منازعات گفتمانی در غزلیات حافظ مبتنی بر نظریه گفتمان لاکلا و موف

محورهای موضوعی : شعر

میترا داودی ¹ ( دانشجوی دکترا زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قم )
محمد جواد حجازی ² ( استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قم )
سیدعلی‌اصغر سلطانی ³ ( عضو هیأت علمی دانشگاه باقر العلوم(ع) )

تاریخ دریافت : 1399/12/20 تاریخ پذیرش : 1400/02/11 تاریخ انتشار : 1400/07/01

کلید واژه: برجسته‌سازی و حاشیه‌رانی, حافظ, گفتمان لاکلا و موف, نشانه‌شناسی گفتمانی,

چکیده مقاله :

مناقشات بر سر دین‌داری یا دین‌گریزی حافظ از دیرباز ادامه داشته است. مسأله در این مقاله این است که نظم گفتمانی موجود در دیوان غزلیات حافظ شناسایی گردد، و مشخص شود که در این نظم گفتمانی کدام گفتمان‌ها خودی و برجسته‌سازی شده‌اند و کدام گفتمان‌ها غیر خودی و به حاشیه ‌رانده شده‌اند. بدین صورت می‌توان با روشی داده‌ بنیاد و عینی از رویکرد حافظ نسبت به دین درک بهتری به دست آورد. مبنای نظری در پژوهش، نظریه گفتمان لاکلا و موف است و روش پژوهش مبتنی بر مدل نشانه‌شناسی گفتمانی سلطانی(۱۳۹۳) است. بر این اساس مشخص گردید که نظم گفتمانی موجود در دیوان حافظ شامل گفتمان‌های حکومتی، دینی، تصوف و طریقت رندی حافظ است. گفتمان رندی، گفتمان برجسته‌سازی شده و خودی و سه گفتمان دین‌محور دیگر گفتمان‌های حاشیه‌رانی شده و غیر خودی هستند. همراستایی گفتمان رندی حافظ با انس و عشق او به قرآن گویای عدم تقابل این گفتمان با ارزش‌های حقیقی دینی است. دال مرکزی در گفتمان رندی دال ریاستیزی است که در تقابل و تنازع و با ریاکاری در گفتمان‌های دین‌محور است.

چکیده انگلیسی:

Controversy over Hafez's religiosity or apostasy has a long background. The problem in the present article is to identify the discourse order in Hafez's lyric poetry, and to determine which discourses are insider and highlighted in this discourse order and which discourses are outsiders. Thus, a better understanding of Hafez's approach to religion can be gained through a fundamental and objective data method. The theoretical basis of the research is Laclau and Moffe theory of discourse and the research method is based on Soltani discourse semiotics model (2014). Accordingly, it was determined that the discourse order in Diwan of Hafez includes governmental, religious and Sufism. The alignment of Hafez's wisdom discourse with his love to Qur'an shows that this discourse does not contradict real religious values. The central signifier in wisdom’s discourse is the prescriptive signifier which is opposed and hypocritical to religious discourses.

منابع و مأخذ:

انوری، حسن. ۱۳۸۲ش، فرهنگ فشرده سخن، 2ج، تهران: سخن.

برزگر خالقی، محمدرضا. ۱۳۹۶ش، شاخ نبات حافظ: شرح غزل‌ها همراه با مقدمه، چاپ نهم، تهران: زوار.

پورنامداریان، تقی. ۱۳۸۲ش، گمشده لب دریا: تعاملی در معنی و صورت شعر حافظ، تهران: سخن.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. ۱۳۷۷ش، دیوان غزلیات حافظ، بر اساس نسخه تصحیح شده غنی و قزوینی به کوشش رضا کاکایی، تهران: ققنوس.

خدیو جم، حسین. ۱۳۹۳ش، واژه نامه غزل‌های حافظ با یادداشت‌ها و حواشی مهدی اخوان ثالث، به کوشش نیما تجبر، تهران: زوار.

خرمشاهی، بهاءالدین. ۱۳۷۳ش، حافظ نامه: شرح‌الفاظ، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

خرمشاهی، بهاءالدین. ۱۳۸۴ش، ذهن و زبان حافظ، ویراست ۳، تهران: انتشارات ناهید.

خواجوی کرمانی. ۱۳۳۶ش، دیوان خواجو، به اهتمام و تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: بارانی و محمودی.

رجایی بخارایی، احمدعلی. ۱۳۹۰ش، فرهنگ اشعار حافظ، چاپ نهم، تهران: علمی.

زرین‌کوب، عبدالحسین. ۱۳۷۳ش، از کوچه رندان: درباره زندگی و اندیشه حافظ، تهران: سخن.

سلطانی، سیدعلی اصغر. ۱۳۸۴ش، قدرت گفتمان و زبان؛ ساز و کارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر نی.

