تحلیل کیفیت کالبدی نماهای شهری باتأکیدبر معیارهای اجتماع بوم‌شناسانۀ بصری (مطالعه‌موردی: ساختمان‌های مسکونی محلۀ ولنجک تهران)

محورهای موضوعی : تحولات اجتماعی

ندا گلزاری دهنو ¹ , آزاده شاهچراغی ² , فرح حبیب ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد کرمان، دانشگاه آزاداسلامی، کرمان، ایران.
2 - دانشیار گروه معماری، واحد علوم‌وتحقیقات ، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران
3 - استاد گروه شهرسازی، واحد علوم‌وتحقیقات ، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/12/04 تاریخ پذیرش : 1403/03/24 تاریخ انتشار : 1403/04/03

کلید واژه: بوم‌شناسی بصری, نمای شهری, مسکونی, نمای ساختمان‌, تهران.,

چکیده مقاله :

بوم‌شناسی شهری، به مطالعۀ شهر در قالب اکوسیستم متشکل از انسان‌ و عوامل بیوفیزیکی و نحوۀ ارتباط آن‌ها در محیط‌های شهری می‌پردازد. بوم‌شناسی بصری نیز به بررسی محیط پیرامون انسان به‌عنوان عامل اکولوژیکی پرداخته و درجهت احساس خوشایندی و هماهنگی آن با مکانیسم‌های فیزیولوژیک بینایی به انسان کمک می‌کند. هدف از تحقیق حاضر شناسایی ابعاد کالبدی نما و میزان اثرگذاری معیارهای بوم‌شناسی بصری بر ارتقای کیفیت نماهای مسکونی شهر تهران می‌باشد. نوع روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده و دارای رویکردی آمیخته است. در بخش کمی از روش طبقه‌بندی “QSORT”، اطلاعات از طریق برداشت میدانی و ابزار پرسش‌نامه در طیف لیکرت به دست آمد و نمودار کیفیت تصاویر از دیدگاه ناظرین با نرم‌افزار “SPSS”، ترسیم گردید. پایایی پرسش‌نامه از طریق ضریب آلفای کرونباخ با میزان 785/0 تأیید گردید. در تحلیل کیفی، نماهای منتخب بر اساس عناصر تشکیل‌دهنده و معیارهای بوم‌شناسی بصری و مکانیسم‌های سیستم بینایی، در جدول آنالیز شدند. یافته‌ها نشان می‌دهد، نما‌ها باتوجه‌به استانداردهای بینایی می‌توانند محیط‌های بصری آسایش‌بخش، یکنواخت و تهاجمی را شکل داده که درنتیجه، بر اساس محاسبات نمودار “Pie”، میزان فراوانی کیفیت بصری نماهای مسکونی در محدودۀ قلمرو پژوهش، 65% آسایش‌بخش، 15% یکنواخت و 20% تهاجمی می‌باشند. این مقاله می‌کوشد، از طریق تحلیل معیارهای بصری مطلوب در نمای ابنیه، برای ارتقاء بخشی کیفیت دید بصری شهروندان، راهکارهایی را جهت انطباق محیط مصنوع با بستر طبیعی ارائه نماید.

چکیده انگلیسی:

Urban ecology studies the city as an ecosystem consisting of humans and biophysical factors and how they interact in urban environments.Visual ecology also examines the environment around humans as an ecological factor and helps humans to feel pleasant and harmonize it with the physio logical mechanisms of vision. The aim of the present research is to identify the anatomical dimensions of facades and the impact of visual ecology criteria on improving the quality of residential facades in Tehran. The type of research method is descriptive and analytical and has a mixed approach. In the quantitative part of the QSORT classification method, information was obtained through field observations and questionnaire tools in the Likert spectrum, and the image quality diagram was drawn from the observer's point of view with SPSS software. The reliability of the questionnaire was confirmed through Cronbach's alpha coefficient with a rate of 0.785. In the qualitative analysis, the selected views were analyzed in the table based on the constituent elements and criteria of visual ecology and mechanisms of the visual system. The findings show that facades according to vision standards can form comfortable, uniform and aggressive visual environments, and as a result, based on Pie chart calculations, the frequency of visual quality of residential facades within the scope of the research is 65% comfortable, 15% uniform & 20% are aggressive. This article tries to provide solutions to improve the quality of citizens' visual vision through the analysis of desirable visual criteria in the facade of the building.

منابع و مأخذ:

احمدی، سید یوسف. (1390). راهنمای طراحی نما. تهران: موسسه علمی دانش‌پژوهان.
احمدی، سید یوسف. (1390). راهنمای طراحی نما. تهران: موسسه علمی دانش‌پژوهان.
اخگری سنگ آتش، زهره، میر کریمی، سید حامد، محمد زاده، مرجان و سلمان ماهینی، عبدالرسول. (1398). تبیین معیارهای کیفیت بصری منظر خیابانی با روش طبقه‌بندی کیفیت بصری و ماتریس دست‌یابی به اقدامات (مطالعه موردی: مسیرهای پیاده مشهد و گرگان). دو فصلنامه علمی پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، 20(2)،57-76.
اخگری سنگ آتش، زهره، میر کریمی، سید حامد، محمد زاده، مرجان و سلمان ماهینی، عبدالرسول. (1398). تبیین معیارهای کیفیت بصری منظر خیابانی با روش طبقه‌بندی کیفیت بصری و ماتریس دست‌یابی به اقدامات (مطالعه موردی: مسیرهای پیاده مشهد و گرگان). دو فصلنامه علمی پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، 20(2)،57-76.
اردکانی، محمدرضا. (1388). اکولوژی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، (11).
اردکانی، محمدرضا. (1388). اکولوژی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، (11).
براتی، ناصر، ســلیمانی نژاد، محمدعلی. (1390). ادراک محرک‌ها در محیط کنترل‌شده و تأثیر جنســیت بر آن نمونه موردمطالعه: دانشــجویان دانشــکده معماری و شهرسازی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی. فصلنامه باغ نظر، (17)،19-30.
بنتلی، ای ین، الکک، آلن، مورین، پال، گلین، سومک و اسمیت، گراهام. (1395). محیط‌های پاسخ‌ده. مترجم: مصطفی بهزاد فر، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
پاكزاد، جهانشاه. (1382). پديدارشناسي نما های مسكوني و سير تكوين توقعات از آن. نشریه هنرهاي زيبا، (14).
پاکزاد، جهانشاه، بزرگ، حمیده. (1398). الفبای روانشناسی محیط برای طراحان. تهران: انتشارات آرمان‌شهر.
پاکزاد، جهانشاه، طباطبائی، ملک. (1396). جداره‌های شهری و نقش آن در فضای شهری (معیارهای نماسازی در فضای شهری). تهران: انتشارات آرمان‌شهر، چاپ دوم.
پورتئوس، جی داگلاس. (1389). زیبایی‌شناسی محیط‌زیست نظریه‌ها سیاست‌ها و برنامه‌ریزی. مترجم محمدرضا مثنوی، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی.
پورجعفر، محمدرضا، علوی بالمعنی، مریم. (1391). استخراج معیارهای هماهنگی و ناهماهنگی نما های ساختمان با دستگاه بینایی انسان با توجه به اصول بوم‌شناسی بصری. نشریه علمی پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، بهار و تابستان، (4).
پورجعفر، محمدرضا، علوی بالمعنی، مریم. (1391). ویدئو اکولوژی: بوم‌شناسی بصری در معماری و طراحی شهری. تهران: انتشارات آرمان‌شهر، چاپ اول. پینل، جان. (1387). روان‌شناسی فیزیولوژیک. ترجمه: مهرداد فیروز بخت، تهران: نشر ویرایش، (6).
تشکری، عباس. (1392). تأثیر نما های شهری بر بعد بصری شهر و شهروندان (بررسی موردی نما های شهر یاسوج در سال 1391). بوکان: همایش ملی معماری پایدار و توسعه شهری.
حسین‌آبادی، عطیه، عرب بنی شیبانی، محمد. (1395). ارتقاء کیفیت بصری خیابان شهری با تأکید بر بوم‌شناسی بصری: نمونه موردی خیابان خسروی مشهد. سومین کنگره بین‌المللی پایداری در معماری و شهرسازی، دبی و مصدر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد امارات.
خاک زند، مهدی، محمدی، مریم، جم، فاطمه و آقابزرگی، کوروش. (1393). شناسایی عوامل موثر بر طراحی بدنه‌های شهری با تأکید بر ابعاد زیبایی‌شناسی و زیست‌محیطی (مطالعه موردی: خیابان ولی‌عصر شهر قشم). فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، (10): 15-26.
دبدبه، محمد. (1399). وجودیت‌مکان، اولین کنفرانس ملی عمران، معماری و فناوری‌اطلاعات در زندگی شهری، مشهد-ایران، 14-1.
دبدبه، محمد، صدیق، مرتضی، رضوان‌پناه، مجید. (1401). نقد و بررسی کتاب «طراحی براساس ادراک و رفتارانسانی»؛ از مجموعه آثار معمار دبدبه، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی؛ معمار شهر، دورۀ 1، شمارۀ 4، 117-98.
دبدبه، محمد، و رضوان‌پناه، مجید. (1399). تأثیر اقلیم برروی بافت‌های تاریخی از نظر پویایی درجهت معماری پایدار (مطالعه‌موردی: شهر تاریخی یزد)، نخستین کنفرانس بین‌المللی معماری و شهرسازی طراحی پایدار و فراگیر برای همگان، شیراز 13-1.
دویران، اسماعیل، خدایی، داوود، غلامی، سعید و دانش‌دوست، مهرداد. (1391). سنجش مؤلفه‌های آسایش بصری در منظر شهری با تأکید بر محله حسینیه اعظم زنجان. نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی،1(3): 45-60.
ذکاوت، کامران. (1385). چارچوب استراتژیک مدیریت بصری شهر. مجله آبادی، شماره 53.
رضوان‌پناه، مجید و [دیگران]. (1402). فرایند شناخت و تفحص به‌کارگیری خدمات طراحی منظر در اکوسیستم تالاب میانکاله با رویکرد برنامه‌ریزی و توسعۀ پایدار در بهبود گردشگری و رشد اقتصادی، چهارمین کنفرانس ملی شهرسازی و معماری دانش‌بنیان، تهران، 12-1.
زندیه، مهدی، زندیه، راضیه. (1389). در جستجوی کریدورهای دید راهبردی شهر تهران. انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، (1): 27-36.
ساوج، مایک، وارد، آلن. (1387). جامعه‌شناسی شهری. مترجم: ابوالقاسم پور رضا، تهران: انتشارات سمت، 21.
شاهچراغی، آزاده، بندر آباد، علیرضا. (1394). محاط در محیط. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
شاهین راد، مهنوش، رفیعیان، مجتبی و پورجعفر، محمدرضا. (1394). ارزیابی ترجیحات بصری زنان از فضاهای شهری تهران. فصلنامه تازه‌های علوم شناختی، 17(1):24-10.
قربانی، رضا، آل ابراهیم، محمدتقی. (1388). اکولوژی عمومی. مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی.
کارلسون، نیل آر. (1379). روان‌شناسی فیزیولوژیک. ترجمه: اردشیر ارضی و دیگران، تهران: انتشارات رشد،1(1).
کامور شلمانی، آمنه، حناچی، سیمین. (1394). بررسی تأثیر عوامل بصری فضاهای شهری بر الگوهای رفتاری شهروندان (مطالعه موردی: میدان شهرداری رشت). نشریه هویت شهر، 24(9): 78-65.
کریر، راب. (1376). اجزای معماری. ترجمه: زهرا اهری، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
کریر، راب. (1380). گونه شناسی عناصر پایه در معماری. مترجم: عباسعلی شاهرودی، احمد خوشنویس، قزوین: انتشارات سایه‌گستر.
کسروی، رضا. (1396). از زیباشناسی تا زیبایی‌شناسی نمای ساختمان‌های مسکونی منطقه 17 شهرداری تهران. هنر و تمدن شرق، (18): 7-14.
گایتون، آرتور. (1362). فیزیولوژی پزشکی. ترجمه: فرخ شادان، جلد سوم، انتشارات شرکت سهامی چرم.
گلچین، پیمان، ناروئی، بهروز و مثنوی، محمدرضا. (1391). ارزیابی کیفیت بصری فضاهای آموزشی بر اساس ترجیحات استفاده‌کنندگان: دانشگاه سیستان و بلوچستان. نشریه محیط شناسی، 38(62): 135-150.
گلی پور، مرجان، شهابیان، پویان و امین زاده گوهر ریزی، بهناز. (1400). خوانش عوامل مؤثر بر ارتقاء نما های مسکونی شهر تهران از دیدگاه کنشگران. فصلنامه‌ برنامه‌ریزی ‌توسعه ‌شهري‌ و‌ منطقه‌ای (علمی)، 17: 119-146.
لاوسون، برایان.(1394). زبان، فضا. مترجم: علیرضا عینی فر، فؤاد کریمیان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
لک، آزاده، رمضانی، مینا. (1397). ترجیحات محیطی مردم برای طراحی فضای رهاشده زیر پل‌های شهری. نشریه معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 23: 225-235.
لینچ، کوین. (2008). سیمای شهر. ترجمه: مزینی، منوچهر. انتشارات دانشگاه تهران،1374.
محمودی نژاد، هادی، صادقی، علیرضا. (1388). طراحی شــهری از روانشناسی محیطی تا رفاه اجتماعی. تهران: انتشارات هله/طحان.
مختار پور، اکبر، بابا حیدریان، سیمین و مصلح آبادی، فاطمه. (1395). نما در سیمای شهر: با رویکردی بر مبانی و ضوابط، تهران: نشر هنر معماری قرن.
مدیری، آتوسا، نوراللهی اسکویی، نیکو. (1393). ارزیابی ادراک بصری فضایی میدان امام حسین (ع). فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، شماره 11.
مزینــی، منوچهر. (1377). مطالعه کالبد شــهر تهــران ازنظر بصری و زیبایی‌شناسی. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی.
ممتاز، فریده. (1379). جامعه‌شناسی شهر. تهران: انتشار، 124.
موحد، سپیده، طبیبیان، منوچهر. (1397). تحلیل نگرش‌ها و بهره‌گیری از دانش بوم‌شناسی شهری در برنامه‌ریزی با نگاهی بر نمونه‌های موردی از برنامه‌های ملی تا محلی. نشریه علوم تکنولوژی محیط‌زیست، 20(2):170-189.
موسوی بجنوردی، کاظم. (1392). دانشنامه تهران بزرگ. جلد دوم شمیرانات، تهران: مرکز نشر دایره المعارف بزرگ اسلامی.
میر کریمی، سید حامد، سعیدی، سپیده، محمد زاده، مرجان و سلمان ماهینی، عبدالرسول. (1393). کاربرد روش PCA در ارزیابی کیفیت بصری سیمای سرزمین: حوزه زیارت استان گلستان. محیط شناسی،40(2):451-462.
هاریس، سیریل ام. (1393). فرهنگ تشریحی معماری و ساختمان. مترجم: محمدرضا افضلی، مهرداد هاشم زاده همایونی، تهران: انتشارات دانشیار. وبر، ماکس. (1370). شهر درگذر زمان. مترجم: شیوا کاویانی، تهران: سهامی انتشار، 51.
وحدت طلب، مسعود، یاران، علی، محمدی خوش‌بین، حامد. (1399). ارزیابی ترجیحات بصری در نما های مسکونی، مورد مطالعاتی: دوازده خانه تاریخی تبریز. نشریه معماری شهرسازی آرمان‌شهر، (32):175-187.
Coren, S. M.Ward Lawrence, T.Enns James, (1994).Sensation and Perception; 4th;Fort Worth:Harcourt Brace College.
Filin, A vasiliy.(1998). Videoecology, Published by TASS-REKLAMA, Moscow.
Golchin, P., Narouie, B., & Masnavi, M. (2012). Evaluating Visual Quality of Educational Campus Based on Users Preferences: The Case of Sistan and Balouchestan University, Iran Environmental Studies, 38(62), 135-150.
Grimm, N. B., Grove, J. G., Pickett, S. T., & Redman, C. L. (2000). Integrated Approaches to Long-Term Studies of Urban Ecological Systems Urban ecological systems present multiple challenges to ecologistspervasive human impact and extreme heterogeneity of cities, and the need to integrate social and ecological approaches, concepts, and theory. BioScience, Vol. 50(7), pp.571-584.
Krueger, R.A., Casy, M.A., Donner, J., Krsch, S., and Maack, J.N. 2001. Social Analysis Selected Tools and Techniques. Social Development Department the World Bank, Paper Number 36, June.
Lee. J. H., & Ostwald, M. J. (2021). Fractal dimension calculation and visual attention simulation: assessing the visual character of an architectural facade. Jouranal of Building. (11), 1-22.
Li Zongtao (2018). Architectural Visual Modeling Element Design Creativity.Science Forum, (10): 372-372.
Park, R.E., Burgess, E.W., McKenzie,R.D. (1925). The City. University of Chicago Press, Chicago.
Perovic, S. & Kurtovic Folic, N. (2012). Visual Preception of Public Open Spaces in Nicsic. Procedia-Social & Behavioral Sciences, 68, 921-933.
R. Kandel Eric and etal. (2000). Principles of Neural Science, 4th Edition; New York: McGraw-Hall.
Stephenson,W. (1968). The contribution of Q to attitude research. Chicago: American Marketing Association, pp. 160–171 Tabatabaie, M. (2010). Urban Facades and Their Role in Urban Space (Facades Criteria in Urban Space). 1st Edition. Tehran: Armanshahr.
Tavassoli, M., Parsi, H. (2000). Urban Design, Kargar Street, Tehran, Tehran: Civil and Urban Improvement Company.
Xinlu L, Hong Z, Shiqiang X (2019). On the modeling design in architectural design [J]. Orientation to become rich through science and technology, (03): 166-167.
Yammiyavar, A. P., & Roy, M. (2019). Influence of visual elements in building facades in the formation of expreiential perception. In Research Into Design For A Connected World. Springer.
http://abadis.ir
http://www.zistyaran.ir/

