تأثیر تغییرات اجتماعی-فرهنگی بر پارادایم شیفت معماری فضای آموزشی (نمونۀ موردی: اجتماع مدارس دورۀ قاجار و پهلوی اول)

محورهای موضوعی : فرهنگ

زهرا فرزانه ¹ , سحر طوفان ² , آرش ثقفی اصل ³

1 - دانش‌پژوه دکتری معماری، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
2 - دانشیار گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
3 - Associate Professor Of Architecture & Urban Planning Department, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.

تاریخ دریافت : 1403/06/09 تاریخ پذیرش : 1403/06/27 تاریخ انتشار : 1403/10/03

کلید واژه: تغییرات اجتماعی-فرهنگی, قاجار, پهلوی, ارزش‌های فرهنگی, معماری فضای آموزشی.,

چکیده مقاله :

تحولات تاریخی همواره نهادهای اجتماعی-فرهنگی را تحت‌تأثیر قرار داده است. به‌ویژه نظام آموزشی و فضاهای آموزشی را دستخوش تغییرات اجتماع عمیقی کرده است. جستار حاضر به‌واکاوی تغییرات اجتماعی-فرهنگی و ساختار کالبدی مدارس دوره‌های قاجار و پهلوی می‌پردازد، زیرا این‌دو دوره نمایانگر گذار از سنت به مدرنیته بوده و این گذار تأثیر به‌سزایی بر ارزش‌های فرهنگی و معماری فضای آموزشی داشته است. پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و به‌صورت کاربردی انجام شده است؛ ازیک‌سو به بهره‌برداری از معماری مدارس این دوره‌ها پرداخته و ازسوی‌دگر به چگونگی مواجهه‌با تحولات معماری در فضاهای شهری توجه می‌کند. روش‌تحقیق ترکیبی (کیفی-کمی)، است. ابتدا داده‌ها ازطریق مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی گردآوری شده و سپس بااستفاده‌از مصاحبه با متخصصان، داده‌های کیفی؛ در نرم‌افزار “ATLAS.ti”، تحلیل و کدگذاری شده‌اند. مؤلفه‌های به‌دست‌آمده در پرسشنامه‌ای با “Likert Scale”، تنظیم و میان متخصصان توزیع شده و در مرحلۀ کمی؛ نتایج آن بااستفاده‌از نرم‌افزار “SPSS”، موردتحلیل آماری استنباطی قرار گرفته است. نتایج نشان می‌دهد که مدارس منتخب علاوه‌بر کارکردهای آموزشی، نقشی مؤثر در تغییرات اجتماعی-فرهنگی و تأثیرات آن بر اجتماع معماری فضاهای آموزشی ایفاء می‌کنند. همچنین، فضاهای پروخالی بیشترین تأثیر را بر سایر ابعاد معماری داشته و کمترین نقش را به‌مثابۀ مؤلفه‌های امنیت، رنگ، مصالح و محصوریت فضایی مربوط می‌شود. توجه‌به این فضاها در معماری مدارس علاوه‌بر کارکردهای آموزشی، آن‌ها را به‌عضوی از بدنۀ شهری تبدیل می‌کند که اهمیت ویژه‌ای در طراحی دارد.

 

چکیده انگلیسی:

Human life throughout history has always seen transformation. These developments have and will affect all social and cultural institutions, including education. Due to dependence on people and social-cultural developments, education and educational spaces are subject to change and change more than other institutions, and in this regard, it also provides a platform for transformation. Therefore, it is very important to examine these developments in different periods. By studying history and looking at architectural developments over time, we see changes in appearance and sometimes structure in the formation of different buildings. These changes have been caused by many factors, including social, political, cultural developments, people's way of life and even the rulers' way of thinking. The purpose of this research is to investigate the cultural changes and the physical structure of the Qajar and Pahlavi era schools. One of the reasons for choosing these two periods is the transition from the stage of tradition to modernity, that the impact of the space from such a transformation is based on values, and the investigation of architectural developments, the content of schools, and the relationship between cultural changes, in the traditional and modern eras of Iran. The research is important from two practical and descriptive-analytical aspects, it is practical for exploiting all kinds of schools of the Qajar and Pahlavi periods and fundamental for how to face them in the space of transition from architecture in the city. 

