نقش فرهنگ اسلامی و تعهد نجات به دیگری در شرایط اضطراری باتأکیدبر نظام حقوقی-اجتماعی ایران و مصر

محورهای موضوعی : جنبشهای اجتماعی

حسین دشتیانه ¹ , غلامحسین افراس ^{2 *} , محمد افراس ³

1 - گروه حقوق‌خصوصی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاداسلامی، بوشهر، ایران.
2 - گروه حقوق‌خصوصی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاداسلامی، بوشهر، ایران.
3 - گروه حقوق‌خصوصی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاداسلامی، بوشهر، ایران.

تاریخ دریافت : 1404/01/03 تاریخ پذیرش : 1404/04/17 تاریخ انتشار : 1404/05/09

کلید واژه: مسئولیت‌مدنی, فرهنگ اسلامی, اعتماد اجتماعی, ایران و مصر.,

چکیده مقاله :

تعهدات مسئولیت‌مدنی درراستای نجات دیگری در شرایط اضطراری، از منظر اصول فرهنگ اسلامی و اعتماد اجتماعی، نقش مهمی در تقویت هم‌بستگی و رعایت حقوق انسانی دارد. این پژوهش باهدف تحلیل تطبیقی تأثیر اصول اسلامی بر تعهدات مسئولیت‌مدنی و بررسی ارتباط آن با اعتماد اجتماعی در نظام‌های حقوقی ایران و مصر انجام شده است. روش‌تحقیق توصیفی-تحلیلی با ماهیت کیفی و غیرپیمایشی به‌کار گرفته شده و داده‌ها ازطریق مطالعۀ کتابخانه‌ای و اسنادی جمع‌آوری شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که در ایران، اصول فقهی مانند «لاضرر» و «تسبیب»، مبتنی‌بر مادۀ 1 قانون مسئولیت‌مدنی مصوب 1339شمسی، مبنای تعهدات مسئولیت‌مدنی هستند، اما فقدان جرم‌انگاری صریح عدم کمک، محدودیت‌هایی در اجرای عملی این تعهد ایجاد کرده است. در مصر، مادۀ 242 قانون‌کیفری، با جرم‌انگاری عدم اقدام، تعهد به نجات را تقویت می‌کند، اگرچه چالش‌های فناوری و دسترسی محدود به زیرساخت‌های امدادی در برخی مناطق مانع تحقق کامل آن است. مطالعۀ تطبیقی نشان می‌دهد که هماهنگی میان اصول فقهی اسلامی، توسعۀ زیرساخت‌های فناوری امدادی و آموزش عمومی، می‌تواند تعهد به نجات و اعتماد اجتماعی را تقویت کرده و خسارت‌های انسانی را کاهش دهد. طوری‌که، پژوهش بر ضرورت بازنگری قوانین مسئولیت‌مدنی در ایران، ارتقای ظرفیت‌های فناوری و ترویج فرهنگ امدادرسانی مبتنی‌بر اصول اسلامی تأکید دارد.

چکیده انگلیسی:

Civil liability obligations in emergency situations play a crucial role in promoting social cohesion and safeguarding human rights, particularly through the lens of Islamic cultural principles and social trust. This study aims to conduct a comparative analysis of the influence of Islamic principles on civil liability obligations and to examine their relationship with social trust in the legal systems of Iran and Egypt. Employing a qualitative, non-survey, descriptive-analytical approach, data were collected through extensive library and documentary research. Findings indicate that in Iran, jurisprudential principles such as La Dharar (no harm) and Tasbib (causation), grounded in Article 1 of the Civil Liability Act of 1960 (1339 SH), form the foundation of civil liability obligations. However, the absence of explicit criminalization of failure to assist limits the practical enforcement of these obligations. In Egypt, Article 242 of the Penal Code strengthens the duty to rescue by criminalizing inaction, although technological challenges and limited access to emergency infrastructures in some regions hinder full implementation. The comparative analysis suggests that harmonizing Islamic jurisprudential principles with the development of emergency technologies and public education can reinforce rescue obligations, enhance social trust, and reduce human losses. Consequently, the study emphasizes the necessity of revising civil liability laws in Iran, enhancing technological capacities, and promoting a rescue culture rooted in Islamic principles.

منابع و مأخذ:

احمدزاده‌بزاز، سیدعبدالمطلب. مهریار، محمد. (1396). مطالعة تطبیقی مسئولیت‌مدنی ناشی‌از مالکیت بر اشیاء و عوامل رفع آن در حقوق ایران و مصر. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-حقوق تطبیقی، دورۀ 4، شمارۀ 2؛ (پیاپی 8)، 88-73.
بشارتی‌هولاسو، مرتضی. سپهرنیا، رزیتا. رضایی، علی‌اکبر. قیومی، عباسعلی. قدمی، محسن. (1402). سناریوهای آیندۀ وضعیت اعتماد اجتماعی در سال 1404. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات بنیادین و کاربردی جهان‌اسلام، دورۀ 5، شمارۀ 4؛ (پیاپی 18)، 109-79.
بهادری‌جهرمی، محمد. شکرالهی، علی. (1403). نظارت شرعی بر قوانین و مقررات در نظام حقوقی مصر و ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-دانش حقوق‌عمومی، دورۀ 13، شمارۀ 2؛ (پیاپی 44)، 201-177.
پناهی، سعیده. (1394). مسئولیت مدنی بدون رابطۀ سببیت. چاپ‌اول، تهران: انتشارات با من.
ثانی‌پور، سمیه. (1404). نفع در دعاوی مدنی در حقوق ایران و مصر. چاپ‌اول، یاسوج: انتشارات وکلا.
حسینی، سیدحبیب. (1400). مسئولیت اجتماعی، محدودیت‌ها و درماندگی‌ها. چاپ‌اول، تهران: انتشارات گروه آموزشی مدرس، سنجش و دانش.
خیری، حسن. (1401). مسئلۀ اعتماد اجتماعی در نظام اجتماعی اسلام. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های اخلاقی، دورۀ 12، شمارۀ 2؛ (پیاپی 47)، 281-265.
دینداری، الهام. ایروانی، محمدرضا. (1392). اعتماد اجتماعی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات سخنوران.
سنهوری، عبدالرزاق‌احمد. (2009). لوسيط في شرح القانون المدني الجديد (جلد 1). چاپ‌دهم، بیروت: الحلبي الحقوقية.
عالم‌زاده، محمد. (1402). مسئولیت مدنی (جلد 1). چاپ‌اول، تهران: انتشارات مجد.
عزیزی، محمدعلی. (1399). نهاد قیمومیت در نظام حقوقی ایران و مصر. چاپ‌اول، اردبیل: انتشارات نایاب.
کرافورد، جیمز. (1397). درآمدی بر حقوق مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها. ترجمۀ: محمد ستایش‌پور، چاپ‌اول، تهران: انتشارات ساحل گیسوم.
کرافورد، جیمز. (1404). مقدمه‌ای بر طرح مواد مسؤلیت بین‌المللی دولت. ترجمۀ: علیرضا ابراهیم‌گل، ویراستار: سودابه رسولی، چاپ‌اول، تهران: انتشارات پژوهشکدۀ حقوقی شهر دانش.
محسنی، فرید. جوهر، سعید. (1393). ارتباط مسئولیت اجتماعی و مسئولیت کیفری تعامل یا تقابل. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی- پژوهش حقوق کیفری، دورۀ 3، شمارۀ 8، 113-87.
میرداداشی، مهدی. (1399). مسئولیت مدنی مؤسسات عمومی در حقوق ایران و مصر. چاپ‌دوم، قم: انتشارات دانشگاه مفید.
نظری‌گزنق، جمشید. (1394). حقوق و تکالیف قیم در حقوق ایران و مصر. چاپ‌اول، تهران: انتشارات جاودانه: جنگل.
هوشمندفیروزآبادی، حسین. (1401). مسئولیت‌های مدنی خاص‮‏‫. چاپ‌اول، قم: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.‬‬
Dehdashti, Ali. (2025). The Interplay Of Islamic Principles Of Construction In English Court: The Case Of NIOC V Crescent Petroleum. Journal Of International Dispute Settlement, 16(1): 1-20.
Moaddel, Mansoor. Azadarmaki, Taqhi. (2001). The Worldviews Of Islamic Publics: The Cases Of Egypt, Iran, And Jordan. Journal Of Comparative Sociology, 1(3-4):299-319.
Powell, Emilia Justyna. (2015). Islamic Law States And Peaceful Resolution Of Territorial Disputes. Journal Of International Organization, 69(4): 777-807.
Raisi, Ruhollah. (2024). The Role Of Religion In The Conflicts Of Inheritance Laws In The Legal Systems Of Iran, Egypt, and England. Journal Of Interdisciplinary Studies In Society, Law, And Politics, 3(4): 119-133.
Soltaninejad, Mohammad. (2018). Iran And Egypt: Emotionally Constructed Identities And The Failure To Rebuild Relations. Journal Of World Sociopolitical Studies, 2(3): 483-506.