متن کامل:



Journal of Socio-Cultural Changes                                                                                                     Vol. 23, No. 80, Spring 2024

 

 

Analyzing the Quality Of Urban Anatomy With Emphasis On Visual Ecological Community Criteria

(Case Study: Residential Buildings In Velenjak Neighborhood Of Tehran)**

 

Neda Golzari Dehno¹, Azadeh Shahcheraghi²*, Farah Habib³

(Received date: 2023/04/24 - Accepted date: 2024/06/13)

 

Abstract:

        Urban ecology studies the city in the form of an ecosystem consisting of humans and biophysical factors and their relationship in urban environments. Visual ecology also examines the environment around humans as an ecological factor and helps humans to feel pleasant and its harmony with the physiological mechanisms of vision. The aim of the present research is to identify the anatomical dimensions and the impact of visual ecology criteria on improving the quality of residential facades in Tehran. The type of research method is descriptive-analytical and has a mixed approach. In the quantitative part of the "QSORT" classification method, information was obtained through field observations and questionnaire tools in the Likert spectrum, and the image quality diagram was drawn from the observer's point of view with "SPSS" software. The reliability of the questionnaire was confirmed through Cronbach's alpha coefficient with a rate of 0.785. In the qualitative analysis, the selected views were analyzed in the table based on the constituent elements and criteria of visual ecology and mechanisms of the visual system. The findings show that facades according to vision standards can form comfortable, uniform and aggressive visual environments, and as a result, based on the calculations of the "Pie" diagram, the frequency of visual quality of residential facades within the scope of the research is 65% comfortable, 15% uniform and 20% % are aggressive. This article tries to provide solutions for adapting the artificial environment to the natural environment, through the analysis of the desired visual criteria in the facade of the building, in order to improve the quality of the visual vision of the citizens.

 

Keywords: Visual ecology, urban, residential, building facade, Tehran.

 

 

 

 

 

 

 

تحلیل کیفیت کالبدی نماهای شهری باتأکیدبر معیارهای اجتماع بوم‌شناسانۀ بصری

(مطالعه موردی: ساختمان‌های مسکونی محلۀ ولنجک تهران) 

ندا گلزاری دهنو⁴، آزاده شاهچراغی⁵*، فرح حبیب⁶ 

 (تاریخ دریافت: 04/02/1402 - تاریخ پذیرش: 24/03/1403)

 

چکیده:

بوم‌شناسی شهری، به مطالعۀ شهر در قالب اکوسیستم متشکل از انسان‌ و عوامل بیوفیزیکی و نحوۀ ارتباط آن‌ها در محیط‌های شهری می‌پردازد. بوم‌شناسی بصری نیز به بررسی محیط پیرامون انسان به‌عنوان عامل اکولوژیکی پرداخته و درجهت احساس خوشایندی و هماهنگی آن با مکانیسم‌های فیزیولوژیک بینایی به انسان کمک می‌کند. هدف از تحقیق حاضر شناسایی ابعاد کالبدی نما و میزان اثرگذاری معیارهای بوم‌شناسی بصری بر ارتقای کیفیت نماهای مسکونی شهر تهران می‌باشد. نوع روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده و دارای رویکردی آمیخته است. در بخش کمی از روش طبقه‌بندی “QSORT”، اطلاعات از طریق برداشت میدانی و ابزار پرسش‌نامه در طیف لیکرت به دست آمد و نمودار کیفیت تصاویر از دیدگاه ناظرین با نرم‌افزار “SPSS”، ترسیم گردید. پایایی پرسش‌نامه از طریق ضریب آلفای کرونباخ با میزان 785/0 تأیید گردید. در تحلیل کیفی، نماهای منتخب بر اساس عناصر تشکیل‌دهنده و معیارهای بوم‌شناسی بصری و مکانیسم‌های سیستم بینایی، در جدول آنالیز شدند. یافته‌ها نشان می‌دهد، نما‌ها باتوجه‌به استانداردهای بینایی می‌توانند محیط‌های بصری آسایش‌بخش، یکنواخت و تهاجمی را شکل داده که درنتیجه، بر اساس محاسبات نمودار “Pie”، میزان فراوانی کیفیت بصری نماهای مسکونی در محدودۀ قلمرو پژوهش، 65% آسایش‌بخش، 15% یکنواخت و 20% تهاجمی می‌باشند. این مقاله می‌کوشد، از طریق تحلیل معیارهای بصری مطلوب در نمای ابنیه، برای ارتقاء بخشی کیفیت دید بصری شهروندان، راهکارهایی را جهت انطباق محیط مصنوع با بستر طبیعی ارائه نماید.

واژگان کلیدی: بوم‌شناسی بصری، نمای شهری، مسکونی، نمای ساختمان‌، تهران.