شاه نعمت‌الله، ولی. ۱۳۶۱ش، کلیات اشعار شاه نعمت‌الله ولی، به سعی دکتر جواد نوربخش، چاپ ششم، تهران: انتشارات خانقاه نعمت الهی.

غنی، قاسم. ۱۳۹۳ش، بحث در آثار و احوال حافظ، تاریخ تصوف در اسلام، چاپ دوازدهم، تهران: زوار.

مرتضوی، منوچهر. ۱۳9۵ش، مکتب حافظ، مقدمه‌ای بر حافظ‌شناسی، تهران: طوس.

معین، محمد. ۱۳۷۵ش، حافظ شیرین سخن، به کوشش مهدخت معین، تهران: صدای معاصر.

یورگنسن، ماریان و لوئیز فیلیپس. ۱۳۹۳ش، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی خلیلی، تهران، نشر نی.

کتب انگلیسی

Lacalau and Mouffe, 1985. Hegemony and socialist strategy: towards a Radical Democratic Politics. London: Verso.

Laclau, E. , 1993. Power and representation. In M. Poster (ed). Politics, Theory and Contemporary culture. New York: Columbia University Press.

Sayyid, B. and Zac, L., 1998. Political analysis in a world without foundation. In Elinor Scarboraough and Tanenbaum (Eds). Research strategies in the social sciences. Oxford: Oxford University Press.

Smith, A. M., 1998. Laclau and Mouffe: the radical democratic imagery. London: Routledge.

 

مقالات

اکرمی، میرجلیلی، ۱۳۸۴ش، «دولت قرآن و اسلام بیان در شعر حافظ»، علامه، تابستان، شماره ۶، صص21- 40.

باقری خلیلی، علی اکبر و سهراب قهارپور گنابی. ۱۳۹۲ش، «تجربه دینی حافظ شیرازی بر اساس نظریه گلاک و استارک»، شعرپژوهی، پاییز، شماره ۱۷، صص23- 44.

جعفری، سیدحسین و سعید زهره وند و علی حیدری. 1398ش، «تناقض‌های بیناگفتمانی در شعر حافظ»، فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، دوره 13، شماره 50، تابستان، صص467-429.

درخشان، مهدی. 1353ش، «مشترکات حافظ شیرازی و ناصر بخارایی، دو شاعر معاصر قرن هشتم»، گوهر مراد، شماره ۱۷، صص484-490.

رحمدل، غلامرضا. 1382ش، «زیبایی‌شناسی دینی در غزلیات حافظ»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تابستان و پاییز ۱۳۸۲، شماره ۱۶۷، صص129-148.

سلطانی، سیدعلی اصغر و اعظم راودراد و مرجانه سوزنکار. ۱۳۹۳ش، «بازنمایی چالش سنت و مدرنیته در فیلم به همین سادگی»، مجله جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، پاییز و زمستان، دوره ششم، شماره ۲، صص۲۱۳- ۲۳۸.

سلطانی، سیدعلی اصغر. ۱۳۸۸ش، «تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۲۸.

سلطانی، سیدعلی اصغر. ۱۳۹۳ش، «نشانه‌شناسی گفتمانی یک جدایی»، مجله مطالعات جامعه شناختی، دوره ۲۱، شماره ۲، پاییز و زمستان، صص۴۳- ۷۲.

فیض الاسلام، جهاد و کبری رشنو. ۱۳۹۰ش، «شراب گوارای الهی(بررسی تطبیقی خمریه الهی ابن فارض و حافظ شیرازی)»، پژوهشگاه حکمت و فلسفه اسلامی، پاییز ۱۳۹۰، شماره 27، صص101-116.

مالمیر، تیمور. ۱۳۹۰ش، «اهمیت دانش معانی در فهم رندی حافظ»، ادب فارسی، بهار و تابستان ۱۳۹۰، شماره‌های 3، 4 و 5، صص147- 158.

مظاهری، محمدمهدی. ۱۳۸۴ش، «دین از خلوت فطرت تا جلوت هنر»، پژوهش دینی، بهار، شماره 9، صص143-161.

مقدمی، محمدتقی. ۱۳۹۰ش، «نظریه تحلیل گفتمان لاکلا و موف و نقد آن»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال دوم، شماره دوم، بهار ۱۳۹۰، صص91-124.

Anwari, Hassan 2003, Comprehensive Book on Speech, 2 vols., Tehran: Sokhan Press.

Barzegar Khaleghi, Mohammad Reza 2017, Hafez Shakhe Nabat (beloved): Description of lyric poems with introduction, ninth edition, Tehran: Zavar.

Pournamdarian, Taqi. 2003, Lost by the Sea: An Interaction in the Meaning and Form of Hafez Poetry, Tehran: Sokhan.

Hafiz Shirazi, Shamsuddin Mohammad. 1998, Divan of Hafez’s Odes, based on the revised version of Ghani and Qazvini by Reza Kakai, Tehran: Qoqnoos Press

Khadiv Jam, Hossein, 2014, Dictionary of Hafez lyric poems with notes and margins of Mehdi Akhavan Saales, by Nima Tajbar, Tehran: Zavar.