 

منابع و مأخذ:

امین سبحانی، رضا. 1403. تاریخچه و وجه تسمیۀ مدارس تبریز، چاپ‌اول، قم: انتشارات مجمع ذخائر اسلامی.
آدمیت، فریدون. 1392. اندیشه‌ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار، چاپ‌چهارم، تهران: انتشارات خوارزمی.
بانی‌مسعود، امیر. 1394. معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنت و مدرنیته، ویراستاران علمی: حمید خداپناهی و علیرضا سیداحمدیان، ویرایش‌دوم، چاپ‌ششم، تهران: انتشارات هنر معماری قرن.
بختیاری، پردیس. افهمی، رضا. 1390. هنر ایران عصر قاجار، ماهنامۀ علمی‌تخصصی-کتاب ماه هنر، شمارۀ 162، 57-50.
بسناس، مهری. 1397. تاریخ مدارس نوین در ایران (دورۀ قاجار)، چاپ‌اول، تهران: انتشارات آثار فکر.
پوپ، آرتور ابهام‌. 1389. سیر و صور نقاشی ایران، ترجمۀ: یعقوب آژند، چاپ‌سوم، تهران: انتشارات هرمی.
پیترسن، اندرو. 1398. فرهنگ واژگان معماری‌اسلامی، ترجمۀ: ابوالفضل مروتی، چاپ‌اول، تهران: انتشارات میعاد اندیشه.
پیرنیا، محمدکریم. معماریان، غلامحسین. 1390. آشنایی با معماری اسلامی ایران: ساختمان‌های درون‌شهری و برون‌شهری، چاپ‌شانزدهم، تهران: انتشارات سروش‌دانش.
حامدي، زهرا. 1395. مبانی ایدئولوژي حاکمیت و تأثیر آن بر متون و مواد درسی در عصر پهلوي‌اول، چاپ‌اول، تهران: انتشارات نشر تاریخ ایران.
حبیبی، کیومرث. پوراحمد، احد. مشکینی، ابوالفضل. 1389. بهسازی و نوسازی بافت‎های کهن شهری، چاپ‌دوم، تهران: انتشارات انتخاب.
خاتمی، محمود. 1396. مدخل فلسفۀ تکامل زیستی، چاپ‌اول، تهران، انتشارات علم.
دبدبه، محمد. 1400. دست‌نوشته‌های از مجموعه آثار معمار دبدبه (ناگفته‌های هویت در معماری دوران پهلوی)، تهران.
دبدبه، محمد. و دیگران. 1402. تثبیت‌هویت در معماری و معماری‌داخلی: بامروری‌بر تغییرکاربری انطباقی خانه‌های تاریخی تبریز (دورۀ قاجار)؛ گردآوری از مجموعه آثار معمار دبدبه، انتشارات طحان‌گستر، چاپ‌اول، تهران.
دیواندری، جواد. برکاتی، آیدا. دشتی‌جوشقان، شقایق. 1397. مقایسۀ تطبیقی سیرتحول ساختار فضایی مدارس قاجار و پهلوی باتأکیدبر ارزش‌های نهفتۀ آموزش در مشهد (نمونۀ موردمطالعه: مدرسۀ سلیمان‎خان و یادگار دکتر علی شریعتی)، فصلنامۀ علمی‌تخصصی-معماری‌شناسی، دورۀ 1، شمارۀ 1، 11-1.
رضوی‌پور، مریم‌سادات. ذاکری، محمدمهدی. 1396. تأثیر تحول نظام آموزش بر هویت معماری مدارس دورۀ قاجار و پهلوی (1320-1255)، دورۀ 18، شمارۀ 72، 77-57.
سعیدی‌کیا، ندا. 1397. سیرتحول معماری مدارس ایران درگذرزمان، فصلنامۀ علمی‌تخصصی-معماری‌شناسی، دورۀ 1، شمارۀ 1، 6-1.
سلطان‌زاده، حسین. 1364. تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، چاپ‌اول، تهران: انتشارات آگاه، آگه.
سمیع‌آذر، علیرضا. 1376. تاریخ تحولات مدارس در ایران، چاپ‌‌اول، تهران: انتشارات سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس کشور.