 

 

 

 

مقدمه

    انسان موجودی اجتماعی و نیازمندبه برقراری ارتباط است. ایجاد ارتباط و درک فضای عمومی شهرها از طریق حس‌بینایی و ابعاد بصری محیط شهری امکان‌پذیر است؛ شهروندان با عبور از این فضاها، ادراکات حسی مختلفی را در اثر دریافت پیام‌های متنوع، به‌خصوص از طریق دیدن، کسب می‌نمایند. معماران برای نزدیک‌ شدن به ذهنیت افراد حواس آن‌ها را برای کسب اطلاعات با محیط درگیر نموده که از انواع حواس، حس‌بینایی از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ چراکه قسمت عمدۀ درک ما از محیط اطرافمان درک بصری است (مدیری، نوراللهی،78:1393). احساس، پایۀ ادراک و شناخت محیط و معنی دادن به آن است. انسان باتکیه‌بر حواس خود قادر به تنظیم فعالیت‌ها، رفتارها و ارتباطات در فضای شهری است و کامل‌ترین حسی که انسان در فضای شهر از آن استفاده می‌کند، حس‌بینایی است (شاهچراغی، بندر آباد، 480:1395). شهر مثل موجودی زنده، پویا و همواره در حال تغییر است و منظر شهری شامل تمامی لایه‌های کالبدی مصنوع و طبیعی و لایه‌های فرهنگی و رفتاری شهروندان است (همان:433). الگوی مصنوع در صورت تناقض ساختاری با الگوی طبیعی، پیامدهایـی جــزء تنزل کیفیت اکولوژیکی، مشــکلات زیست‌محیطی، فضــای شــهری بی‌روح و حضــور معماری‌هایی کــه بــا نیازهــای طبیعــی انســان هیــچ انطباقــی ندارنــد، بــرای انسان‌ها درپــی داشــته اســت. رویکرد بوم‌شناسی شهری، شهر را در قالب اکوسیستمی متشکل از انسان‌ها و عوامل بیوفیزیکی معرفی می‌نماید و به مطالعۀ نحوۀ ارتباط آن‌ها در محیط‌های شهری می‌پردازد (موحد، طبیبیان، 177:1397).

ازآنجاکه درگذشته مهم‌ترین منبع الهام بشر برای ساخت، محیط و مهم‌ترین ابزارهای ساخت آن، طبیعت پیرامون وی بوده و بخش عمده‌ای از تاریخ زندگی بشر در هماهنگی کامل با طبیعت بوده که درنتیجه، آن محیط بصری به‌عنوان یک محیط اکولوژیکی کاملاً با ساختار بینایی و استانداردهای بصری او تطابق داشت؛ اما باگذشت زمان با افزایش جمعیت و یکجانشینی و توسعۀ شهرها و دگرگونی نحوۀ زیست بشر که اوج آن در انقلاب صنعتی رخ داد، محیط انسان‌ساخت، انطباق خود را با شرایط ادراک انسان ازدست‌داده و دچار تغییر و دگرگونی فاحش شد و از محیط طبیعی فاصله گرفت که موجب بحران اکولوژیکی بصری گشت (Fillin, 1998: 45). امروزه بسیاری از نمودهای بصری اطراف ما بر اساس سلیقۀ زیباشناختی مدرنیسم شکل‌گرفته، گرایشی که موجب به‌وجود آمدن ساختمان‌های غول‌آسای بتنی و شیشه‌ای و تصاویر تخت و یکنواخت نماها و شهرهایی فاقد هویت گشته و تبدیل به محیط‌های انسان‌ساخت مصنوعی شده است. تأثیرات مخرب و یا مثبت محیط بصری در ابعاد فیزیکی و روانی انسان به‌اندازۀ سایر ابعاد محیط‌زیست وی مهم بوده و نیازبه قواعد و معیارهایی که بتوان بر اساس آن محیط‌های بصری خود را مطلوب‌تر شکل داده، در دوران فعلی بسیار احساس می‌شود (پورجعفر، علوی،193:1390). مطلوبیت و خوشایندی چشم‌اندازهای بصری به منظر طبیعی و انسان‌ساخت پیرامون انسان که از تعامل مطلوب میان انسان و محیط ناشی می‌شود، در احساس، ادراک و بازنمایی پدیده‌ها و عناصر در عرصۀ ذهنی انسان تأثیری غیرقابل‌انکار دارد. در این میان، کالبد شهر بالأخص نماهای شهری به بازنمایی این رابطه پرداخته و ارزش‌ها را عینیت می‌بخشند (Xinlu, 2019: 166). درگذشته ساختمان‌های شهر، نه‌تنها از جنبۀ انفرادی، مطابق‌با اصول زیباشناختی بصری طراحی می‌شدند بلکه در کمال احترام به اطراف و محیط شهری ساخته می‌شدند؛ به‌منظور ارتقاء کیفیت محیط در فضاهای عمومی شهری، ارتقا کیفیت بصری-زیباشناختی این‌ فضاها از اهمیت والایی برخوردار است Li Zongtao, 2018: 374)). نمای ساختمان اولین مؤلفه ظاهری بنا و ارتباط‌دهندۀ آن با محیط اطراف است. مطالعۀ مؤلفه‌ها و عناصر شکل‌دهنده نما و ترجیحات از نماها به ایجاد معیارهایی در ارزیابی زیبایی‌شناسی منجر می‌شود؛ این معیارها همچنین می‌توانند به‌عنوان شاخص‌هایی در طراحی‌های معماری کاربرد داشته باشند (وحدت‌طلب، یاران، محمدی‌خوش‌بین، 1399: 176). چراکه نماهای شهری جزء سازندۀ کیفیت بصری فضای شهری هستند و نماهای مسکونی برای ایجاد اطلاعات بصری متناسب برای ناظرین وحدت کلی، هماهنگی و انسجام به‌وجود آورده و احساس آرامش، دنجی، خودمانی و خاطره‌انگیزی را القاء می‌کنند (گلی‌پور، شهابیان، امین‌زادۀ گوهرریزی، 1400: 121-120).

 امروزه نمای ساختمان‌ها به‌عنوان عنصری مؤثر بر کیفیت بصری فضاهای شهری، دچار کوری بصری است و عدم‌توجه به‌حضور عناصر طبيعت در محيط كالبدي مسکن و سکونتگاه‌ها، سرچشمۀ بسیاری از مشکلات انسان شهرنشین امروزی شده است. ازآنجایی‌که شاکلۀ شهر را کاربری مسکونی شکل می‌دهد و نماهای مسکونی با بیشترین تعداد بناهای شهری، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی به نمای شهر دارند و نابسامانی‌های بصری در اغلب ابنیه شهر تهران مشهود است حیطه موردبحث ما در تحقیق می‌باشد. سؤال اصلی تحقیق این است که معیارهای بوم‌شناسی بصری هماهنگ با مکانیسم‌های بینایی که موجب کیفیت دید بصری نماها می‌شوند، کدامند؟ در پژوهش حاضر سعی‌بر آن است که با بررسی محیط بصری فضای شهری بر دستگاه بینایی، میزان تأثیرگذاری تصاویر ادراکی از نمای ساختمان‌ها را از چشم ناظر سنجیده و تطابق یا عدم‌تطابق آن‌ها را ارزیابی نمود و با ارائۀ راهکارهایی مناسب درجهت هماهنگی هرچه بیشتر پدیده‌های بصری که در اینجا نماهای ساختمان مدنظرمان می‌باشد، مسیر مطلوبی را برای معماران درجهت طراحی ابنیه فراهم نمود.

 

مبانی نظری

چارچوب نظری تحقیق

محیط بصری: واسیلی آنتونوویچ فیلین⁷ محقق روسی، محیط بصری را به‌طور قراردادی به 2دستۀ طبیعی و مصنوع تقسیم‌بندی می‌کند: محیط بصری طبیعی کاملاً مطابق با استانداردهای فیزیولوژیکی بینایی و محیط بصری مصنوع به‌طور گسترده‌ای با محیط طبیعی در اختلاف و با قوانین ادراک بصری در تضاد است (پورجعفر، علوی، 1391: 22). یکی از تئوری‌های اولیه و اصلی دربارۀ محیط بصري، تئوري منظر شهري گوردن کالن است که بر بعد عینی محیط بصري تأکید دارد. پژوهش و تئوری او را می‌توان آغازي بر پرداختن به مقولات احساسی و ادراکی در محیط بصري دانست. کوین لینچ (2008میلادی)، نیز توجه خود را به کیفیت‌های بصري شهر، باتأکیدبر تأثیر آن‌ها بر تصویر ذهنی شهروندان متمرکز کرد. بدین‌ترتیب، رویکرد او به تجارب افراد از محیط بصري و بعد ادراکی-معنایی محیط بصري معطوف بوده است. خوانایی⁸ یا نقش انگیزی⁹ محیط، کیفیت مطلوبی است که وي در تئوری خود به آن پرداخته است. کیفیت‌ها و ویژگی‌های محیطی همچون سرسبز بودن و وجود پوشش گیاهی، گشودگی فضایی و داشتن دورنماهاي وسیع، عناصر قدیمی و تاریخی و دل‌بستگی و علاقه‌مندی مردم به آن‌ها از مواردي است که برآن تأکید فراوان شده است (شاهین‌راد، رفیعیان، پورجعفر، 1394: 13-12).

 

 

شکل 1- مدل فیزیولوژیکی محیط بصری

 

ارتباط انسان با محیط ازطریق حواس گوناگون برقرار می‌شود که بیش‌از 80% از آن ازطریق دیدن ایجاد می‌شود؛ بنابراین مشاهدۀ منظر و نمای ساختمان‌ها و ادراک آن‌ها توسط انسان نقش مهمی در ادراک و شناخت وی از محیط و تعیین رضایتمندی و عدم‌رضایتمندی آن دارد (گلچین و دیگران، 1391: 151). کیفیت‌های بصری مطلوب ارتباط مستقیم و سازنده با مطلوبیت ارزش‌ها و کیفیت‌های زیست‌محیطی یک مکان و بنا را دارند (زندیه، 1389: 28). خصوصیات بصری به لذت‌بردن شهروندان از محیط طبیعی و مصنوع اطرافش (نمای ساختمان‌ها)، کمک می‌کند (میرکریمی و دیگران، 1393: 451). شناخت عوامل و معیارهای مؤثر در کیفیت بصری سیما به‌منزلۀ ابزار مناسب برای ارزیابی و مکان‌یابی مناطق دارای ارزش زیبایی‌شناختی می‌تواند طراحان و برنامه‌ریزان شهری را با مطالعات ناحیه‌ای در انتخاب لکه‌های حفاظتی و مدیریت مؤثر نماهای دارای ارزش بصری یاری رساند (دبدبه، 1399: 14-1). هدف از ارزیابی کیفیت بصری تعیین و مشخص کردن شاخص‌ها و معیارهایی است که ازطریق آن‌ها بتوان منظر و ابنیه شهر را حفاظت، احیاء و یا بازسازی کرد. ازاین طریق می‌توان مناظری که ازلحاظ زیبایی مؤثر هستند حفظ و درصورت لزوم آن‌ها را ترمیم و یا احیاء کرد (گلچین و دیگران، 1391: 150). امروزه آسایش بصری از مؤلفه‌های مهم و اساسی محیط‌های انسان‌ساخت به‌ویژه در فضاهای شهری به‌شمار می‌رود و همان‌طورکه محیط زندگی انسان (مسکن)، بایستی از زیبایی برخوردار باشد، محیط بیرونی (نمای شهر)، نیز باید زیبا و دارای کیفیت بصری مناسب باشد، بنابراین اهمیت بررسی موضوع آسایش بصری و نقش کیفیت‌های محیط در ارتقاء و بهبود منظر شهری آشکار می‌گردد (دویران 1391: 7). به‌طورکلی، ارتقاء عوامل بصری منظر فضاهای شهری زمانی می‌تواند تحقق یابد که اولویت‌سنجی مسائل شهری موجود، مبتنی‌بر نظریات شهروندان و استفاده‌کنندگان از فضاها باشد (اخگری سنگ‌آتش و دیگران، 1398: 58).