متن کامل:



Journal Of Socio-Cultural Changes      Summer 2025. Volume 22. Issue 2; (Ser. 86) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/

 

Type of Article (Review Article)

The Role Of Islamic Culture And The Duty To Rescue Others In Emergency Situations With Emphasis On The Legal-Social Systems Of Iran And Egypt

 

Hossein Dashtianeh: Department of Private Law, Bu.C, Islamic Azad University, Bushehr, Iran.

¹Golam Hossein Afras: Department of Private Law, Bu.C, Islamic Azad University, Bushehr, Iran.

Mohammad Afras: Department of Private Law, Bu.C, Islamic Azad University, Bushehr, Iran.

 

Abstract	Article Einfo
Civil liability obligations in emergency situations play a crucial role in promoting social cohesion and safeguarding human rights, particularly through the lens of Islamic cultural principles and social trust. This study aims to conduct a comparative analysis of the influence of Islamic principles on civil liability obligations and to examine their relationship with social trust in the legal systems of Iran and Egypt. Employing a qualitative, non-survey, descriptive-analytical approach, data were collected through extensive library and documentary research. Findings indicate that in Iran, jurisprudential principles such as La Dharar (no harm) and Tasbib (causation), grounded in Article 1 of the Civil Liability Act of 1960 (1339 SH), form the foundation of civil liability obligations. However, the absence of explicit criminalization of failure to assist limits the practical enforcement of these obligations. In Egypt, Article 242 of the Penal Code strengthens the duty to rescue by criminalizing inaction, although technological challenges and limited access to emergency infrastructures in some regions hinder full implementation. The comparative analysis suggests that harmonizing Islamic jurisprudential principles with the development of emergency technologies and public education can reinforce rescue obligations, enhance social trust, and reduce human losses. Consequently, the study emphasizes the necessity of revising civil liability laws in Iran, enhancing technological capacities, and promoting a rescue culture rooted in Islamic principles.	Received: 2025/03/23 Accepted: 2025/07/08 pp. 81-89       Keywords:  Civil Liability Islamic Culture Social Trust Iran And Egypt
Citation: Dashtianeh, Hossein. Afras, Golam Hossein. Afras, Mohammad. (2025). The Role Of Islamic Culture And The Duty To Rescue Others In Emergency Situations With Emphasis On The Legal-Social Systems Of Iran And Egypt. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(2; Ser. 86): 81-89.   DOI:

 

---

[1] Corresponding Author: Golam Hossein Afras

E-mail Address: [e-mail]

Tel: [phone]

Extended Abstract   

Introduction

This study presents a comparative analysis of civil liability in emergency situations within the legal frameworks of Iran and Egypt, emphasizing the interconnection between Islamic cultural principles and social trust. In both countries, concepts such as La Dharar (no harm), preservation of life, and Ihsan (benevolence) serve not only as jurisprudential norms but also as foundational cultural values shaping mutual trust and the moral obligation to aid others. In Iran, the lack of explicit criminalization of omission and the difficulty of proving negligence within the civil liability framework reduce individual incentives for rescue actions, negatively impacting social trust. In contrast, in Egypt, the criminalization of inaction and clear legal safeguards ensure the enforcement of obligations, reinforcing a culture of civic participation and public trust. Nonetheless, challenges such as insufficient emergency infrastructures, unequal access to technology, and inadequate public education hinder the full realization of these obligations. This research posits that integrating Islamic jurisprudential principles with clear legal mechanisms and modern emergency technologies can enhance social trust and mitigate the human costs of inaction. The study aims to identify strengths and weaknesses in the legal systems of Iran and Egypt and to demonstrate the potential of Islamic values in simultaneously enhancing legal efficacy and social cohesion. Its originality lies in reinterpreting civil liability arising from omissions as a practical manifestation of the relationship between Islamic culture, social trust, and modern legal systems.

 

Methodology

This study employs a qualitative, descriptive-analytical, non-survey approach, structured in two primary stages. In the first stage, fundamental concepts related to altruism, the duty to rescue, and their jurisprudential and legal foundations in Iran and Egypt were examined through library and documentary sources to establish the theoretical and conceptual framework, emphasizing Islamic principles such as La Dharar and Tasbib and relevant statutory provisions. In the second stage, the collected data were analyzed using directed content analysis based on pre-established categories, including jurisprudential foundations, national legislation, and legal and social manifestations. Concrete cases, such as traffic accidents and natural disasters, were evaluated as practical examples. Data collection tools included systematic note-taking from scholarly articles, legal texts, and reliable online sources. The collected data were organized, classified, and analyzed according to the research plan. This methodology, grounded in authoritative legal and scholarly sources, enables a coherent theoretical explanation and the development of practical recommendations for promoting a culture of rescue and revising civil liability laws in Iran and Egypt.

 

Results And Discussion

The study reveals that Islamic cultural principles—particularly La Dharar, Ihsan, and preservation of life—play a central role in establishing and reinforcing civil liability obligations related to rescuing others in emergencies in both Iran and Egypt. These principles encompass ethical, social, and legal dimensions, shaping social trust as a key component of citizen interactions and legal institutions. In Iran, the ethical and cultural emphasis of these principles reproduces social trust through intrinsic religious values, whereas in Egypt, the direct integration of Islamic principles into civil and penal law provides legal enforcement mechanisms, strengthening social trust through formal guarantees. Comparative analysis indicates that both legal systems require three conditions for civil liability: the existence of harm, a harmful omission, and a causal link. However, differences in technological infrastructure, public education, and legal tools influence the quality and extent of fulfillment of these obligations. Practical cases such as traffic accidents, natural disasters, industrial incidents, and medical emergencies highlight the importance of integrating jurisprudential principles, civil law, and modern technologies to enhance social responsibility and trust. The findings indicate that combining Islamic cultural principles with legal tools and modern emergency technologies can strengthen social trust, citizen accountability, and social cohesion while reducing human and legal costs associated with omissions. In Iran, insufficient public education and limited technological capacity hinder full implementation of obligations, with civil laws exerting limited influence on fostering a rescue culture. Conversely, in Egypt, explicit penal provisions and more developed infrastructures encourage proactive action, although marginalized regions remain challenged. Accordingly, the study emphasizes the need to revise and expand Iran's legal framework, enhance public education, and develop emergency technologies, while in Egypt, extending technological infrastructures to underserved areas and training citizens in rescue skills can ensure the full realization of civil liability obligations and social trust. These findings demonstrate that the integration of jurisprudential principles with legal mechanisms and technology can simultaneously enhance legal effectiveness, social cohesion, and a culture of rescue..

نوع‌مقاله (علمی‌مروری)

نقش فرهنگ اسلامی و تعهد نجات به دیگری در شرایط اضطراری باتأکیدبر نظام حقوقی-اجتماعی ایران و مصر

 

حسین دشتیانه: گروه حقوق‌خصوصی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاداسلامی، بوشهر، ایران.

¹غلامحسین افراس: گروه حقوق‌خصوصی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاداسلامی، بوشهر، ایران.

محمد افراس: گروه حقوق‌خصوصی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاداسلامی، بوشهر، ایران.

