تبيين نقش حياط‌مرکزی در کارکرد تعاملات اجتماعی-تجاری، زیست‌محيطی و امنيتی کاروانسرای ایرانی با رویکرد فرهنگ‌محور
محورهای موضوعی : محیطیپریا دولت‌شا 1 , محسن قاسمی 2 * , منصور نیک‌پور 3
1 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.
2 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.
3 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.
کلید واژه: حیاط‌مرکزی, کاروانسرای ایرانی, تعاملات اجتماعی, بناهای تاریخی, بسترهای فرهنگی, فرهنگ‌محور. ,
چکیده مقاله :
حیاط‌مرکزی به‌منزلۀ یکی‌از مؤلفه‌های بنیادین معماری کاروانسرای ایرانی، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌دهی به تعاملات اجتماعی و تجاری، بهبود کیفیت محیط‌زیست و ارتقای امنیت این بناهای تاریخی دارد و همواره از بسترهای فرهنگی و ویژگی‌های بومی تأثیر پذیرفته است. در سال‌های اخیر، توجه‌به ارزش‌های فرهنگ‌محور در بازخوانی و بازآفرینی کارکردهای فضایی کاروانسراها، جایگاه مهمی در مطالعات بین‌رشته‌ای یافته است. پژوهش حاضر باهدف تحلیل کارکردهای چندگانه حیاط‌مرکزی درراستای ارتقای کیفیت فضایی کاروانسرای ایرانی و باتمرکزبر ابعاد اجتماعی، زیست‌محیطی و امنیتی، در پرتو رویکرد فرهنگ‌محور انجام شده است. روش‌تحقیق به‌صورت کمی-تحلیلی بوده و داده‌ها ازطریق مطالعات میدانی و اسنادی گردآوری شده‌اند. دراین چارچوب، 4کاروانسرای منتخب در بافت‌های تاریخی موردبررسی و تحلیل قرار گرفتند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که میان ویژگی‌های کالبدی و فرهنگی حیاط‌مرکزی و ارتقاء تعاملات اجتماعی-تجاری، بهبود شرایط زیست‌محیطی و افزایش امنیت فضایی در کاروانسراهای ایرانی، رابطه‌ای معنادار وجود دارد. همچنین مشخص شد که هرچه طراحی و مدیریت حیاط‌مرکزی با شناخت دقیق‌تری از ابعاد فرهنگ‌محور همراه باشد، امکان احیای کارکردهای چندگانه و تقویت نقش اجتماعی و اقتصادی این بناها افزایش می‌یابد. به‌طورخاص یافته‌های این پژوهش بر ضرورت هم‌راستاسازی ملاحظات فرهنگی با اصول طراحی فضایی در فرایند بازآفرینی کاروانسراهای ایرانی تأکید دارد. نتایج نشان می‌دهد که اتخاذ رویکردهای فرهنگ‌محور همراه‌با مشارکت ذی‌نفعان، می‌تواند به ارتقای کیفیت عملکردی و احیای حیات حیاط‌مرکزی این بناهای تاریخی منجر شود.
The central courtyard, as one of the fundamental elements of the Iranian caravanserai architecture, plays a decisive role in shaping social and commercial interactions, improving environmental quality, and enhancing the security of these historical buildings, while constantly being influenced by cultural contexts and local characteristics. In recent years, attention to culture-oriented values in reinterpreting and revitalizing the spatial functions of caravanserais has gained significant prominence in interdisciplinary studies. This study aims to analyze the multifaceted functions of the central courtyard in enhancing the spatial quality of the Iranian caravanserai, focusing on social, environmental, and security dimensions, through a culture-oriented lens. The research method is quantitative-analytical, and data were collected through field surveys and documentary studies. In this framework, four selected caravanserais located in historic contexts were examined and analyzed. The findings reveal a significant relationship between the physical and cultural features of the central courtyard and the improvement of social-commercial interactions, environmental conditions, and spatial security in Iranian caravanserais. It was also found that the more the design and management of the central courtyard are informed by a deeper understanding of culture-oriented dimensions, the greater the potential for reviving its multifaceted functions and strengthening the social and economic roles of these buildings. In particular, the results highlight the necessity of aligning cultural considerations with spatial design principles in the process of revitalizing Iranian caravanserais. The findings indicate that adopting culture-oriented approaches along with stakeholder participation can lead to improved functional performance and the revitalization of the central courtyard’s vitality in these historical structures.
باصولی، مهدی. درخش، سعیده. (1400). بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی با رویکردی منظرین. نشریۀ علمی‌پژوهشی-منظر، دورۀ 13، شمارۀ 54، 37-28.