 

مفهوم بوم‌شناسی: واژۀ «بوم‌شناسی¹⁰»، در دیکشنری آبادیس مترادف (اکولوژی، محیط‌زیست)، می‌باشد. در فرهنگستان زبان و ادب به‌معنای مطالعۀ روابط موجودات زنده با محیط و عادت‌ها و طرز زندگی آن‌هاست. در دانشنامۀ عمومی، بوم‌شناسی یا اکولوژی دانش بررسی برهمکنش‌های میان جانداران و زیست بوم-محیط زندگی-آن‌ها (تأثیر عوامل محیطی در انسان)، است (رضوان‌پناه و دیگران، 1402: 12-1). می‌توان مدعی شد که بوم‌شناسی کهن‌ترین علم بشری است. ابتدایی‌ترین انسان‌ها به‌خاطر نیازشان به دانستن اینکه نه‌تنها غذا، بلکه دشمنان غیرانسانی‌شان کی و کجا پیدا می‌شوند، باید بوم‌شناسانی ازاین‌دست بوده باشند .(http://abadis.ir) واژۀ اکولوژی از 2لغت یونانی“Oikos” ، به‌معنای بوم، خانه، بستر زیست یا محل زندگی، مسکن و سکونتگاه و کلمۀ لوگوس“Logos” ، به‌معنی شناخت، مطالعه، علم یا دانش تشکیل‌شده است؛ بنابراین، ازنظر ریشۀ لغوی و معنای تحت‌اللفظی کلمات تشکیل‌دهنده، اکولوژی به‌معنی بررسی محل زندگی جانداران است ولی اصطلاحاً به «اثرات محیط بر موجودات زنده، اثرات موجود زنده بر محیط و روابط متقابل بین موجودات زنده»، اطلاق می‌گردد (اردکانی، 1388: 15). اصطلاح اکولوژی را برای نخستین‌بار ارنست هگل¹¹، زیست‌شناس آلمانی در سال ۱۸۶۹میلادی، به‌کاربرده است .(http://www.zistyaran.ir/) دراین علم 3نوع مطالعۀ مختلف وجود دارد که این تقسیم‌بندی براساس نوع موجود زنده و رابطۀ آن با محیط‌زیست می‌باشد: 1) اکولوژی گیاهی¹²، 2) اکولوژی جانوری ¹³و 3) اکولوژی انسانی¹⁴ (قربانی، آل‌ابراهیم، 1388: 12).  

 

بوم‌شناسی شهری¹⁵: محیط شناسی یا بوم‌شناسی، در اصطلاح جامعه‌شناختی نام یکی از مکاتب مطرح در حوزۀ جامعه‌شناسی شهری است. بنیان‌گذار این مکتب که به مکتب شیکاگو نیز معروف است رابرت پارک (Robert park: 1864-1944)، بود؛ وی پیش‌از آنکه جامعه‌شناس شود یک روزنامه‌نگار بود و این تجربه، حس درک اهمیت مسائل شهری و ضرورت رفتن با این میدان برای گردآوری داده‌ها ازطریق مشاهده را در او تقویت کرده بود و زمینه را جهت پدیدار شدن بوم‌شناسی فراهم آورده بود. او در سال 1916میلادی، پس‌از ورود به دانشگاه شیکاگو مقاله‌ای تحت‌عنوان «شهر: پیشنهادی برای تحقیق دربارۀ رفتار انسان در محیط شهری»، نوشت و جامعه را به ارگانیسم تشبیه کرد (ممتاز، 1379: 124). پارک، رویکرد بوم‌شناسی را یکی از رویکردهای 4گانه نسبت‌به شهر تلقی نموده است؛ 3رویکرد دیگر، جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی، محسوب می‌شوند (ساوج، وارد، 1387: 21). ازنظر وی، شهر نه‌تنها متشکل از افراد انسانی، امکانات اجتماعی، خیابان‌ها، ساختمان‌ها، متروها، نهادها، بیمارستان‌ها و مدارس است، بلکه یک قلمرو و منطقه روانی مشتمل‌بر مجموعه‌ای از شیوه‌های کاربردی، نگرش‌های سازمان‌یافته و احساسات را تشکیل می‌دهد؛ بنابراین شهر دارای 2جنبۀ توأمان است: جنبۀ کالبدی و جنبۀ ماهیت انسانی (وبر،1370: 51).

در اوایل قرن 20میلادی، تعدادی از جامعه‌شناسان به‌بررسی ریخت‌شناسی شهرها پرداخته و سعی کردند مدل‌هایی به‌وجود آورند که به‌کمک آن‌ها فرایند رشد شهر و تغییرات آن‌را پیش‌بینی نمایند؛ این تلاش منجربه پیدایش خرده حوزه‌ای در جامعه‌شناسی شهری شده است که به‌آن بوم‌شناسی شهری می‌گویند. درطول تاریخ، اصطلاح بوم‌شناسی شهری معانی متعددی را دربرگرفته است. همان‌طورکه اشاره شد، در اوایل 1970میلادی، برنامه‌های یونسکو در زمینۀ انسان و زیست‌کره و حمایت مالی از اولین تحقیقات یکپارچه بوم‌شناسی شهری، بستری را جهت گردآوری 3دسته از علوم درکنار یکدیگر شامل علوم طبیعی، مهندسی و برنامه‌ریزی و علوم مرتبط‌با انسان‌ها (به‌عنوان‌مثال؛ علوم‌اجتماعی)، فراهم آورد (موحد، طبیبیان، 1397: 176-175). بروز مشکلات زیست‌محیطی ناشی از فرایند رشد جمعیت و توسعۀ شهرها، سبب شد که در اواخر قرن 20میلادی، مسائل زیست‌محیطی در مرکز توجه قرار گیرند و رویکردهای اکولوژیک محور به‌عنوان راهکاری برای رفع مشکلات معرفی‌شده و به‌تدریج به صحنۀ اصلی فعالیت برنامه‌ریزی تبدیل شدند. بهره‌گیری از برنامه‌ها و رویکردهای اکولوژیک در فرایندهای برنامه‌ریزی و طراحی در محیط‌های شهری، ریشه در دانش بوم‌شناسی و ظهور این مفهوم در مطالعات شهری دارد. بوم‌شناسی شهری مدرن، ریشه‌ها و مفاهیم اولیه مرتبط در آمریکا و اروپا را بادرنظر گرفتن انسان و اجزاء شهری غیرانسانی به‌عنوان نیروهای محرکۀ سیستم ترکیب می‌نماید (همان: 184).

 

بوم‌شناسی بصری در معماری: «بوم‌شناسی بصری¹⁶»، واژه‌ای است که واسیلی فیلین در سال 1998میلادی، در کتاب خود باعنوان «ویدئو اکولوژی»، مطرح نمود. ازآنجاکه تحقیقات واسیلی مربوط‌به تأثیر محیط اطراف انسان بر ویژگی‌های زیستی و فیزیولوژیکی اوست و باتوجه‌به اینکه منظورش ازاین محیط، محیط بصری اطراف انسان است، این عنوان را انتخاب کرده است (پورجعفر، علوی،1390: 19). بوم‌شناسی بصري، محیط پیرامون انسان را موردمداخله و تحلیل قرار می‌دهد و سعی می‌کند که باایجاد ارتباط بین معیارهاي شکل‌دهی به فضاي مصنوع و ساختار بینایی انسان و پیدا کردن مسیرهاي پیوند بین این2، بین محیط بصري و بینایی انسان هماهنگی بیشتري برقرار کرده تا میزان خوشایندي آن محیط را به‌چشم بیشتر کند (دبدبه، صدیق، رضوان‌پناه، 1401: 117-97). مسئله‌ای که انطباق محیط بصري با ویژگی‌های بیولوژیکی انسان را مدنظر دارد تا به‌همان صورتی‌که اثرات محیط‌زیست از جهات مختلفی مانند؛ صوت، هوا، خاك و غیره، بر انسان بررسی ‌شده‌اند و می‌شوند، محیط بصري نیز به‌عنوان یکی دیگر از عوامل بوم شناسانه مطالعه شود. معیارهای مستخرج ازاین بحث می‌تواند درکنار سایر معیارهاي پذیرفته‌شده هنجاري و تجربی به‌عنوان دیدگاهی نو در شکل‌دهی به محیط بصري مورداستفاده قرار گیرد. این بحث باتوجه‌به اینکه کیفیت بصري محیط را موردتوجه قرار داده است معیارهایی را به‌دست می‌دهد که زیرمجموعۀ بُعد کالبدي-زیبایی‌شناختی طراحی قرار می‌گیرند (حسین‌آبادی، عرب بنی‌شیبانی، 1395: 8).

 

ساختارکلی سیستم بینایی و مکانیسم‌های بصری چشم: حس‌بینایی توانایی تشخیص و فهم بصری پدیده‌های محیط است. بینایی یکی از حواسی است که ازطریق آن می‌توانیم به اطلاعاتی دست‌یابیم که با ما فاصله‌دارند و غالباً برای ما اهمیت حیاتی دارند. از میان حواس، حس‌بینایی بیشترین ارتباط‌ما با محیط را برعهده دارد. هنگامی‌که نور طبیعی یا مصنوعی موجود در محیط بر اشیاء می‌تابد، انعکاس آن وارد چشم ما می‌شود و پیامی از چشم به مغز مخابره می‌شود. با تفسیر این پیام ازسوی مغز است که اشیاء یا هر چیز دیگر را می‌بینیم (پاکزاد، بزرگ، 1398: 65). طبق تعاريف ارائه‌شده توســط پورتئوس، بينايي اساسی‌ترین حس نسبت‌به ديگر حواس است و بیشترین اطلاعات را از محيط اطــراف جمع‌آوری می‌کند و در اختيار مغز قرار می‌دهد. او بينايي را حســي فعال و جست‌وجوگر می‌نامد. بااين توضيح كه انسان‌ها به‌صورتی انتخابي و آگاهانه نگاه می‌کنند، ولي معمولاً بو و اصوات به‌طرف انسان‌ها می‌آیند (براتی، سلیمانی‌نژاد،1390: 21). بیشــتر صاحب‌نظران روان‌شناســی، شهرســازی و معماری منظــر برایــن عقیده‌اند که اصلی‌ترین منبع درک ما از جهان، بینایی است (پورتئوس، 1389: 49).

«حرکات ساکادی¹⁷»-(به‌معنی ردیابی حرکات کره‌ای چشم هنگام مشاهدۀ تصویر)، سازوکار دریافت سیستم حرکات جهشی چشم می‌باشد (شاهچراغی، بندرآباد، 1395: 147). تصاویر در چشم ما براساس سیستم حرکات جهشی منقطع (موسوم به ساکاد)، است؛ یعنی هنگام دیدن، چشم برروی نقاط مهم و دارای کنتراست فوکوس می‌کند و سپس با فرکانس 2تا3جهش در ثانیه ازیک نقطۀ مهم به نقطۀ دیگر جهش پیدا می‌کند (Fillin, 1998: 48).

 

 

شکل 2- ثبت حرکات چشم درحالتی‌که به‌صورت یک انسان نگاه می‌کند

)مأخذ: (R.Kandel Eric & etal,2000:783

 

«بسیاری از سلول‌های عصبی سیستم بینایی توسط تغییر شدت‌نور تحریک شده و ثبت تصاویر توسط شبکیه نیاز به تشخیص هم نقاط روشن و هم نقاط تاریک تصویر دارد.» (گایتون،1587:1362) درواقع تشخیص منظره یا تصویر در این مکانیسم مربوط است به میزان تضادی که در تصویر وجود دارد. «مکانیسم روشن-خاموش¹⁸» به تقابل یا کنتراست نور جواب می‌دهد و به نور پخش و پراکنده پاسخ نمی‌دهد (پینل، 188:1387). به‌طور اجمالی می‌توان به مواردی از قبیل وجود لبه‌ها، وجود جزئیات و تنوع عناصر تشکیل‌دهنده، وجود کنتراست و تفاوت در نور و رنگ، به‌عنوان عوامل هماهنگ‌کننده تصویر با این مکانیسم و درواقع ایجادکننده غنای بینایی اشاره کرد (پورجعفر و علوی،1391: 70-69).