 

اطلاعات مقاله	چکیده
تاریخ دریافت: 03/01/1404 تاریخ پذیرش: 17/04/1404  شمارۀ صفحات: 89-81     واژگان کلیدی: مسئولیت‌مدنی  فرهنگ اسلامی  اعتماد اجتماعی ایران و مصر	تعهدات مسئولیت‌مدنی درراستای نجات دیگری در شرایط اضطراری، از منظر اصول فرهنگ اسلامی و اعتماد اجتماعی، نقش مهمی در تقویت هم‌بستگی و رعایت حقوق انسانی دارد. این پژوهش باهدف تحلیل تطبیقی تأثیر اصول اسلامی بر تعهدات مسئولیت‌مدنی و بررسی ارتباط آن با اعتماد اجتماعی در نظام‌های حقوقی ایران و مصر انجام شده است. روش‌تحقیق توصیفی-تحلیلی با ماهیت کیفی و غیرپیمایشی به‌کار گرفته شده و داده‌ها ازطریق مطالعۀ کتابخانه‌ای و اسنادی جمع‌آوری شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که در ایران، اصول فقهی مانند «لاضرر» و «تسبیب»، مبتنی‌بر مادۀ 1 قانون مسئولیت‌مدنی مصوب 1339شمسی، مبنای تعهدات مسئولیت‌مدنی هستند، اما فقدان جرم‌انگاری صریح عدم کمک، محدودیت‌هایی در اجرای عملی این تعهد ایجاد کرده است. در مصر، مادۀ 242 قانون‌کیفری، با جرم‌انگاری عدم اقدام، تعهد به نجات را تقویت می‌کند، اگرچه چالش‌های فناوری و دسترسی محدود به زیرساخت‌های امدادی در برخی مناطق مانع تحقق کامل آن است. مطالعۀ تطبیقی نشان می‌دهد که هماهنگی میان اصول فقهی اسلامی، توسعۀ زیرساخت‌های فناوری امدادی و آموزش عمومی، می‌تواند تعهد به نجات و اعتماد اجتماعی را تقویت کرده و خسارت‌های انسانی را کاهش دهد. طوری‌که، پژوهش بر ضرورت بازنگری قوانین مسئولیت‌مدنی در ایران، ارتقای ظرفیت‌های فناوری و ترویج فرهنگ امدادرسانی مبتنی‌بر اصول اسلامی تأکید دارد.
استناد: دشتیانه، حسین. افراس، غلامحسین. افراس، محمد. (1404). نقش فرهنگ اسلامی و تعهد نجات به دیگری در شرایط اضطراری باتأکیدبر نظام حقوقی-اجتماعی ایران و مصر. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 2؛ (پیاپی 86)، 89-81. DOI:

 

 

 

---

[1] *نویسندۀ مسئول: غلامحسین افراس

آدرس پست‌الکترونیک: [e-mail]

تلفن: [phone]

مقدمه

در نظام‌های حقوقی ایران و مصر، که هر دو ریشه در فقه اسلامی و قواعد عرفی-مدنی دارند، مسئولیت‌مدنی در شرایط اضطراری تنها یک بحث فنی حقوقی نیست، بلکه جلوه‌ای از پیوند میان اصول فرهنگ اسلامی و اعتماد اجتماعی است (Dehdashti, 2025: 2). اصولی چون «لاضرر»، «حفظ نفس» و «احسان»، نه‌تنها در متون فقهی بلکه در بافت اجتماعی و فرهنگی این کشورها جایگاه بنیادین دارند و بر شکل‌گیری هنجارهای اعتماد متقابل، هم‌بستگی اجتماعی و التزام به یاری دیگران تأثیرگذارند (عالم‌زاده، 1402: 53؛ ثانی‌پور، 1404: 44). تعهد به نجات دیگری در شرایط بحرانی - خواه در حوادث طبیعی، تصادفات شهری یا بحران‌های بهداشتی – به‌منزلۀ آزمونی برای میزان کارآمدی پیوند میان فرهنگ اسلامی و اعتماد اجتماعی تلقی می‌شود. در ایران، چارچوب حقوقی عمدتاً بر مسئولیت‌مدنی (مادۀ 1 قانون مسئولیت‌مدنی ۱۳۳۹شمسی)، استوار است و فقدان جرم‌انگاری صریح برای ترک فعل، اثبات تقصیر و ایجاد ضمان را دشوار کرده است. این امر در عمل، بر سطح اعتماد اجتماعی تأثیر منفی گذاشته و موجب کاهش انگیزه‌های فردی برای مشارکت در امدادرسانی می‌شود، زیرا افراد از پیامدهای حقوقی یا از فقدان حمایت قانونی بیم دارند. درمقابل، مصر با جرم‌انگاری ترک کمک در مادۀ ۲۴۲ قانون‌کیفری و مادۀ  ۱۶۹قانون‌مدنی (1948میلادی)، رویکرد الزام‌آورتری دارد و ازاین طریق، ضمن افزایش ضمانت اجرا، نوعی فرهنگ مشارکت و اعتماد عمومی را تقویت کرده است. بااین‌حال، در هر دو کشور، چالش‌هایی چون کمبود زیرساخت‌های امدادی، نابرابری در دسترسی به فناوری و ضعف آموزش‌های عمومی، مانع تحقق کامل این تعهد و تبلور اجتماعی آن شده است. از منظر فرهنگی-اجتماعی، این مسئله به پرسشی عمیق‌تر می‌انجامد: تا چه اندازه اصول فرهنگ اسلامی در عمل توانسته‌اند تعهد به نجات را در ایران و مصر تقویت و مبنای تولید اعتماد اجتماعی را پایدار کنند؟ اعتماد اجتماعی، به‌عنوان سرمایه‌ای جمعی، هنگامی تقویت می‌شود که افراد اطمینان یابند عمل به اصولی چون ایثار، کمک متقابل و مسئولیت‌پذیری، نه‌تنها ارزش اخلاقی بلکه حمایت حقوقی و اجتماعی درپی خواهد داشت. پژوهش حاضر براین فرض استوار است‌که تلفیق اصول فقهی اسلامی با ابزارهای نُوین فناوری و سازوکارهای حقوقی روشن، می‌تواند زمینه‌ساز ارتقای اعتماد اجتماعی و کاهش هزینه‌های انسانی ناشی از ترک فعل شود. برهمین‌اساس، هدف این پژوهش تحلیل تطبیقی نقش اصول فرهنگ اسلامی در تعهدات مسئولیت‌مدنی در ایران و مصر، باتأکید ویژه بر اعتماد اجتماعی است. این مطالعه می‌کوشد با بررسی نقاط قوت و ضعف نظام‌های حقوقی دو کشور، نشان دهد که چگونه بهره‌گیری از ارزش‌های فقهی همچون «لاضرر»، «احسان» و «حفظ نفس»، همراه‌با توسعۀ فناوری‌های امدادی و آموزش‌های عمومی، می‌تواند هم‌زمان کارآمدی حقوقی و انسجام اجتماعی را تقویت کند. نوآوری پژوهش آن است‌که مسئولیت‌مدنی ناشی‌از ترک فعل را نه صرفاً یک مقولۀ حقوقی، بلکه بازتابی از رابطه میان فرهنگ اسلامی، اعتماد اجتماعی و نظام‌های حقوقی مدرن می‌نگرد؛ رابطه‌ای که در صورت مدیریت صحیح، ظرفیت ارتقای عدالت اجتماعی و هم‌بستگی انسانی را داراست.