صارمی، علی‌اکبر. 1376. ارزش‌های پایداری در معماری ایران، چاپ‌اول، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
ضرغامی، اسماعیل. پهلوانی، مهدی. 1396. معماری مدارس آینده، تهران: انتشارات دانشگاه تربیت‌دبیر شهیدرجایی.
علاقمند، سپیده. صالحی، سعید. مظفر، فرهنگ. 1396. مطالعۀ تطبیقی معماری و محتوای مدارس ایران از دورۀ سنتی تا نوین، نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 14، شمارۀ 49، 20-5.
علی‌پور حیدرلو، رودین. خوش‌نیت، سعید. 1394. سیر تحول معماری مدارس از الگوی سنتی ایرانی تا الگوی متداول معاصر، کنفرانس بین‌المللی انسان، معماری، عمران و شهر، تبریز-ایران، 8-1.
فرزانۀ خامنه، فریبا. 1394. بنیان‌گذاران مدارس نوین در دورۀ قاجار، تهران: انتشارات جاجرمی.
فعلی، شیما. سلطان‌زاده، حسین. سهیلی، جمال‌الدین. 1395. بررسی کیفیت تنوع‌پذیری در گونه‌شناسی محوطۀ باز مدارس، اولین کنفرانس بین‌المللی و سومین کنفرانس ملی معماری و منظر شهری پایدار، مشهد-ایران، 7-1.
قبادیان، وحید. 1395. سبکشناسی و مبانی‌نظری در معماری معاصر ایران، چاپ‌سوم، تهران: انتشارات علم معمار رویال.
کاشی، حسین. بنیادی، ناصر. 1392. تبیین مدل هویت‌مکان-حس‌مکان و بررسی عناصر و ابعاد مختلف آن، نشریۀ علمی‌پژوهشی-هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، دورۀ 18، شمارۀ 3، 52-43.
کاوه، محمدحسین. و دیگران. 1382. ارزیابی نقش معلمان در ارائۀ خدمات سلامت‌روان، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-دانشکدۀ بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی، دورۀ 1، شمارۀ 4، 14-1.
کسائی، نورالله. 1374. مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، چاپ‌سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
کمالی، محمدرضا. 1389. بررسی معماری دورۀ قاجار، دوفصلنامۀ علمی‌تخصصی-دانش مرمت و میراث‌فرهنگی، دورۀ 5، شمارۀ 4، 54-47.
محمودآبادی، مهدیه. 1391. اصلاحات آموزشی از دارالفنون تا مدارس رشدیه (1268-1315ه.ق)، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تاریخ‌پژوهی، دورۀ 14، شمارۀ 51، 44-21.
مسعودی گوگانی، اعظم. هوشمندپور. یوسف. 1391. مطالعۀ تقابل معماری سنتی یا مدرن، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات علوم‌اجتماعی ایران، دورۀ 9، شمارۀ 35، 173-153.
معماریان، غلامحسین. 1394. مبنای طراحی معماری، چاپ‌اول، تهران: انتشارات نغمه نواندیش.
مناشری، دیوید. 1400. کتاب نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن، ترجمۀ: محمدحسین بادامچی و عرفان مصلح، چاپ‌سوم، تهران: انتشارات سینا.
نصیری، مهدی. 1387. بررسی سیرتحولات نظام آموزشی مکتب‌خانه‌ها در دورۀ قاجار و پهلوی‌اول، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی حوزه، دورۀ 25، شمارۀ 150، 253-195.
ولیان، شهین. 1398. معماری (مهندسی)، فضاهای آموزشی و تفکر خلاق، چاپ‌اول، تهران: انتشارات آریا دانش.