«مکانیسم دید دوچشمی¹⁹»، مکانیسمی است که به ادراک عمق کمک می‌کند، اما آنچه در این فرآیند مهم می‌باشد نحوه ثبت تصویری است که دو چشم‌چپ و راست به شبکیه و مغز ارسال می‌شود. ازآنجاکه دو چشم‌چپ و راست در حدود 5 الی 6 سانتیمتر باهم فاصله‌ دارند تصاویری که از میدان بینایی مورد مشاهده به مغز از هریک مخابره می‌شود اندکی باهم فرق دارند؛ به خاطر این فاصله، هر چشم جهتی متفاوت از میدان بینایی و بنابراین تصویری متفاوت از واقعیت دریافت می‌کند .(Coren;M.Ward;1994:343) مغز با آگاهی از این تفاوت، آن‌ها را باهم تلفیق کرده و تصویر واحد و نهایی را تشکیل می‌دهد. به این عمل “Mismatch” (یکی کردن تصاویر متفاوت ارسالی از چشم‌چپ و راست)، می‌گویند (پورجعفر و علوی،1391: 77-74).

«نظریه تابع انعکاس²⁰» یکی دیگر از نظریاتی است که در زمینه درک ویژگی‌های خوشایند و هماهنگ با بینایی و یا نامناسب برای آن می‌باشد؛ که بر مبنای آن، سطوح و بافت‌های طبیعی نسبت به جنس‌های مصنوعی به لحاظ فیزیولوژیکی برای چشم مناسب‌تر و خوشایندتر هستند؛ فوکوس چشم بر روی سطوح طبیعی به مدت بیشتری نسبت به سطوح مصنوعی انجام می‌پذیرد (پورجعفر و علوی،73:1391). اشیاء طبیعی، تابع انعکاسشان دارای تغییرات آهسته‌تر و نرم‌تری است درحالی‌که اشیاء مصنوعی تابع انعکاس پیچیده‌تری دارند (R.Kandel,2000:575).

«نظریه فرکانس فضایی²¹» نظریه‌ای است که نحوه دریافت و تحلیل اطلاعات توسط قشر شبکیه را توضیح می‌دهد (کارلسون، 1379: 252). نورون‌های قشر بینایی اولیه به محرک یا تصاویری که دارای الگوی موج سینوسی (منحنی و نرم نزدیک به خطوط طبیعت) هستند، نسبت به آن‌هایی که از الگوی موج مربعی (دارای خطوط و لبه تیز و برجسته) پیروی می‌کنند، بهتر پاسخ می‌دهند و به محرک‌هایی که دارای لبه‌های تیز هستند و موج مربعی تولید کرده و بسامد فضایی بالا دارند پاسخ مناسبی نمی‌دهد (پورجعفر و علوی،11:1391).

 

جدول 1- معیارهای بوم‌شناسی بصری هماهنگ با مکانیسم‌های بینایی (مأخذ: نگارندگان، 1401)

معیار                           صاحب‌نظر	حرکات ساکادی	دید دوچشمی	روشن خاموش	تابع انعکاس	فرکانس فضایی
خوانایی                      لینچ(1960)؛ اپلیارد(1976)؛ کاپلان(1979)؛ ایوانس(1982)؛ هرزوگ(1992)؛ نسر(1997)	×
نقطه عطف                 علوی و پور جعفر(1391)	×		×
جزییات و تزئینات      بنتلی(1970)؛ هدمن(1985)؛ وبر(2007)؛ گلکار(1379)؛ توسلی(1382)؛ لنگ(1394)؛ خاک زند(1393)	×	×	×
تنوع                           اوینگ و سرور(2010)؛ گلکار(1379)؛ میر کریمی(1393)؛ اسمیت(1997)	×	×	×
تقابل                          ماتین(1999)؛ گروتر(1397)؛ پاکزاد و طباطبایی(1390)؛ لینچ(1960)؛ کالن(1961)	×	×	×
ریتم و لبه                 توسلی(1382)؛ برنت سی برولین(1383)؛ لینچ(1960)؛ سایمون بل(2009)	×		×
سیالیت                گروتر(1386)؛ گلدبلت(2007)					×
طبیعی بودن           نسر(1998)؛ لینچ(1960)؛ توییت(2006)				××
تناسب                گروتر(1397)؛ لنگ(1394)؛ برنت سی برولین(1383)؛ کریر(1983)؛ هدمن(1985)؛ ویتروویوس(1960)؛ بنتلی(1970)؛ پاکزاد و طباطبایی(1390)	×
ترکیب                 راجر ترانسیک(1986)؛ توسلی(1388)؛ برنت سی برولین(1383)	×	×	×
تخلخل حجمی      کریر(1983)؛ پاکزاد و طباطبایی(1390)؛ هدمن و یازوسکی(1985)	×	×	×

 

مفهوم نما و عناصر تشکیل‌دهنده آن: جبهه اصلی ساختمان را در اروپا فاساد²² به معنای چهره می‌نامند؛ این واژه از اواخر قرون‌وسطی در معماری و شهرسازی متداول گردید.(احمدی،1390: 38) ریشه لغوی کلمه فاساد از کلمه لاتین فیسیز است که مترادف با کلمه فیس به معنی چهره، صورت و ظاهر می‌باشد؛ بنابراین اگر ما راجع به چهره یک ساختمان یعنی نمای آن صحبت کنیم، منظورمان تمامی قسمت‌های جلویی ساختمان است که روبروی خیابان قرار دارد (کریر،66:1380). نما حدفاصل درون و برون بناست و به‌عنوان عنصری سه‌بعدی، محل تلاقی ویژگی‌ها و جنبه‌های خصوصی، معماری بنا و جنبه‌های عمومی و شهری است. نما در حوزه بصری و در حوزه ادراک و رفتار نیز جایگاه ویژه‌ای دارد تا آنجا که به‌عنوان دریچه درک بصری عمل می‌کند و ادراک بصری محیط را تحت‌ تأثیر خود قرار می‌دهد (دبدبه، رضوان‌پناه، 1399: 13-1). و علاوه‌‌بر اثرات بصری و زیبایی‌شناسی واجد اثرات روانی و اجتماعی گردیده و مؤثرترین عنصر تأثیرگذار بر کیفیت بصری بنا و فضا می‌شود (پاکزاد،54:1382). منظور از نما، جبهه خارجی ساختمان است که ازلحاظ معماری جلوی ساختمان می‌باشد و گاه با جزئیات پرتکلف معماری از جبهه‌های دیگر ساختمان متمایز شده است (هاریس،437:1393). نما در میان مفاهیم مختلف مسکن و ساختمان‌ از اهمیت بصری اجتماعی‌تری برخورداراست که ایده‌های یک معمار در طراحی یک بنا تنها در نمای آن است که رخ می‌نمایاند و اگر خوب طراحی‌شده باشد، ما را با زبان بصری خود به درون دعوت می‌کند (ذکاوت،27:1385). نمای ساختمان‌ها به‌صورت یک صفحه‌نمایش ترکیبات معماری ظاهر می‌گردد. ترکیب‌های معماری حاوی نوعی معنا هستند و ازاین‌رو قادرند که خیال آدمی را تحریک نمایند و با وی ارتباط برقرار کنند (خاک زند و همکاران،16:1393). نمای خارجی ساختمان، اولین فضایی در شهر است که افراد در هنگام نزدیک شدن به بنا با آن مواجه می‌شوند و عناصر کالبدی آن (هندسه، الگو، بافت، جزئیات) را می‌بینند و به‌طور مداوم آن را تجربه می‌کنند (Lee,Ostwald,2021:1). همچنین به‌عنوان واسط بین فضاهای داخلی و خارجی مسکن مورد ارزیابی بصری شهروندان می‌باشد و ادراک افراد تحت تأثیر تصویر بصری ایجادشده از نمای ساختمان شکل می‌گیرد (Yammiyavar,roy,2019:233). نمای بناها بر حس ارزیابی ناظران از کلیت کالبد تأثیرگذار است. چه طراحان بخواهند و چه نخواهند، مردم اماکن را بر مبنای معانی مترتب بر آن تعبیر و تفسیر می‌کنند (بنتلی و همکاران،227:1395). سبک معماری، رنگ، حجم، ارزش ادراکی، مصالح، اشکال و عناصر حجیم بصری، فرم‌ها، سطوح و نورها، خطوط منحنی، جزئیات تزئینی، ظرافت و قریحه‌ها، اجزا و بافت، در تصویر ذهنی نمای ساختمان‌ها مؤثرند. نمای بنا و مقیاس مورداستفاده در آن، نقش ساکنان خانه را در محیط بیرونی نشان می‌دهد (لاوسون،53:1394).

 

جدول 2- اجزای تشکیل‌دهنده نما ها و جداره شهری 

(Tavassoli et al.,2000)پایه (شالوده)		بخش‌های عمده نما  (Moughtin et al,1999)
(Krier,1997)میانی
(Krier,1997)بام (تاج)
(Fawcett,2003)                                                       کنج
احجام  (Tavassoli et al,2000)		ارکان نما (Tavassoli et al,2000)
ریتم‌های افقی و عمودی	خطوط  (Tavassoli et al,2000)
خط پایه
خط بالای طبقه همکف
خطوط طبقات
خط لبه بام و جان‌پناه
سطوح (Tavassoli et al,2000)
اجزای عملکردی :                                             (Krier,1997) پنجره،ورودی،بالکن،ایوان		اجزاء نما (Tavassoli et al,2000)
اجزای روح‌بخش :  (Krier,1997)تزئینات و الحاقات و مصالح

 

عناصر تشکیل‌دهنده نما بر دو جنبه «ارکان نما» و «اجزای نما» استوار می‌باشد و باید بین این عناصر در ایجاد کل بدنه سازگاری وجود داشته باشد. ارکان نما شامل خطوط، سطوح و احجام شاخص و تأثیرگذار بر حجم کلی ساختمان هستند و اجزای نما که بعد از ارکان اصلی قرار می‌گیرند، بر دو گونه عملکردی و روح‌بخش شامل بازشوها، تزئینات، جزئیات و مصالح می‌باشند     .(Tavassoli et al,2000:115-116) 

 

 

شکل 3- ابعاد کالبدی نما و عناصر تشکیل‌دهنده آن (مأخذ: نگارندگان، 1401)

 

تحلیل محیط بصری از دیدگاه روانشناسی در نما: ازنظر واسیلی فیلین تأثیر محیط روی سازوکار بینایی را با توجه به میزان تطابق محیط بصری و مکانیسم‌های بینایی در محیط بصری مصنوع، می‌توان در سه دسته محیط همگن یا یکنواخت، محیط تهاجمی و محیط آسایش‌بخش، شناسایی کرد که در جدول زیر تشریح شده‌اند(شاهچراغی و بندر آباد،147:1395). فیلین به معرفی هریک از این محیط‌ها پرداخته، ویژگی‌های آن‌ها و هماهنگی یا عدم هماهنگی هریک از محیط‌ها با چشم را ذکر کرده است (مختار پور و همکاران،88:1395).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3-سازگاری انواع مکانیسم‌های بینایی در محیط‌های بصری (مأخذ: نگارندگان، 1401)