 

پیشینۀ تحقیق

بهادری‌جهرمی و شکرالهی (1403)، در بررسی «نظارت شرعی بر قوانین و مقررات در نظام حقوقی مصر و ایران»؛ با رویکرد توصیفی–تحلیلی به مقایسۀ سازوکارهای نظارت شرعی در دو کشور پرداخته‌اند. هدف اصلی آنان واکاوی جایگاه شرع در قانون اساسی، نهادهای مسئول و رویه‌های نظارتی است. یافته‌ها نشان دادکه در ایران، شورای نگهبان نقش محوری در نظارت شرعی دارد و بر تمامی قوانین مصوب پارلمان ازمنظر انطباق با شریعت اسلامی نظارت می‌کند؛ درحالی‌‌که در مصر، دادگاه عالی قانون اساسی این وظیفه را برعهده داشته اما تنها به‌صورت محدود و منفعلانه، مصوبات پارلمان را از جهت انطباق با اصول کلی شریعت و آن هم در روندی قضایی بررسی می‌نماید. مقایسۀ دو نظام حقوقی نشان دادکه نظام ایران از نظر شدت و گسترۀ نظارت شرعی فعال‌تر است، درحالی‌که نظام مصر بیشتر بر محدودیت‌های شکلی و قضایی تمرکز دارد (بهادری‌جهرمی، شکرالهی، 1403: 201-177). خیری (1401)، در پژوهش خود باعنوان «مسئلۀ اعتماد اجتماعی در نظام اجتماعی اسلام»؛ با روش توصیفی–تحلیلی به تبیین ابعاد مختلف اعتماد اجتماعی در چارچوب تعالیم اسلامی پرداخته است. هدف اصلی مطالعه، تبیین جایگاه اعتماد اجتماعی به‌عنوان یکی‌از مؤلفه‌های اساسی سرمایۀ اجتماعی در نظام اجتماعی اسلام است. یافته‌ها نشان دادکه مفاهیم بنیادینی همچون ایمان، تقوا، ولایت مؤمنانه، کرامت‌انسانی، تعاون، تکافل، مواسات، صدقه، وقف، عمل صالح و حسن خلق، همگی ناظر به تقویت اعتماد اجتماعی‌اند. نویسنده در بخش اعتقادی به سنت‌های الهی و نقش توکل پرداخته و در اصول فقه به مباحث خبر واحد و بنای عقلاء اشاره کرده است. همچنین در حوزۀ اخلاق اجتماعی، بر ضرورت اعتماد متقابل میان مؤمنان و روابط برادرانه در جامعه تأکید شده و در عرصۀ فقهی، عناصر ساختاری و عاملیتی مقوم اعتماد اجتماعی ازجمله حق‌الله و حق‌الناس، رابطۀ اخوت، نبوت و امامت تحلیل گردیده است. پژوهش نشان می‌دهد که بسیاری از آموزه‌های اخلاقی و فقهی اسلام به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم اعتماد اجتماعی را تقویت می‌کنند و درعین‌حال نسبت‌به خطرات اعتماد بی‌جا (خیری 1401: 281-265). احمدزاده‌بزاز و مهریار (1396)، با «مطالعة تطبیقی مسئولیت‌مدنی ناشی‌از مالکیت بر اشیاء و عوامل رفع آن در حقوق ایران و مصر»؛ با شیوۀ تطبیقی به‌بررسی یکی‌از مهمترین اقسام مسئولیت‌مدنی پرداخته‌اند. هدف اصلی جستار، تبیین مبانی مسئولیت ناشی‌از مالکیت بر اشیایی چون بنا، اتومبیل و حیوان و مقایسۀ آن در دو نظام حقوقی ایران و مصر است. یافته‌ها نشان داد در حقوق ایران، مسئولیت مالک بنا و حیوان برپایۀ تقصیر استوار است و زیان‌دیده موظف به اثبات کوتاهی مالک در انجام وظیفۀ مراقبت و حفاظت می‌باشد. درمقابل در حقوق مصر، قانون‌گذار برای سهولت جبران خسارت، مسئولیت مالک اشیاء را مطلق دانسته و او را مکلف به جبران خسارت ناشی‌از مال خود می‌داند، مگر اینکه وقوع خسارت ناشی از قوۀ قاهره اثبات شود. این تفاوت مبنایی میان دو نظام حقوقی و نیز عوامل رفع مسئولیت‌مدنی در هر کدام به تفصیل موردواکاوی قرار گرفته است (احمدزاده‌بزاز، مهریار، 1396: 88-73). سلطانی‌نژاد (2018)، در مطالعۀ “Iran And Egypt: Emotionally Constructed Identities And The Failure To Rebuild Relations. Journal”؛ به‌بررسی چرایی ناکامی در برقراری مجدد روابط دیپلماتیک ایران و مصر پرداخته است. با رویکرد تحلیلی نشان می‌دهد که هویت‌های برساخته عاطفی دو کشور، مانع اصلی در بازسازی روابط هستند. یافته‌ها حاکی‌از آن است‌که در ایران، مؤلفۀ ملی هویت سیاسی بانوعی کینه نسبت‌به عربی‌گرایی پیوندخورده و موجب بی‌میلی به حل‌وفصل مسائل با مصر شده است. مؤلفۀ مذهبی هویت ایرانی، به‌دلیل مخالفت مصر با هویت شیعی، نوعی خصومت را بازتولید می‌کند. افزون‌براین، بُعد ضدغربی هویت ایران نیز به‌سبب هم‌پیمانی مصر با ایالات‌متحده و آشتی اخیر با اسرائیل، احساسات منفی نسبت‌به مصر را تشدید می‌کند. و ناسیونالیسم عربی به‌عنوان رکن اصلی هویت سیاسی مصر، بیگانگی و فاصله‌گذاری از ایران را تقویت کرده است. در مجموع، این پیش‌زمینه‌های عاطفی منفی و نبود منافع مادی فوری، توضیح‌دهندۀ تداوم شکست دو کشور در بازسازی روابط دیپلماتیک هستند (Soltaninejad, 2018: 483-506). معـدل و آزادارمکی (2001)، باعنوان”The Worldviews Of Islamic Publics: The Cases Of Egypt, Iran, And Jordan” ؛ به تحلیل تطبیقی باورهای دینی، هویت ملی و نگرش‌های فرهنگی مردم سه کشور اسلامی مصر، ایران و اردن پرداخته‌اند. داده‌های پژوهش حاصل از پیمایش‌های ملی و نماینده در چارچوب «پژوهش ارزش‌های جهانی»، است‌که طی سال‌های 2000تا2001میلادی، انجام شد (3000نفر مصری، 2532نفر ایرانی و 1222نفر اردنی). یافته‌ها نشان داد میان سه کشور تفاوت‌های معناداری در شاخص‌هایی همچون باورهای دینی، میزان دینداری، نگرش به فرهنگ غرب، تعداد ایدئال فرزندان، نگرش به ازدواج و زنان، روابط خانوادگی و اعتماد به نهادهای اجتماعی وجود دارد. همچنین نتایج بیانگر تفاوت‌های نسلی و آموزشی در ابعادی همچون باورهای مذهبی، اعتماد به مسجد، هویت ملی، اعتماد به حکومت و نگرش به روابط جنسیتی است. پژوهش براین برآیند دست یافت که نوع رژیم سیاسی در هر کشور نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری و تفاوت دیدگاه‌های عمومی نسبت‌به دین، هویت و ارزش‌های اجتماعی دارد (Moaddel, Azadarmaki, 2001: 299-319).

 