بلالی‌اسکویی، آزیتا. شیخالحکمایی، محمد. (1402). بازشناسی حیاط فرعی در رباط و کاروانسراهای فلات‌مرکزی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات باستان‌شناسی پارسه، دورۀ 7، شمارۀ 26، 283-257.
حسنی‌بافرانی، نسیم. سعدوندی، مهدی. ندیمی، هادی. (1403). تبیین ارزش‌های سیاسی-اجتماعی کاروانسراهای برون‌شهری فلات مرکزی ایران در عصر صفوی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دورۀ 9، شمارۀ 1، 220-191.
سهیلی، جمال‌الدین. رسولی، نسترن. (1395). مطالعۀ تطبیقی نحو فضای معماری کاروانسراهای دورۀ قاجاریه (مطالعه‌موردی: کاروانسراهای قزوین و کاشان). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-هویت‌شهر، دورۀ 10، شمارۀ 26، 60-47.
شانواز، بلال. خاقانی، راضیه. (1394). کاروانسراهای ایران زمین. چاپ‌اول، تهران: انتشارات پازینه.
عابدی، فاطمه. چایچی‌امیرخیز، احمد. نیکنامی، کمال‌لدین. خمسه، هایده. (1401). گونه‌شناسی کاروانسراهای مسیر تهران-انزلی در دورۀ قاجار (باتکیه‌بر اسناد و بررسی باستان‌شناسی). فصلنامۀ علمی‌ترویجی-اثر، شمارۀ 99، 629-610.
علی‌محمدی، غلامرضا. عبداللهی، رکسانا. (1396). تبیین مبانی نمود فرهنگ در معماری بومی ایران و ارتباط آن با ایجاد حس‌تعلق به مکان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مدیریت‌شهری، دورۀ 17، شمارۀ 50، 46-33.
فرشچی، حمیدرضا. حاجی‌زمانی، مهدی. (1398). بررسی کاروانسراهای ایران و بناهای وابسته به آن. فصلنامۀ علمی‌تخصصی-معماری‌شناسی، دورۀ 2، شمارۀ 7، 13-1.
فریاد، شقایق. کمالی‌اردکانی، عطا. نوری، سهیل. (1398). بررسی نقش فضاهای جمعی و حیاط‌مرکزی و تأثیر آن بر شکل‌گیری تعاملات اجتماعی در محیط‌های فرهنگی. ششمین کنگرۀ ملی عمران، معماری و توسعۀ شهری. تهران-ایران، 6-1.
کاویان، مجتبی. غلامی، غلامحسین. (1395). بررسی سیرتحول معماری کاروانسراهای حیاط‌دار مرکز ایران. فصلنامۀ علمی‌ترویجی-اثر، شمارۀ 75، 66-49.
کیانی، محمدیوسف. کلایس، ولفرام. (1374). کاروانسراهای ایران. چاپ‌اول، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
معمارزاده‌اصفهانی، محمد. (1402). کاروانسراهای ایران، پناهگاه‌های باستانی در مسیر جاده‌های کاروانی با نگاهی به کاروانسراهای ثبت‌شده اخیر در فهرست میراث‌جهانی یونسکو. چاپ‌اول، تهران: انتشارات گنجینۀ هنر.
هادی‌زاده‌کاخکی، سعید. (1393). کاروانسرا در ایران. چاپ‌دوم، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
Aali, Hossein. Aali, Mohsen. Mohammadi, Erfan. Jalali, Ensieh Sadat. Mansour, Parisa. (2017). Survey Safavid Brick Work Caravanserai Decorations In The Central Plateau Of Iran. Specialty Journal Of Architecture And Construction, 3(2): 28-41.
Ebadi, Hadi. Bigdeli Rad, Vahid. Lamit, Hasanuddin. Yegane, Shiva. (2014). A Survey On Sustainability Of Central Courtyards Of Iran Traditional Architecture. World Applied Sciences Journal, 30(1): 221-225.
Hamrahi, Hashem. Keshavarzi Nejad Manshad, Zohreh. (2017). Comparison Of Caravanserais Of Azerbaijan And Isfahan Based On Ghanli Bolagh Caravanserai In Ardabil And Madar Shah Caravanserai In Isfahan. American Journal Of Art And Design, 2(1): 30-37.
Mansuri, Aşkan. Edgü, Erincik. Şalgamcıoğlu, Mehmet Emin. (2015). Historic Persian Caravanserais: Climatic Effects And Syntactic Configuration. Conference: 10th International Space Syntax Symposium, 1-12.
Zolfagharkhani, Mina. Foruzanmehr, Ahmad-Reza. (2024). Courtyards And Adjacent Spaces: Analyzing 26 Cases Of Second-Order Proximity In Traditional Courtyard Houses Of Yazd. Journal Of Buildings, 14(9): 1-18.