انواع محیط بصری	تعاریف	مشخصه	ساکادی	دید دوچشمی	روشن خاموش	فرکانس فضایی	تابع انعکاس
همگن	محیطی که به دلیل یکنواختی، کم بودن جزئیات و عناصر اطلاعات کافی را برای حرکت چشم ندارد و به‌سرعت دریک نگاه شناخته می‌شود.	*سطوح بزرگ‌مقیاس و یکدست *عدم وجود جزییات و تنوع *عدم کنتراست رنگ و نور *مصالح بازتاب‌دهنده و شیشه‌ای در مقیاس وسیع *اشکال هندسی خشک و زوایای قائمه در سطوح و خطوط و فرم‌ها	ناهماهنگ -اطلاعات ناکافی بصری برای چشم	ناهماهنگ -یکنواختی عناصر -عدم تنوع عناصر	هماهنگی اندک -عدم وجود کنتراست و تباین -نداشتن لبه -استفاده از مصالح بازتاب‌دهنده در مقیاس وسیع	ناهماهنگ -دارای فرکانس فضایی کم به علت کمبود اطلاعات بصری	ناهماهنگ -استفاده از مصالح مصنوعی مثل بتن و فلز - فوکوس چشم اندک
تهاجمی	محیطی که فرد در یک‌لحظه تعداد فراوانی عناصر شبیه به هم را مشاهده می‌کند. این موضوع باعث فشار مضاعف به سیستم ساکادی شده و به اعصاب نیز فشار وارد می‌شود.	*عدم تنوع عناصر *وجود عناصر مشابه به تعداد زیاد *اشکال هندسی خشک و لبه‌های تیز و زوایای قائمه در سطوح و خطوط و فرم‌ها *مصالح بتن و فلز و بازتاب‌دهنده شیشه‌ای در مقیاس وسیع	ناهماهنگ -وجود اطلاعات مشابه و بدون تنوع در تعداد و تراکم بالا -موجب اختلالات روانی	ناهماهنگ -عدم تنوع در اطلاعات -یکسان بودن مخابره اطلاعات به مغز از چشم راست و چپ	ناهماهنگ - عدم تحریک یا پاسخگویی کم مکانیسم روشن خاموش به علت بالا بودن فرکانس فضایی	ناهماهنگ -فرکانس فضایی بالا به علت وجود اطلاعات بیش‌ازحد بصری -الگوی موج مربعی با زوایای قائمه و نوک‌تیز	ناهماهنگ -استفاده از مصالح مصنوعی
آسایش بخش	محیطی که علیرغم وجود تعداد زیادی عناصر متنوع، مطلوب است. به‌بیان‌دیگر چشم‌نواز است مثل محیط‌های طبیعی که با فیزیولوژی بینایی مطابقت دارد.	*تنوع در عناصر و ساختار و ترکیب احجام *وجود جزییات کافی *بافت و مصالح طبیعی *وجود کنتراست کافی در رنگ و نور *وجود نقاط عطف و تأکید لازم *استفاده از خطوط نرم و منحنی	هماهنگ -وجود اطلاعات و جزییات کافی -وجود تنوع در عناصر -فوکوس چشم بدون فشار مضاعف	هماهنگ -تنوع عناصر در نوع و اندازه و فواصل -ارسال اطلاعات متفاوت به دو چشم	هماهنگ -وجود جزییات و تنوع و کنتراست و تباین کافی	هماهنگ -الگوی موج سینوسی با خطوط نرم و منحنی در سطوح و فرم‌ها	هماهنگ -استفاده از بافت و مصالح طبیعی

پیشینه تحقیق

  در زمینه ســابقه پژوهش این نکته قابل‌ذکر اســت که توجه به سیما و منظر شــهری از قرن بیســتم در مباحث شهری مطرح گردید. دونالد اپلیارد را می‌توان پایه‌گذار «مطالعات بصری-رفتاری» دانســت که با همکاری کوین لینچ و جان مایر نخســتین تحقیق بصری در مقیاس شــهری را انجام داد که تحت عنوان «دید از جاده» منتشــر شد. این پژوهش که در سال 1961 چاپ گردید بر «جنبه‌های ادراکی و بصری محیط» بخصوص از «دید عابر ســواره» تأکیــد دارد (محمودی نژاد و صادقی،208:1388). در سال‌های اخیر پژوهش‌هایی در زمینه ادراکات بصری در نقاط مختلف جهان صورت گرفته اســت از آن جمله پژوهشــی است که توسط پروویک و کورتوویک در شهر نایکزیک در مونته‌نگرو ((2012 انجام گردیده که «ادراکات بصری شــهروندان از فضاهای عمومی» این شهر را موردبررسی قرار می‌دهند. در این پژوهش دوازده عکس از فضاهای شــهری با تأکید بر جنبه‌های بصری و زیباشناختی آن‌ها به پرسش‌شوندگان نشان داده شد. نتیجه نهایی این پژوهش این بود که فضاهای چند عملکردی، پویــا و دارای عناصــر طبیعی به علت تأثیری که بــر ادراکات بصری شهروندان دارند ازنظر استفاده‌کنندگان از مطلوبیت بیشتری برخوردار می‌باشند (کامور شلمانی و حناچی،1394: 66). مقاله تحت عنوان «نما‌های معاصر ساختمان‌های مسکونی چندطبقه در کیو²³: جنبه‌های ویدئویی اکولوژیکی» در سال 2019 به یکی از مشکلات واقعی مربوط به وضعیت فعلی نما‌ها در ساختمان‌های آپارتمانی در مناطق مسکونی اختصاص‌یافته است (گلی پور و شهابیان و امین زاده گوهرریزی،1400: 132).

زنده‌یاد مزینی (1377) در قالب پژوهشــی تحت عنوان «مطالعه کالبد شــهر تهران ازنظر بصری و زیبایی‌شناسی» به تعریف دقیقی از مفاهیم بصری و زیبایی‌شناسی شهری پرداخته و بخش‌هایی از تهــران را با این مفاهیم موردمطالعه و مشاهده قرار داده و ضوابط و مقرراتی را که می‌تواند در سـلـامت بصری و زیبایی شــهر تهران مؤثر باشد، ارائه نموده است. عباس تشکری (1392) در پژوهشی تحت عنوان (تأثیر نماهای شهری بر بعد بصری شهر و شهروندان: نمونه موردی نماهای شهر یاسوج) با بررسی مفهوم نمای شهری در معماری و آرایش زیبایی‌شناختی آن و طبقه‌بندی نماهای شهری و سلسله‌مراتب توقعات عام از نما و همچنین بررسی پیکره‌بندی شهر یاسوج نتیجه گرفت که می‌توان اندکی از معضلات نما‌های شهری یاسوج و سایر شهرهای ایران را با طراحی و معماری ایده آل به‌طوری‌که تکست (متن) و کانتکس (زمینه) باهم همخوانی داشته باشند رفع نمود. در پژوهش کسروی (1396) از پارامترهای کمی اشکال و تناسبات، رنگ، مصالح، تزئینات، سن و سبک نما‌های ساختمانی به‌منظور فهم و تفسیر پدیده‌های کیفی در چندین نمونه از بناهای منتخب توسط مردم در منطقه 17 تهران استفاده‌شده است. یافته‌ها نشان می‌دهند که سبک غالب در این منطقه، سبک مدرن ایرانی است اما نوعی دگردیسی به سمت نما‌های کلاسیک وجود دارد. نو بودن، استفاده از دو تا سه نوع مصالح، رنگ قرمز و طیف کرم ترجیح داده می‌شوند.

کریر (1376) در کتاب «اجزای معماری» به اهمیت نما در منظر شهری اشاره می‌کند. ترکیب یک نما با در نظر گرفتن نیازهای عملکردی (پنجره‌ها، در‌های بازشو، سایه‌بان و سطح مسقف) اساساً باید به دنبال خلق یک کلیت هماهنگ به‌وسیله تناسبات خوب، وزن‌های عمودی و افقی، مصالح، رنگ و عناصر تزئینی باشد. به‌طورکلی نقش تعیین‌کننده نسبت‌های هندسی در هماهنگ‌سازی نما و موضوع پیوستگی شکل‌های نما نکات موردتوجه است. مختارپور و همکاران (1395) در کتاب «نما در سیمای شهر: با رویکردی بر مبانی و ضوابط» بر اهمیت موضوع نماهای ساختمانی و جایگاه آن در ارتقاء کیفی و بصری فضاهای شهری تأکید دارند. پاکزاد و طباطبائی (1396) در کتاب «جداره‌های شهری و نقش آن‌ها در فضای شهری (معیارهای نماسازی در فضای شهری)» به مؤلفه‌های بصری محیط شهری در طراحی نما‌های معماری همچون ترتیب روزنه‌ها در جداره برای ایجاد وحدت، رعایت تعادل سطوح شفاف و کدر، پرهیز از ایجاد روزنه‌های بزرگ و سراسری، استفاده از تناسبات، ایجاد تعادل بصری، شاخص نمودن پنجره‌ها با قرار دادن در محل نبش‌ها و کنج‌ها پرداخته است. واسیلی فیلین (1998) در کتابی تحت عنوان Videoecology به بررسی ویژگی‌های فیزیولوژیکی انسان پرداخته‌شده و با معرفی برخی مکانیسم‌های بینایی، مناسب بودن محیط‌های بصری اطراف انسان تحلیل‌شده است. پس‌ازآن، پورجعفر و علوی (1391) در کتاب «ویدئو اکولوژی: بوم‌شناسی بصری در معماری و طراحی شهری» دیدگاه جدیدتری در ارزیابی محیط بصری ارائه نموده که به معماری تعمیم دادند و ازنظر کیفی نمای ابنیه را تحلیل کردند. این مقاله می‌کوشد تا در راستای مباحث مطرح‌شده، با شناسایی معیارهای لازم، علاوه بر روش کیفی، ازنظر کمی نیز روی نمونه نما‌های موردمطالعه آزمایش نموده و با استخراج نتایج حاصله، کیفیت محیط سکونت زندگی را مطلوب‌تر و سازگارتر و پایدارتر برای درک انسان نماید و پیشنهاد‌های مناسبی را پیش روی طراحان و برنامه ریزان شهری در جهت جلوگیری از اغتشاشات بصری و خوشایندی نما‌ها برای چشم شهروندان قرار دهد.

 

 

شکل 4-مدل مفهومی پژوهش

 

 

روش انجام پژوهش

   روش تحقیق در مقاله پیش رو ازنظر نوع، توصیفی تحلیلی بوده و از حیث روش، آمیخته²⁴ (رویکردی پژوهشی که در آن از ترکیبی از روش‌های کمی و کیفی به‌صورت هم‌زمان استفاده می‌شود) محسوب می‌گردد. روش اعمال‌شده شـامل جمع‌آوری و تحليـل اطلاعات بوده كه به‌صورت کتابخانه‌ای، ميداني و تهیه پرسـشنامه انجام‌گرفته است و هريك از اطلاعات بـا توجـه بـه نيـاز تحقيـق استفاده‌شده است. در مرحله نخست، تحليـل پایه‌ای از متـون، مقـالات و منابع اينترنتي براي تدوين مباني نظري صورت گرفتـه اسـت. سـپس به‌منظور شناخت بیشتر، منابع مستدل ازجمله نقشه و عکس‌های هوايي موردبررسي قرار گرفت. به‌منظور تكميـل ايـن اطلاعات، شناخت وضع موجود (محيطي، كالبدي و ديـد و منظـر) از طريق مشاهده، عکس‌برداری و پرسشنامه انجـام گرفـت. ترجيحـات استفاده‌کنندگان در اين پژوهش در بخش کمی، بـا اسـتفاده از روش طبقه‌بندی كيفيت بصري QSORT صورت پذيرفت.