ادبیات و مبانی‌نظری

فرهنگ اسلامی شامل مجموعه‌ای از ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی است‌که رفتار فردی و اجتماعی را هدایت می‌کند. فلاسفه و متفکران اسلامی همچون آیت‌الله محمدفاضل لنکرانی، بر اهمیت قواعدی مانند «لاضرر» و «احسان»، تأکید کرده‌اند که زمینۀ مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی را فراهم می‌کنند. همچنین حمید تابش، بر نقش اخلاق اسلامی در ایجاد انگیزه برای اقدامات خیرخواهانه و نوع‌دوستانه در شرایط بحرانی تأکید دارد (Raisi, 2024: 121). از منظر فلسفۀ اخلاق، جان راولز¹، عدالت و انصاف را به‌عنوان اصول بنیادین برای ایجاد تعهدات اجتماعی مطرح می‌کند که با ارزش‌های اسلامی هم‌پوشانی دارد. در تحلیل تطبیقی، اصول فرهنگ اسلامی با نظریه‌های جهانی اخلاق و مسئولیت، مانند مفهوم «Duty Of Care»، در حقوق بین‌الملل و مسئولیت بشر دوستانه، هم‌راستا است (هوشمندفیروزآبادی، 1401: 31؛ نظری‌گزنق، 1394: 28). تام بیوشامپ² و جیمز چایلدرس³، معتقدند که تعهد اخلاقی به پیشگیری از ضرر و کمک به دیگران، مبنایی جهانی دارد و می‌تواند در چارچوب اسلامی بازتعریف شود. همچنین محمود حدادی، بر این باور است‌که تلفیق اصول فقهی و حقوقی، چارچوبی جامع برای تحلیل مسئولیت‌مدنی فراهم می‌کند. حسن طباطبایی‌لطفی، قاعدۀ «تسبیب»، را موردتوجه قرار داده و تأکید می‌کند که هرگونه ترک فعل که منجربه ضرر شود، از منظر اخلاق و حقوق قابل پیگرد است (کرافورد، 1404: 61؛ پناهی، 1394: 74). همچنین احمد عبدالرزاق سنهوری⁴، بر هم‌پوشانی اخلاق اسلامی و مسئولیت‌مدنی مدرن تأکید دارد. اعتماد اجتماعی به‌عنوان سرمایۀ فرهنگی و ساختاری، نقش تعیین‌کننده‌ای در ایجاد رفتار مسئولانه دارد (سنهوری، 2009: 189-160). رابرت پوتنام⁵، نشان می‌دهد که جوامع با اعتماد اجتماعی بالا، سطح مشارکت مدنی و تعهدات اخلاقی بالاتری دارند. به‌بیانی اعتماد اجتماعی موجب تقویت حس مسئولیت و همکاری در شرایط بحرانی می‌شود (عزیزی، 1399: 49؛ کرافورد، 1397: 51). جیمز کلمن⁶، اعتماد اجتماعی را به‌عنوان نیرویی که افراد را برای همکاری و رعایت تعهدات اخلاقی ترغیب می‌کند، تحلیل می‌کند. از منظر حقوق تطبیقی و فلسفۀ اجتماعی، اعتماد اجتماعی می‌تواند به‌سان میانجی بین ارزش‌های اخلاقی و الزامات قانونی عمل کند (محسنی، جوهر، 1393: 88). حتی در نبود قوانین صریح، جوامع با سرمایۀ اجتماعی بالا، افراد را تشویق به اقدام مسئولانه می‌کنند و سطح تعهدات اخلاقی و قانونی را افزایش می‌دهند. جان راولز⁷، نیز نشان می‌دهد که اعتماد اجتماعی، عامل تقویت عدالت توزیعی و دسترسی برابر به حمایت اجتماعی در شرایط اضطراری است. نظریه‌های مسئولیت‌مدنی چارچوب تحلیل حقوقی و اخلاقی تعهدات فردی و اجتماعی را فراهم می‌کنند (حسینی، 1400: 22؛ میرداداشی، 1399: 85). طوری‌که سنهوری، بر اهمیت مسئولیت مبتنی‌بر تقصیر و عدالت تأکید می‌کند، درحالی‌که حدادی، مسئولیت تضامنی را برای شرایط پیچیده که چندین فرد در ایجاد خسارت دخیل‌اند، تحلیل می‌کند. ارنست وینریب⁸، نیز مسئولیت اخلاقی را به‌عنوان مکمل تعهد قانونی مطرح می‌کند و بر اهمیت انصاف در ارزیابی عملکرد افراد تأکید دارد (Powell, 2015: 779). ترکیب اصول اخلاقی فرهنگ اسلامی با نظریه‌های مسئولیت‌مدنی نشان می‌دهد که قواعد «لاضرر» و «احسان»، چارچوبی اخلاقی و حقوقی برای مسئولیت ایجاد می‌کنند (دینداری، ایروانی، 1392: 111). تحلیل تطبیقی ایران و مصر نشان می‌دهد که چارچوب‌های فرهنگی و قانونی، تأثیر مستقیم بر مسئولیت‌پذیری دارند. فرانسوا مرقس⁹، در مطالعات تطبیقی نشان می‌دهد که در مصر، مسئولیت تضامنی و قوانین مدنی و کیفری، افراد را به اقدام در شرایط بحرانی ملزم می‌کند، درحالی‌که در ایران، نقش اعتماد اجتماعی و اصول اخلاقی برجسته‌تر است. سعید صفایی و احمد رحیمی بر اهمیت فرهنگ و اخلاق در ارتقای تعهدات مدنی در ایران تأکید دارند. هم‌بستگی فرهنگی و چارچوب قانونی، رفتار مسئولانه را شکل می‌دهند و در طراحی سیاست‌های عمومی و قانونی نقش مؤثری دارند (بشارتی‌هولاسو و دیگران، 1402: 81). کنراد زویگرت¹⁰ و هین کوتز¹¹، نیز در مطالعات تطبیقی بر اهمیت هم‌پوشانی فرهنگ و قانون در ارتقای مسئولیت اجتماعی تأکید دارند. به‌طورخاص، اصول اسلامی نه‌تنها بنیان نظری مسئولیت‌مدنی را تقویت می‌کنند، بلکه با پیوند زدن آن به اعتماد اجتماعی، زمینه‌ای برای بازخوانی کارکردهای اخلاقی و اجتماعی این نهاد در نظام‌های حقوقی اسلامی فراهم می‌آورند.

 

مواد و روش‌تحقیق

این پژوهش برمبنای توصیفی-تحلیلی و با ماهیت کیفی و غیرپیمایشی طراحی شده است. در گام نخست؛ مفاهیم بنیادین مرتبط‌با نوع‌دوستی، تعهد به نجات دیگری، و مبانی فقهی و حقوقی آن در نظام‌های حقوقی ایران و مصر بااستفاده‌از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی موردبررسی قرار گرفته‌اند. در این بخش تلاش شده است تا با تبیین اصول اسلامی همچون «لاضرر» و «تسبیب»، و مواد قانونی مرتبط در دو کشور، چارچوبی نظری و مفهومی فراهم شود. در گام دوم؛ داده‌های گردآوری‌شده براساس تحلیل محتوای جهت‌دار و باتکیه‌بر مقولات از پیش تعیین‌شده (مبانی فقهی، قوانین ملی، مصادیق حقوقی و اجتماعی)، طبقه‌بندی و تحلیل شده‌اند. همچنین مصادیق عینی همچون حوادث ترافیکی و بلایای طبیعی به‌عنوان نمونه‌های کاربردی انتخاب و موردارزیابی تطبیقی قرار گرفته‌اند. ابزار اصلی گردآوری داده‌ها شامل فیش‌برداری از منابع مکتوب، مقالات علمی-پژوهشی، قوانین داخلی و تطبیقی و پایگاه‌های اینترنتی معتبر بوده است. داده‌ها پس‌از گردآوری، در چارچوب پلان تحقیق فهرست‌بندی، طبقه‌بندی و تحلیل محتوایی شده‌اند. به‌این‌ترتیب، روش‌شناسی پژوهش ضمن اتکابر منابع معتبر علمی و حقوقی، امکان تبیین نظریه‌ای منسجم و ارائۀ راهکارهای عملی برای تقویت فرهنگ امدادرسانی و بازنگری در قوانین مسئولیت‌مدنی ایران و مصر را فراهم کرده است.

 

