش جزایی، چاپ دوزادهم تهران نشر علوم اسلامی، قم.
20. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران،(1374) تفسیر نمونه. چاپ اول، انتشارات مدرسه امام امیرالمومنین(ع)، قم.
21. مکارم شیرازی، ناصر،( 1395) قواعد فقهیه، چاپ سوم، مدرسه امیرالمومنین، قم.
22. موسوی خویی، سید ابوالقاسم،(1422) مبانی تكمله المنهاج، چاپ سوم، مؤسسه انتشارات الامام الخوئي، قم.
23. نجفی، محمدحسن،( 1408) جواهرالکلام فی شرح شرایع الإسلام، چاپ چهارم، داراحیاء التراث العربیه، بیروت.
24. نراقی، محمدمهدی( 1370) جامع السعادات، ترجمه سیدجلالالدین مجتبوی، چاپ چهارم، انتشارات حکمت، تهران
25. محمودی، فیروز.(1378)، قاعده درء و تطبیق آن با تفسیر شک به نفع متهم در حقوق موضوعه، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق، شماره 9
26. زرکلام، ستار،(1384) امضای الکترونیکی و جایگاه آن در ادله اثبات دعوا، پژوهش های حقوق تطبیقی، شماره 28.
27. Wildins,Nigle.Sysmtems.Amazoon.2nd edition.1997.
28. Hnor.Jordan. Artificial Intelligence, Baron Jamse pub;ications.Londan.2023.