Khorramshahi, Bahauddin. 1994, Hafez Naameh: Explanation of words, key concepts and difficult Couplets of Hafez, Tehran: Elmi va Farhangi publications.

Khorramshahi, Bahauddin. 2005, Hafez Mind and Language, 3^rd edition, Tehran: Nahid Publications.

Khajavi Kermani. 1957, Divan of Khajoo, edited and corrected by Ahmad Soheili Khansari, Tehran: Barani and Mahmoudi.

Rajaee Bukharaee, Ahmad Ali. 2011, Hafez Poetry Culture, 9^th Edition, Tehran: Elmi Press.

Zarrinkoub, Abdolhossein, 1994, from Wize Alley: About the life and thought of Hafez, Tehran: Sokhan.

Soltani, Seyed Ali Asghar 2005, the power of discourse and language; Mechanisms of power flow in the Islamic Republic of Iran, Tehran: Ney Publishing.

Shah Nematullah, Wali. 1982, General Poems of Shah Nematullah Vali, by Dr. Javad Nourbakhsh, 6^th edition, Tehran: Khaneghah Nemat Elahi Publications.

Ghani, Qasem 2014, Discussion on the works and circumstances of Hafez, History of Sufism in Islam, 12^th edition, Tehran: Zavar.

Mortazavi, Manouchehr. 2016, Hafez School, Introduction to Memory Studies, Tehran: Toos Press.

Moin, Mohammad 1996, Hafez Shirin Sokhan, by Mahdokht Moin, Tehran: Sedaye Moaser Press.

Jorgensen, Marianne and Louise Phillips. 2014, Theory and Method in Discourse Analysis, translated by Hadi Khalili, Tehran, Ney Publishing

 

English Books:

 

Lacalau and Mouffe, 1985. Hegemony and socialist strategy: towards a Radical Democratic Politics. London: Verso.

Laclau, E.1993. Power and representation. In M. Poster (ed). Politics, Theory and Contemporary culture. New York: Columbia University Press.

Sayyid, B. and Zac, L., 1998. Political analysis in a world without foundation. In Elinor Scarboraough and Tanenbaum (Eds). Research strategies in the social sciences. Oxford: Oxford University Press.

Smith, A. M., 1998. Laclau and Mouffe: the radical democratic imagery. London: Routledge

 

 

Articles:

 

Akrami, Mirjalili, 2005, "The State of the Qur'an and Islam Expression in Hafez's Poetry", Allameh, Summer, No. 6, pp. 21-40.

Bagheri Khalili, Ali Akbar and Sohrab Qaharpour Gonabi. 2013, "The Religious Experience of Hafez Shirazi Based on Glock and Stark Theory", Poetry Research, Autumn, No. 17, pp. 23-44.

Jafari, Seyed Hossein and Saeed Zohrehvand and Ali Heidari. 1398, "Interdisciplinary Contradictions in Hafez's Poetry", Quarterly Journal of Comparative Literature Studies, Volume 13, Number 50, Summer, pp. 467-429.

Derakhshan, Mehdi. 1353, "Commonwealths of Hafez Shirazi and Nasser Bukharaee, two contemporary poets of the eighth century", Gohar Morad, No. 17, pp. 484-490.

Rahmdel, Gholam Reza 2003, "Religious Aesthetics in Hafez Odes", Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Summer and Fall 2003, No. 167, pp. 129-148.

Soltani, Seyed Ali Asghar and Azam Rawadrad and Marjaneh Suzankar. 2014, "Representing the Challenge of Tradition and Modernity in Film Easily", Journal of Sociology of Art and Literature, Fall and Winter, Volume 6, Number 2, pp. 213-238.

Soltani, Seyed Ali Asghar 2009, "Discourse Analysis as Theory and Method", Political Science Quarterly, No. 28.

Soltani, Seyed Ali Asghar 2014, "Discourse Semiotics of a Separation", Journal of Sociological Studies, Volume 21, Number 2, Fall and Winter, pp. 43-72.

Faiz al-Islam, Jihad and Kobra Rashno. 1390, "Divine Guava wine (a comparative study of the divine wine of Ibn Fariz and Hafez Shirazi)", Research Institute of Islamic Wisdom and Philosophy, Fall 1390, No. 27, pp. 101-116.

Malmir, Timur. 1390, "The importance of semantic knowledge in understanding Hafez;s wisdom", Persian literature, spring and summer 1390, Nos. 3, 4 and 5, pp. 147-158.

Mazaheri, Mohammad Mehdi 2005, "Religion from the privacy of nature to the front of art", Religious Research, Spring, No. 9, pp. 143-161.

Moghaddami, Mohammad Taqi 1390, "Theory of Laclau and Moff discourse analysis and its critique", Socio-cultural knowledge, second year, second issue, spring 1390, pp. 91-124