بحث و یافته‌های تحقیق

¬       اصول فرهنگ اسلامی و تعهد به نجات

¿       اصول فرهنگ اسلامی در هر دو نظام حقوقی ایران و مصر، نقش بنیادینی در ایجاد و تقویت تعهدات مسئولیت‌مدنی مرتبط‌با نجات دیگری ایفاء می‌کنند. این اصول، بر محور ارزش‌های نوع‌دوستی، حفظ کرامت‌انسانی و ضرورت صیانت از حیات قرار دارند و با تأثیرگذاری بر قوانین و رویه‌های حقوقی، هم ابعاد اخلاقی و هم الزامات حقوقی را پوشش می‌دهند. نتیجۀ این تأثیر، شکل‌گیری اعتماد اجتماعی به‌عنوان رکن کلیدی در روابط میان شهروندان و نهادهای حقوقی است؛ به‌گونه‌ای که اقدام افراد در شرایط اضطراری، نه‌تنها یک تکلیف اخلاقی بلکه مسئولیتی اجتماعی و حقوقی محسوب می‌شود. طوری‌که نخست؛ آیات قرآنی همچون آیۀ 32سوره مائده و آیۀ 83سورۀ بقره، مبنای الزام به نجات جان دیگری را فراهم کرده‌اند. در ایران، این آیات در فقه امامیه به‌عنوان پشتوانه‌ای برای مسئولیت‌مدنی تفسیر می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که مادۀ 1 قانون مسئولیت‌مدنی (1339شمسی)، بااستنادبه چنین مبانی دینی، امکان تحمیل مسئولیت به افرادی را که از کمک به دیگران خودداری کرده‌اند، فراهم می‌سازد. در مصر، همین آیات در کنار مادۀ 242 قانون‌کیفری، به‌شکل الزام‌آور و با ضمانت اجرای کیفری به‌کار گرفته شده‌اند. این تفاوت نشان می‌دهد که در ایران نقش اخلاقی آیات پررنگتر است، درحالی‌که در مصر با پیوند آن‌ها به قوانین کیفری، اعتماد اجتماعی از رهگذر ضمانت اجرایی حقوقی تقویت می‌شود. دوم؛ قاعدۀ احسان به‌عنوان یکی‌از مهمترین اصول اسلامی، در هر دو کشور موجب کاهش نگرانی از تبعات حقوقی اقدامات خیرخواهانه می‌شود. این قاعده با معافیت امدادگران از مسئولیت‌مدنی درصورت بروز خسارت غیرعمدی، افراد را به مشارکت فعال در امدادرسانی تشویق می‌کند. در ایران، فقه امامیه از این قاعده برای حمایت از نیت خیرخواهانه استفاده می‌کند، اما چارچوب‌های قانونی صریح کمتری دارد. در مصر، پیوند این قاعده با مادۀ 169 قانون‌مدنی، ابزار حقوقی قوی‌تری برای حمایت از امدادگران ایجاد کرده است. این رویکرد در مصر اعتماد شهروندان به عدالت حقوقی را افزایش داده و در ایران بیشتر در سطح اخلاقی-اجتماعی باقی مانده است. سوم؛ قاعدۀ اطعام مضطر و التقاط لقیط بُعد اجتماعی تعهد به نجات دیگری را آشکار می‌سازند. این اصول، هم در ایران و هم در مصر، بر ضرورت یاری‌رسانی به نیازمندان و حمایت از کودکان بی‌سرپرست دلالت دارند. در ایران فقدان جرم‌انگاری صریح ترک یاری‌رسانی باعث محدودیت در اجرای عملی این قواعد شده است، و در مصر با پیوند این اصول به قوانین مدنی و کیفری، زمینه‌ای روشن‌تر برای الزام قانونی فراهم آمده است. این امر در جامعۀ مصر موجب ارتقای اعتماد عمومی به قانون در مواقع بحران شده، درحالی‌که در ایران، اعتماد اجتماعی بیشتر برپایۀ ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی بازتولید می‌شود. در مجموع، مطالعۀ تطبیقی نشان می‌دهد که اصول فرهنگ اسلامی در هر دو کشور نقشی محوری در ایجاد تعهدات مسئولیت‌مدنی برای نجات دیگری ایفاء می‌کنند، اما میزان پیوند آن‌ها با سازوکارهای حقوقی متفاوت است. در ایران، تأکید بیشتر بر بُعد اخلاقی و فرهنگی این اصول است‌که اعتماد اجتماعی را از طریق ارزش‌های درونی دین تقویت می‌کند. در مقابل، در مصر، پیوند عینی میان این اصول و قوانین کیفری و مدنی، اعتماد اجتماعی را از رهگذر ضمانت‌های حقوقی و نهادینه‌سازی قانونی تحکیم می‌نماید.

 

¬       مسئولیت‌مدنی در عدم نجات مبنی‌بر اعتماد اجتماعی

¿       مسئولیت‌مدنی در عدم نجات دیگری در شرایط اضطراری یکی‌از مهمترین موضوعات حقوقی و اجتماعی است‌که هم ریشه در اصول فقه اسلامی دارد و هم در قوانین مدنی و کیفری ایران و مصر جایگاه قانونی یافته است. این مسئولیت زمانی مطرح می‌شود که فردی با توانایی و فرصت کمک، از اقدام خودداری کند و ترک فعل او به ضرر دیگری منجر شود. تحلیل تطبیقی نشان می‌دهد که نحوۀ اجرای این مسئولیت، باتوجه‌به پیوند آن با اصول اسلامی و تضمین اعتماد اجتماعی، در ایران و مصر متفاوت است. در نظام حقوقی ایران، مسئولیت‌مدنی در عدم نجات دیگری براساس مادۀ 1 قانون مسئولیت‌مدنی (1339شمسی)، و اصول فقهی مانند قاعده «لاضرر»، تعریف می‌شود. برای تحمیل مسئولیت، 3شرط اصلی باید محقق شود: وجود ضرر قابل جبران، ترک فعل زیان‌بار، و رابطۀ سببی بین ترک فعل و ضرر وارده. این چارچوب حقوقی با ارزش‌های اسلامی نظیر «حفظ نفس» و «تسبیب»، همخوانی دارد و هدف آن تقویت فرهنگ مسئولیت‌پذیری و اعتماد اجتماعی در میان شهروندان است. فقدان قوانین کیفری صریح برای جرم‌انگاری ترک اقدام، چالش‌های اجرایی ایجاد کرده و نقش آموزش عمومی و فناوری‌های مدرن، مانند سیستم‌های هشداردهنده و اپلیکیشن‌های امدادی، برای تقویت اعتماد اجتماعی و اثبات مسئولیت برجسته می‌شود. در نظام حقوقی مصر، مادۀ 169 قانون‌مدنی (1948میلادی)، مسئولیت‌مدنی ناشی‌از عدم نجات را تنظیم می‌کند و مادۀ 242 قانون‌کیفری عدم اقدام در شرایط اضطراری را جرم‌انگاری کرده است. به‌مانند ایران، 3شرط وجود ضرر، ترک فعل زیان‌بار و رابطۀ سببی برقرار است، اما با ضمانت‌های اجرایی قوی‌تر و ابزارهای قانونی صریح‌تر. این سازوکار، اعتماد اجتماعی را تقویت کرده و شهروندان را به مشارکت فعال در امدادرسانی تشویق می‌کند. همچنین در مصر، بهره‌گیری از فناوری‌های نظارتی، سیستم‌های هشداردهنده و آموزش عمومی مؤثرتر از ایران، فرایند اثبات مسئولیت و اجرای عدالت را تسهیل می‌کند. تطبیق تطبیقی نشان می‌دهد که در هر دو کشور اصول اسلامی، به‌ویژه قاعدۀ «لاضرر» و «حفظ نفس»، پایۀ اخلاقی مسئولیت‌مدنی در عدم نجات دیگری را شکل می‌دهند. با این تفاوت که در ایران، محوریت بیشتر بر ارزش‌های اخلاقی و تقویت اعتماد اجتماعی از طریق آموزش و فرهنگ است، در مصر، ترکیب این اصول با قوانین مدنی و کیفری و زیرساخت‌های فناوری، اجرای عملی مسئولیت‌مدنی را تضمین کرده و اعتماد اجتماعی را به‌طور عینی تقویت می‌نماید. درنتیجه، پیوند اصول فرهنگ اسلامی با مسئولیت‌مدنی، چه در ایران و چه در مصر، نقش محوری در ایجاد اعتماد اجتماعی و ارتقای فرهنگ امدادرسانی دارد و استفاده‌از فناوری و آموزش عمومی می‌تواند شکاف‌های اجرایی را کاهش دهد.