اين روش براي اولين بار توسط ویلیام استیفنسون ²⁵(۱۹۵۳) در علم روانشناسي مورداستفاده قرار گرفت كه توسعه و بسط اين روش درگذر زمان سبب تبديل اين روش بـه يكـي از پـركـاربردترين روش‌های اندازه‌گیری در سایر علـــــوم شـــــد (لک و رمضانی،1397:228). امروزه اين روش به‌عنوان يكي از رایج‌ترین الگوهاي سـنجش در مطالعات مختلفي همچون سنجش نظرهاي مـردم ارتباطــات، برنامه‌ریزی و طراحــي محــيط و منظــر، مباحـث محیط‌زیست مورداستفاده قـرار می‌گیرد. روش طبقه‌بندی كيفيت در مطالعات منظر بـراي اولـين بـار توسـط زوب، پيت و اندرسون در سال ۱۹۷۴ از طريق استفاده از عكس به‌منظور ارزيابي ارزش‌های بصري منظر انجام گرفت. به‌منظور تفسير و ارزيابي منظر و همچنين ادراك آن، اسـتفاده از عكـس درروش طبقه‌بندی كيفيـت رايـج شـد  (Golchin et al.,2012:137)روش طبقه‌بندی کیفیت روش دقیقی است که با تجزیه‌وتحلیل داده‌های نظرسنجی، مدل ذهنی شرکت‌کنندگان در نظرسنجی را ارائه می‌دهد.(Krueger et al.,2001:1) 

در بخش کمی پژوهش، شامل برداشت میدانی از منطقه موردمطالعه و تهيه عكس از پهنه مطالعـاتي و سـپس انتخاب تعدادي عكس براي نمونه و نـشان دادن آن‌ها بـه شهروندان همان منطقه و همچنين انجام مـصاحبه و بررسـي معيارهـاي زيبايي و زشتي هر عکس از دیدگاه ناظران است. بر ايـن اسـاس، از نماهای مختلـف عکس‌های متعـددي (80 عكس) گرفته شد، كه بعـد از حـذف تعـدادي از عکس‌ها (آن‌هایی كه واجد كيفيت مطلوب نبوده و يا مشابه بودنـد) درنهایت 20 عکس به ترتيبي كه ویژگی‌های زیبایی‌شناختی در آن‌ها به‌طور يكنواخت توزیع‌شده باشـند و ویژگی‌های متنوع نما را نشان می‌دهند و داراي معيارهايي همچون پس‌زمینه و پیش‌زمینه، كيفيت ديد و عناصر متنوع بودند، انتخاب شدند. براي انجام مصاحبه، ابتدا عکس‌ها از ۱ تـا 20 شماره‌گذاری شده و از تعداد ۱۰۰ كـاربر خواسـته شد تا آن‌ها را مطـابق خواسته خود، درون جعبه‌ای كه داراي ۵ ستون با برچسب‌های خيلي زيبا، زيبا، معمولي، زشت و خيلي زشت بود، قرار دهند. سپس شماره عکس‌های قرار داده‌شده در هر ستون يادداشـت شـد.

 در این تحقيـق، انتخاب افـراد بـراي انجـام مصاحبه از پیش تعیین‌شده نبوده و به‌طور تصادفي صورت گرفت و سعي شد که توزيع سني و جنسي در آن‌ها به‌طور يكنواخت انجام گيرد. در مرحله بعد، داده‌های به‌دست‌آمده از پرسشنامه هر ۱۰۰ کاربر برای هريك از 20 عكس با اسـتفاده از برنامه آمـاري 2012 Excel، ثبـت شـد و هریک از عکس‌ها به‌صورت جداگانـه، موردبررسی، ارزيـابي و امتيـازدهي عددي (خيلي زيبا ۲+، زيبا ۱+، معمولي 0، زشت ۱ -و خيلي زشت 2-) قرارگرفته و نتایج حاصل در جدول جداگانه‌ای تنظيم شد.

 به‌منظور محاسبه و جمع‌بندی امتيـازات هـر عكـس از فرمول زیر استفاده شد:

رابطه 1.

                                                                                            

 

{N=مجموع امتیاز هر عکس؛ n1= تعداد افراد انتخاب‌کننده عکس باکیفیت خیلی زیبا؛ n2= تعداد افراد انتخاب‌کننده عکس باکیفیت زیبا؛ n3 = تعداد افراد انتخاب‌کننده عکس باکیفیت معمولی؛ n4 = تعداد افراد انتخاب‌کننده عکس باکیفیت زشت؛ n5= تعداد افراد انتخاب‌کننده عکس باکیفیت خیلی زشت}

 که بر همين اساس، ميانگين امتيازي كه هر عکس ازنظر كاربران كسب كرده بود، توسط نمودار میله‌ای ترسیم گردید.

به جهت روایی و اعتبار آن با نظر متخصصین در رشته‌های مرتبط موردسنجش قرار گرفت و پایایی آن با آلفای کرونباخ محاسبه گردید که این ضریب برابر با 785/0 بوده و با توجه به این امر که این عدد بالاتر از 7/0 می‌باشد، قابل‌قبول بودن پایایی پرسشنامه را اثبات می‌کند.

 سپس به کمک روش تحلیل کیفی، هریک از نماهای موردمطالعه را در جدولی جداگانه بر اساس معیارهای بوم‌شناسی بصری و مکانیسم‌های هماهنگ با سیستم بینایی آنالیز کرده تا ببینیم چه عواملی در خوشایندی نماها ازنظر شهروندان تأثیرگذار بوده و هرکدام نشان‌دهنده چه نوع محیط بصری می‌باشند.

 

محدوده موردمطالعه

کلان‌شهر تهران وسیع‌ترین کلان‌شهر در میان سایر کلان‌شهرهای ایران بوده که پايتخت ايران و دارای 22 منطقه می‌باشد. جمعیت آن بیش از هشت میلیون نفر می‌باشد. مساحت اين شهر 730 کیلومترمربع که با حريم آن دو هزار کیلومترمربع مساحت دارد و به لحاظ مساحت در رتبه بیست و پنجم کلان‌شهر دنیا قرار دارد (سايت شهرداری تهران، 1396). منطقه 1 تهران، شمالی‌ترین منطقه بشمار می‌رود، به‌طوری‌که مرز شمالی آن بر مرز شمال تهران (خطوط ارتفاعی 1800 متر) منطبق است. کاربری عمده در منطقه 1 مسکونی است.

 

 

شکل 5- نقشه هوایی محله ولنجک در منطقه 1 شهر تهران

 

نمونه ساختمان‌های موردمطالعه اين پژوهش در «محله مسکونی ولنجک در منطقه 1 شهر تهران» بوده که از محلات شکل‌گرفته در دوره معاصر می‌باشد. محله ولنجک در ناحیه 2 منطقه 1 شهرداری تهران واقع‌شده است. اين محله از شمال به ارتفاعات توچال و از جنوب به خیابان مقدس اردبیلی و از شرق به رودخانه ولنجک و از غرب به بولوار دانشجو محدود می‌شود. این محله مرتفع‌ترین منطقه مسکونی تهران بشمار می‌رود و دمای هوای آن نسبت به مناطق جنوبی،5 تا 7 درجه خنک‌تر بوده و به بام تهران شهرت یافته است (موسوی بجنوردی،1392: 501-500). مساحت محله ولنجک 2439654 مترمربع می‌باشد. بر اساس سرشماری سال 90 مرکز آمار ایران جمعیت محله ولنجک برابر با 22742 نفر و تعداد خانوارهای این محله 6958 خانوار است که 11244 نفر زن و 11498 نفر مرد هستند (پورتال منطقه 1 شهرداری تهران،1396).

 

 

 

شکل 6-نقشه كاربري وضع موجود و موقعیت قرارگیری محله ولنجک در منطقه 1 شهر تهران

(مأخذ: مركز مطالعات و برنامه‌ریزی شهري شهرداري تهران)

 

یافته‌ها

تحلیل کمی نمای ساختمان‌های مسکونی ولنجک از دیدگاه ترجیحات شهروندان با روش طبقه‌بندی کیفیت بصری: بر اساس موارد شرح داده‌ درروش پژوهش حاضر، با به‌کارگیری روش طبقه‌بندی کیفیت Q، داده‌های به‌دست‌آمده از پرسشنامه هر ۱۰۰ کاربر برای هريك از 20 عكس منتخب ثبـت شـد و میانگین امتیازی که هر عکس ازنظر کاربران کسب کرده بود مطابق جدول4، محاسبه شده و مورد امتيـازدهي عددي قرارگرفت. 

نتایج حاصله نشان می دهد که بالا بودن میانگین امتیاز هر عکس نشان‌دهنده مطلوب بودن عکس و درنهایت بهتر بودن کیفیت نمای آن ازنظر شهروندان بوده و بالعکس پایین بودن میانگین امتیاز هر عکس نشان دهنده نامطلوب بودن عکس و درنهایت ناخوشایندی کیفیت نمای آن از چشم ناظرین می باشد.

 

 

 

 

جدول 4-ارزیابی و امتیازدهی توسط هر عکس{n=100}(مأخذ: نگارندگان، 1401)

شماره عکس			1		2		3		4		5		6		7		8		9		10		11		12		13		14		15		16		17		18		19		20
تعداد افراد انتخاب‌کننده عکس باکیفیت‌های مختلف	n1 خیلی زیبا		62			25		26		21		43		12		51		32		1		32		11		27		9		15		39		42		5		6		20		4
	n2 زیبا		30			0		42		34		33		21		42		44		4		36		38		45		33		49		47		33		18		24		35		20
	n3 معمولی		6			13		28		40		22		47		7		21		36		28		44		22		36		27		11		23		48		45		40		50
	n4 زشت		1			36		3		3		2		17		0		3		41		4		6		5		9		6		1		2		27		19		5		19
	n5 خیلی زشت		1			35		1		2		0		3		0		0		18		0		1		1		13		3		2		0		2		6		0		7
	N= امتیاز هر عکس		151			17		89		69		115		25		144		105		71-		98		52		92		16		67		120		115		1-		7		70		5-
	میانگین امتیازات		51/1			57/0-		89/0		69/0		15/1		25/0		44/1		05/1		71/0-		98/0		52/0		92/0		16/0		67/0		20/1		15/1		01/0-		07/0		70/0		05/0-

 

با توجه به داده‌های به‌دست‌آمده از کیفیت هر نما و امتیازات هر عکس در جدول 4، در نرم‌افزار اکسل، نمودار میله‌ای آن مطابق شکل 7، ترسیم گردید و با توجه به نتایج به‌دست‌آمده می‌توان گفت عکس‌ها با شماره‌های 11،4،19،3،12،10،8،5،16،15،7،1 ازنظر اولویت شهروندان به ترتیب دارای بیشترین امتیاز و درنهایت بهترین کیفیت در خوشایندی آنان هستند. این نماها سازگاری کامل با بینایی افراد را نشان می دهند و دارای خصوصیات محیط آسایش بخش می باشند، پس به محیط‌های طبیعی مطابقت زیادی دارند.

 

 

شکل 7- نمودار میله‌ای قیاس میزان ترجیحات شهروندان در نمونه نما‌های مسکونی محله ولنجک(مأخذ: نگارندگان، 1401)

 

تحلیل کیفی نما‌های مسکونی ولنجک بر اساس معیارهای بوم‌شناسی بصری و میزان هماهنگی با مکانیسم‌های بینایی: در این مرحله، می‌بایست با در نظر گرفتن معیارهای بوم‌شناسی بصری که در جدول 1 به آن اشاره شد که شامل خوانایی، نقطه عطف، جزئیات و تزئینات، تنوع، تقابل، ریتم و لبه، سیالیت، طبیعی بودن، تناسب، ترکیب و تخلخل حجمی هریک از نماهای موردمطالعه در محدوده پژوهش را بر اساس عناصر تشکیل‌دهنده نما (که شامل ارکان و اجزای نما می‌باشند)، تحلیل نموده و مشخصه بارز و پارامترهای موثر در عناصر هر نما را آنالیز نماییم. سپس میزان تطابق‌پذیری آن‌ها را با توجه به توضیحات ارائه‌شده در جدول 3، با هرکدام از مکانیسم‌های بینایی استخراج می‌نماییم تا درنهایت به سازگاری هرکدام از نماها با محیط‌های بصری همگن، آسایش‌بخش و تهاجمی برسیم.