 

¬       مصادیق نجات در شرایط اضطراری 

¿       مصادیق مسائل نجات دیگری در شرایط اضطراری در ایران و مصر شامل موقعیت‌هایی است‌که واکنش سریع، هماهنگی با اصول فقهی و رعایت مسئولیت‌مدنی را می‌طلبند. این مصادیق نه‌تنها اهمیت تعهد به نجات دیگری را نشان می‌دهند، بلکه چالش‌های اجرایی و نیاز به آموزش عمومی و فناوری را برجسته کرده و نقش اعتماد اجتماعی را تقویت می‌کنند. حوادث ترافیکی یکی‌از شایع‌ترین موقعیت‌هایی است‌که مسئولیت‌مدنی ناشی‌از ترک اقدام را مطرح می‌کند. در ایران، مادۀ 1 قانون مسئولیت‌مدنی (1339شمسی)، افراد را در شرایطی که از کمک به مصدومان خودداری می‌کنند مسئول می‌داند. این ماده درکنار قاعدۀ فقهی «وجوب دفع ضرر»، موجب می‌شود افراد ضمن رعایت اصول اخلاقی اسلامی، درراستای مسئولیت‌مدنی عمل کنند و اعتماد اجتماعی را تقویت نمایند. در مصر، مادۀ 242 قانون‌کیفری ترک اقدام در حوادث ترافیکی را جرم‌انگاری کرده و مادۀ 169 قانون‌مدنی مسئولیت‌مدنی را پشتیبانی می‌کند. فقدان آموزش عمومی دربارۀ امداد اولیه، مانند احیای قلبی-ریوی، می‌تواند مشارکت فعال افراد را محدود کند؛ استفاده‌از اپلیکیشن‌ها و فناوری‌های امدادی می‌تواند این شکاف را پر کند. بلایای طبیعی مانند زلزله و سیل، نمونه‌ای دیگر از مصادیق نجات دیگری هستند که مسئولیت‌مدنی و اصول اسلامی باهم همپوشانی دارند. در ایران، طبق ماده مذکور می‌تواند افراد را ملزم به کمک به قربانیان کند، درحالی‌که فقدان زیرساخت‌ها و ترس از مسئولیت حقوقی مانع مشارکت می‌شود. در مصر، طبق ماده‌های ذکر شده در پژوهش (کیفری، مدنی)، این تعهد را تقویت می‌کنند. اصول فقهی مانند «حفظ نفس»، انگیز، اخلاقی برای امدادرسانی فراهم می‌آورند و زیرساخت‌های فناوری، مانند سیستم‌های هشداردهنده و پهپادهای امدادی، امکان اقدام سریع را افزایش می‌دهند و اعتماد اجتماعی را ارتقاء می‌بخشند. حوادث صنعتی شامل انفجارها و نشت مواد شیمیایی، به‌دلیل پیچیدگی و خطر بالا، نمونه‌ای از ضرورت تعهد مسئولیت‌مدنی هستند. در ایران، برحسب مادۀ 1 قانون مسئولیت‌مدنی (1339شمسی)، می‌تواند مسئولیت ناشی‌از ترک اقدام را اعمال کند. در مصر، ترکیب مادۀ 242 کیفری و مادۀ 169 مدنی این تعهد را تضمین می‌کند. این رویکرد با قاعدۀ فقهی «دفع ضرر محتمل»، هماهنگ است و آموزش عمومی و فناوری‌های نوین مانند سنسورهای تشخیص خطر می‌تواند مشارکت و پاسخ سریع را بهبود بخشد. حوادث پزشکی مانند سکته‌های قلبی یا صدمات ناگهانی نمونه‌ای دیگر از مصادیق نجات دیگری هستند که مسئولیت‌مدنی و اصول اسلامی در آن‌ها نمود پیدا می‌کند. در ایران، طبق ماده افراد توانمند در انجام اقدامات اولیۀ پزشکی را ملزم به اقدام می‌داند. در مصر، برحسب لزوم مادۀ قانون‌کیفری و قانون‌مدنی این مسئولیت را تقویت می‌کنند. قاعدۀ فقهی «حفظ نفس»، و آموزش عمومی دربارۀ احیای قلبی-ریوی و استفاده‌از اپلیکیشن‌های آموزشی، هم امکان اقدام سریع را فراهم می‌کنند و هم اعتماد اجتماعی را در جامعه تقویت می‌نمایند.

 

¬       تقصیر در عدم نجات

¿       تقصیر در عدم نجات دیگری یکی‌از ارکان اصلی مسئولیت‌مدنی است‌که در ایران و مصر با معیارهای متفاوتی سنجیده می‌شود و هم‌زمان با اصول فقهی اسلامی و اعتماد اجتماعی مرتبط است. در ایران، مادۀ 1 قانون مسئولیت‌مدنی (1339شمسی)، تقصیر را به‌عنوان عمد یا سهل‌انگاری تعریف می‌کند. تقصیر زمانی محقق می‌شود که فرد با آگاهی از خطر و توانایی اقدام، از کمک به شخص در شرایط اضطراری خودداری کند. برای مثال، دریک حادثۀ رانندگی، فردی که توانایی کمک به مصدوم را دارد اما به‌دلیل ترس از مسئولیت حقوقی اقدامی نمی‌کند، مشمول تقصیر است. این رویکرد با قاعدۀ فقهی «تسبیب»، همخوانی دارد. یکی‌از چالش‌های اصلی ایران، فقدان معیارهای عینی برای ارزیابی توانایی فرد و محدودیت دسترسی به فناوری در مناطق محروم است. استفاده‌از فناوری‌های نوین، مانند دوربین‌های مداربسته، پهپادهای امدادی و اپلیکیشن‌های ثبت حوادث، می‌تواند فرآیند اثبات تقصیر را تسهیل کند. آموزش عمومی دربارۀ تبعات حقوقی ترک اقدام نیز نقش مؤثری در تقویت اعتماد اجتماعی و فرهنگ امدادرسانی دارد. در مصر، مادۀ 169 قانون‌مدنی و مادۀ 242 قانون‌کیفری (1948میلادی)،  معیارهای مشابهی برای ارزیابی تقصیر ارائه می‌دهند، اما قوانین کیفری مصر صریح‌تر و سخت‌گیرانه‌تر هستند. برای مثال، دریک حادثۀ آتش‌سوزی، فردی که توانایی تماس با نیروهای امدادی را دارد اما اقدامی نمی‌کند، به‌خاطر سهل‌انگاری، مشمول تقصیر است. این رویکرد با قاعدۀ فقهی «لاضرر»، هماهنگ است. زیرساخت‌های پیشرفته‌تر در مناطق شهری مصر، فرایند اثبات تقصیر را آسان‌تر کرده است، اما در مناطق محروم، کمبود فناوری همچنان یک مانع است. توسعۀ سیستم‌های نظارتی و آموزش عمومی می‌تواند اجرای این معیارها را تسهیل کند و اعتماد اجتماعی را تقویت نماید. یکی‌از جنبه‌های نُوین تطبیق تقصیر در هر دو کشور، استفاده‌از فناوری برای ثبت شواهد و اثبات ترک اقدام است. در ایران، قانون مسئولیت‌مدنی امکان استفاده‌از شواهد دیجیتال را فراهم می‌کند، اما دسترسی محدود به فناوری این فرایند را دشوار می‌سازد. در مصر، مادۀ 169 مدنی و مادۀ 242 کیفری این امکان را تقویت کرده‌اند. توسعۀ فناوری‌های امدادی، اپلیکیشن‌ها و آموزش عمومی می‌تواند به اثبات تقصیر کمک کرده و فرهنگ مسئولیت اجتماعی و اعتماد اجتماعی را در جامعه ارتقاء دهد. به‌طورخاص، مسئولیت‌مدنی در عدم نجات دیگری در شرایط اضطراری، در ایران و مصر با معیارهای متفاوتی سنجیده می‌شود، اما در هر دو کشور نیاز به هماهنگی با اصول فقهی، زیرساخت‌های فناوری و آموزش عمومی وجود دارد. مصادیق این مسئولیت شامل حوادث ترافیکی، بلایای طبیعی، حوادث صنعتی و شرایط اضطراری پزشکی است. توسعۀ فناوری‌های نُوین و برنامه‌های آموزشی می‌تواند فرهنگ امدادرسانی، رعایت مسئولیت‌مدنی و اعتماد اجتماعی را تقویت نماید.

 

نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها

پژوهش حاضر نشان دادکه اصول فرهنگ اسلامی، به‌ویژه قواعد «لاضرر»، «احسان» و «حفظ نفس»، نقش بنیادی در شکل‌دهی و تقویت تعهدات مسئولیت‌مدنی مرتبط‌با نجات دیگری در شرایط اضطراری دارند. این اصول، در ایران بیشتر در بُعد اخلاقی و اجتماعی عمل می‌کنند و اعتماد اجتماعی را از طریق ارزش‌های درونی دین بازتولید می‌کنند، درحالی‌که در مصر با پیوند مستقیم به قوانین مدنی و کیفری، ضمانت‌های اجرایی حقوقی ایجاد شده و اعتماد اجتماعی از رهگذر تضمین قانونی تقویت می‌شود. تحلیل تطبیقی نشان می‌دهد که هر دو نظام حقوقی برای احراز مسئولیت‌مدنی به 3شرط اصلی وجود ضرر، ترک فعل زیان‌بار و رابطۀ سببی وابسته‌اند، اما تفاوت در زیرساخت‌های فناوری، آموزش عمومی و نهادهای حقوقی، کیفیت و میزان تحقق این تعهدات را متفاوت کرده است. در ایران، کمبود فناوری‌های نظارتی و ضعف آموزش عمومی مانع از اجرای کامل مسئولیت‌ها شده و تأثیر محدود قوانین مدنی بر فرهنگ امدادرسانی محسوس است. در مصر، وجود قوانین کیفری صریح و زیرساخت‌های پیشرفته‌تر، شهروندان را به اقدام فعال تشویق می‌کند، اگرچه مناطق محروم همچنان با چالش‌های مشابۀ ایران مواجه‌اند. مصادیق عملی مانند حوادث ترافیکی، بلایای طبیعی، حوادث صنعتی و شرایط اضطراری پزشکی، نشان‌دهندۀ اهمیت تلفیق اصول فقهی، قوانین مدنی و فناوری‌های نوین برای تقویت مسئولیت اجتماعی و اعتماد اجتماعی هستند. استفاده‌از فناوری‌های دیجیتال و اپلیکیشن‌های امدادی، همراه‌با آموزش عمومی، می‌تواند فرایند اثبات تقصیر و اجرای مسئولیت‌مدنی را تسهیل کرده و فرهنگ امدادرسانی را در جامعه ارتقاء دهد. درنتیجه، پژوهش بر ضرورت بازنگری و تکمیل چارچوب‌های قانونی ایران به‌منظور جرم‌انگاری صریح ترک اقدام، تقویت آموزش عمومی و توسعۀ فناوری‌های امدادی تأکید دارد. همچنین در مصر، گسترش زیرساخت‌های فناوری به مناطق محروم و آموزش مهارت‌های امدادی می‌تواند تحقق کامل تعهدات مسئولیت‌مدنی و اعتماد اجتماعی را تضمین کند. در سطح نظری، یافته‌ها نشان می‌دهند که تلفیق اصول فرهنگ اسلامی با ابزارهای حقوقی و فناوری‌های نُوین، می‌تواند ضمن تقویت اعتماد اجتماعی، مسئولیت‌پذیری شهروندان و هم‌بستگی اجتماعی را افزایش داده و خسارت‌های انسانی و حقوقی ناشی‌از ترک فعل را کاهش دهد.

 

منابع

−       احمدزاده‌بزاز، سیدعبدالمطلب. مهریار، محمد. (1396). مطالعة تطبیقی مسئولیت‌مدنی ناشی‌از مالکیت بر اشیاء و عوامل رفع آن در حقوق ایران و مصر. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-حقوق تطبیقی، دورۀ 4، شمارۀ 2؛ (پیاپی 8)، 88-73.

−       بشارتی‌هولاسو، مرتضی. سپهرنیا، رزیتا. رضایی، علی‌اکبر. قیومی، عباسعلی. قدمی، محسن. (1402). سناریوهای آیندۀ وضعیت اعتماد اجتماعی در سال 1404. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات بنیادین و کاربردی جهان‌اسلام، دورۀ 5، شمارۀ 4؛ (پیاپی 18)، 109-79.

−       بهادری‌جهرمی، محمد. شکرالهی، علی. (1403). نظارت شرعی بر قوانین و مقررات در نظام حقوقی مصر و ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-دانش حقوق‌عمومی، دورۀ 13، شمارۀ 2؛ (پیاپی 44)، 201-177.

−       پناهی، سعیده. (1394). مسئولیت مدنی بدون رابطۀ سببیت. چاپ‌اول، تهران: انتشارات با من.

−       ثانی‌پور، سمیه. (1404). نفع در دعاوی مدنی در حقوق ایران و مصر. چاپ‌اول، یاسوج: انتشارات وکلا.

−       حسینی، سیدحبیب. (1400). مسئولیت اجتماعی، محدودیت‌ها و درماندگی‌ها. چاپ‌اول، تهران: انتشارات گروه آموزشی مدرس، سنجش و دانش.

−       خیری، حسن. (1401). مسئلۀ اعتماد اجتماعی در نظام اجتماعی اسلام. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های اخلاقی، دورۀ 12، شمارۀ 2؛ (پیاپی 47)، 281-265.

−       دینداری، الهام. ایروانی، محمدرضا. (1392). اعتماد اجتماعی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات سخنوران.

−       سنهوری، عبدالرزاق‌احمد. (2009). لوسيط في شرح القانون المدني الجديد (جلد 1). چاپ‌دهم، بیروت: الحلبي الحقوقية.

−       عالم‌زاده، محمد. (1402). مسئولیت مدنی (جلد 1). چاپ‌اول، تهران: انتشارات مجد.

−       عزیزی، محمدعلی. (1399). نهاد قیمومیت در نظام حقوقی ایران و مصر. چاپ‌اول، اردبیل: انتشارات نایاب.

−       کرافورد، جیمز. (1397). درآمدی بر حقوق مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها. ترجمۀ: محمد ستایش‌پور، چاپ‌اول، تهران: انتشارات ساحل گیسوم.

−       کرافورد، جیمز. (1404). مقدمه‌ای بر طرح مواد مسؤلیت بین‌المللی دولت. ترجمۀ: علیرضا ابراهیم‌گل، ویراستار: سودابه رسولی، چاپ‌اول، تهران: انتشارات پژوهشکدۀ حقوقی شهر دانش.

−       محسنی، فرید. جوهر، سعید. (1393). ارتباط مسئولیت اجتماعی و مسئولیت کیفری تعامل یا تقابل. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی- پژوهش حقوق کیفری، دورۀ 3، شمارۀ 8، 113-87.

−       میرداداشی، مهدی. (1399). مسئولیت مدنی مؤسسات عمومی در حقوق ایران و مصر. چاپ‌دوم، قم: انتشارات دانشگاه مفید.

−       نظری‌گزنق، جمشید. (1394). حقوق و تکالیف قیم در حقوق ایران و مصر. چاپ‌اول، تهران: انتشارات جاودانه: جنگل.

−       هوشمندفیروزآبادی، حسین. (1401). مسئولیت‌های مدنی خاص‏. چاپ‌اول، قم: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.‬‬‬‬‬‬

−       Dehdashti, Ali. (2025). The Interplay Of Islamic Principles Of Construction In English Court: The Case Of NIOC V Crescent Petroleum. Journal Of International Dispute Settlement, 16(1): 1-20.

−       Moaddel, Mansoor. Azadarmaki, Taqhi. (2001). The Worldviews Of Islamic Publics: The Cases Of Egypt, Iran, And Jordan. Journal Of Comparative Sociology, 1(3-4):299-319.

−       Powell, Emilia Justyna. (2015). Islamic Law States And Peaceful Resolution Of Territorial Disputes. Journal Of International Organization, 69(4): 777-807.

−       Raisi, Ruhollah. (2024). The Role Of Religion In The Conflicts Of Inheritance Laws In The Legal Systems Of Iran, Egypt, and England. Journal Of Interdisciplinary Studies In Society, Law, And Politics, 3(4): 119-133.

−       Soltaninejad, Mohammad. (2018). Iran And Egypt: Emotionally Constructed Identities And The Failure To Rebuild Relations. Journal Of World Sociopolitical Studies, 2(3): 483-506.

 

---

[1]  John Rawls

[2]  Tom Beauchamp

[3]  James Childress

[4]  Abd El-Razzak El-Sanhuri

[5]  Robert Putnam

[6]  James Coleman

[7]  John Rawls

[8]  Ernest J. Weinrib

[9]  Francois Marcus

[10]  Konrad Zweigert

[11]  Hein Kötz