 

 

 

جدول 5- تحلیل کیفی نمونه‌های نما با مکانیسم‌های بینایی در محیط‌های بصری(مأخذ: نگارندگان، 1401)

 

ردیف	نمونه نما	ارکان نما			اجزاء نما			تناسب با مکانیسم بینایی	محیط بصری
		خطوط (ریتم شاخص، لبه، خط آسمان)	سطوح (سیالیت، تناسب، خوانا)	احجام (تخلخل حجمی، ترکیب)	بازشوها (پنجره، ورودی، بالکن)	تزئینات و جزئیات (تنوع)	مصالح (طبیعی بودن، تقابل)
1		-ریتم افقی -خط آسمان صاف بدون تنوع -وجود مرزها و لبه	-وجود نقطه عطف و تأکید -عدم قرینگی در سطوح و استفاده از سطوح متنوع در شکل و ساختار و رنگ	-تخلخل حجمی -تنوع در ترکیب احجام	-تنوع در پنجره‌ها -دارای بالکن جلوبسته	-وجود اطلاعات و جزئیات کافی و تنوع در عناصر تشکیل‌دهنده در نوع و اندازه و فواصل	-تنوع در ترکیب مصالح -مصالح طبیعی سنگ و چوب -وجود کنتراست و تباین تنوع رنگ مصالح	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش تابع انعکاس	آسایش ‌بخش
2		-ریتم افقی -خط آسمان یکنواخت -خطوط لبه تیز	-زوایای قائمه در سطوح -سطوح یکنواخت در سطح وسیع -سطح بام صاف و بدون تنوع	-فرم هندسی خشک و حجم صلب -عدم تنوع در ترکیب احجام	-عدم تنوع در بازشوها -عدم وجود نقطه عطف و تأکید برای ورودی	-عدم تنوع در اطلاعات و جزئیات -استفاده از عناصر کاملاً مشابه در تمام سطح نما به تعداد زیاد	-استفاده زیاد از مصالح بازتاب‌دهنده نور در مقیاس وسیع -استفاده مطلق از بافتها و جنس کاملاً مصنوعی شیشه و فلز -عدم وجود تنوع در رنگ و جنس مصالح	ناهماهنگ	تهاجمی
3		-ریتم عمودی -خط آسمان متنوع -کاربرد خطوط منحنی و نرم در نما -الگوی موج سینوسی	-استفاده از سطوح کوچک‌تر در نما -خوانایی		-وجود نقطه عطف در ورودی ساختمان -پنجره راه‌پله به‌عنوان تأکید در نما	-استفاده از ابزار در نوار طره‌ای بالای بنا و دورتادور پنجره‌ها به‌عنوان تزئینات -وجود جزئیات کافی و تنوع عناصر	-وجود کنتراست در رنگ‌های به‌کاررفته در مصالح نما -تنوع در ترکیب مصالح	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش فرکانس فضایی	آسایش‌ بخش
4		-ریتم افقی -خط آسمان متنوع -وجود لبه -وجود خطوط منحنی	-شکستن سطوح بزرگ به سطوح کوچک‌تر به‌واسطه بازی با حجم -زوایای قائمه سطوح	-تنوع در ترکیب احجام	-تنوع در بازشوها -بالکن‌های مسقف بیرون زده از نما	-استفاده از ابزار در نوار طره‌ای تاج بنا و زیر بالکن‌ها به‌عنوان تزئینات	-کاربرد مصالح طبیعی سنگ -عدم وجود تنوع در بافت و جنس مصالح -عدم وجود کنتراست در رنگ‌های نما	ساکادی روشن خاموش دید دوچشمی فرکانس فضایی تابع انعکاس	آسایش ‌بخش
5		-ریتم عمودی -خط آسمان متنوع -خطوط برجسته تکرارشونده به‌صورت افقی و عمودی در نما -وجود لبه -خطوط منحنی و الگوی موج سینوسی	-استفاده از سطوح کوچک در نما -خوانا بودن سطح	-تخلخل حجمی	-عقب و جلو نشستن پنجره‌ها همراه با ریتم تخلخل -بالکن‌های تورفته در حجم بنا -ورودی در مقیاس انسانی -تنوع در بازشوها	-کاربرد ابزار تزئینی در تاج بنا -استفاده از نرده‌های بالکن با ستونک‌های تزئینی -وجود اطلاعات و جزئیات کافی در عناصر تشکیل‌دهنده	-کاربرد مصالح طبیعی سنگ -وجود کنتراست و تباین به‌واسطه تنوع در رنگ و بافت مصالح	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش تابع انعکاس فرکانس فضایی	آسایش‌ بخش
6		-وجود لبه‌های تیز -خط آسمان صاف و یکنواخت -ریتم عمودی	-سطوح یکنواخت در سطح وسیع -زوایای قائمه در سطوح	-فرم هندسی خشک و حجم صلب	-عدم تنوع در بازشوها -عدم وجود نقطه عطف و تأکید برای ورودی	-وجود عناصر مشابه به تعداد زیاد -عدم وجود جزئیات در عناصر تشکیل‌دهنده	-به‌کارگیری مصالح مصنوعی سیمان -عدم وجود کنتراست در رنگ و بافت مصالح	ناهماهنگ	همگن
7		-تنوع خط آسمان -ریتم افقی و عمودی -الگوی موج مربعی	-تنوع در سطوح نما -زوایای قائمه در سطوح	-تخلخل حجمی	-تنوع در بازشوها -بالکن‌های تورفته در حجم بنا -داشتن تناسبات انسانی در ورودی	-وجود جزئیات کافی در عناصر تشکیل‌دهنده -وجود نرده‌های هندسی فلزی برای بالکن به‌عنوان تزئینات	-استفاده از مصالح طبیعی سنگ و چوب و آجر -وجود تباین در رنگ و بافت مصالح	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش تابع انعکاس	آسایش‌ بخش
8		-خط آسمان متنوع -ریتم عمودی -دارای لبه -الگوی موج سینوسی	-تنوع در سطوح تشکیل‌دهنده -سطوح نرم و منحنی -سطح بام متنوع	-تنوع در ترکیب احجام -تخلخل حجمی	-تنوع در بازشوها	-وجود اطلاعات و جزئیات کافی	-تباین در بافت مصالح -استفاده از مصالح طبیعی سنگ	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش تابع انعکاس فرکانس فضایی	آسایش‌ بخش
9		-ریتم عمودی -خط آسمان صاف و یکنواخت	-سطوح یکنواخت در سطح وسیع	-عدم تنوع در ترکیب احجام	-عدم وجود نقطه عطف و تأکید برای ورودی -عدم تنوع در بازشوها	-وجود عناصر مشابه به تعداد زیاد -عدم وجود جزئیات و اطلاعات کافی در عناصر تشکیل‌دهنده	-عدم وجود تنوع در رنگ و جنس مصالح -عدم وجود کنتراست کافی در رنگ و بافت مصالح نما	ناهماهنگ	تهاجمی
10		-استفاده از خطوط منحنی و نرم -تنوع در خط آسمان -الگوی موج سینوسی	-سطح بام دارای تنوع و غیریکنواخت	-تنوع در ترکیب احجام -تخلخل حجمی	-تنوع در بازشوها -استفاده از بالکن‌های بیرون زده از نما -طراحی ورودی به‌عنوان نقطه عطف متناسب با سایر عناصر نما	-تنوع در عناصر تشکیل‌دهنده نما -وجود اطلاعات و جزئیات کافی	-وجود کنتراست و تباین در رنگ مصالح	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش تابع انعکاس فرکانس فضایی	آسایش‌ بخش
11		-ریتم عمودی و افقی -خطوط منحنی -الگوی موج سینوسی -خط آسمان متنوع	-تنوع در سطوح تشکیل‌دهنده نما -خوانا بودن	-داشتن تخلخل حجمی -تنوع در ترکیب احجام	-تنوع در بازشوها -ورودی شاخص به‌عنوان نقطه عطف -پنجره‌های راه‌پله همراه با ریتم تخلخل	-اطلاعات بصری کافی	-به‌کارگیری مصالح طبیعی سنگ -وجود کنتراست در رنگ متریال سنگ با شیشه رفلکس	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش تابع انعکاس فرکانس فضایی	آسایش‌ بخش
12		-ریتم عمودی -خطوط نرم -الگوی موج سینوسی	-سطوح کوچک در نما	-ترکیب حجم کلی بنا با حجم سقف -تخلخل حجمی	-بالکن‌های بیرون زده از حجم بنا -تنوع در بازشوها -ورودی به‌عنوان عطف و تأکید و با ابعاد انسانی	-داشتن جزئیات کافی -به‌کارگیری ستون‌های یونانی به‌عنوان تزئینات -استفاده از ابزارهای برجسته برای تزئین سردر ورودی	-استفاده از رنگ روشن به‌واسطه همساز بودن با اقلیم	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش فرکانس فضایی	آسایش‌ بخش
13		-استفاده از خطوط تیز -خط آسمان یکنواخت	-سطوح یکدست و یکنواخت -اشکال هندسی خشک -زوایای قائمه	-فرم هندسی با حجم صلب -عدم تنوع ترکیب حجم	-استفاده از بازشوهای مشابه در نوع و فواصل	-عدم وجود جزئیات -نداشتن نقاط عطف و تأکید در بنا	-عدم کنتراست رنگ و بافت مصالح -به‌کارگیری مصالح مصنوعی سیمان	ناهماهنگ	همگن
14		-ریتم افقی و عمودی و لبه -خط آسمان متنوع -خطوط منحنی -الگوی سینوسی	-سطح بام دارای تنوع و غیریکنواخت	-تنوع در ترکیب احجام	-رعایت تعادل و تنوع در بازشوها	-وجود جزئیات کافی و تنوع عناصر تشکیل‌دهنده نما	-به‌کارگیری مصالح طبیعی سنگ -وجود تباین و کنتراست در رنگ سنگ سیاه‌وسفید	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش تابع انعکاس فرکانس فضایی	آسایش ‌بخش
15		-ریتم عمودی -وجود لبه‌ها -خطوط منحنی -تنوع در خط آسمان -الگوی موج سینوسی	-استفاده از سطوح کوچک در نما	-تخلخل حجمی	-تنوع در نوع و اندازه پنجره‌ها -طراحی ورودی به‌عنوان عطف -استفاده از بالکن‌های تورفته در حجم بنا	-داشتن جزئیات و اطلاعات کافی -کاربرد ابزار تزئینی در تاج بنا -استفاده از نرده بالکن با ستونکهای تزئینی	-کاربرد مصالح طبیعی سنگ	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش تابع انعکاس فرکانس فضایی	آسایش ‌بخش
16		-ریتم عمودی -وجود لبه‌ها -تنوع در خط آسمان	-تنوع در سطوح تشکیل‌دهنده نما	-تخلخل حجمی	-تنوع در بازشوها -به‌کارگیری بالکن‌های داخل رفته در حجم بنا	-وجود جزئیات معنادار -کاربرد ابزار در تاج بنا به‌عنوان تزئینات	-به‌کارگیری مصالح طبیعی سنگ و چوب -وجود کنتراست در رنگ و بافت مصالح	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش تابع انعکاس	آسایش‌ بخش
17		-خط آسمان یکنواخت -دارای خطوط منحنی و دارای لبه	-سطح یکدست و یکنواخت	-فرم هندسی خشک حجم بنا	-عدم تنوع در نوع و فواصل بازشوها -نداشتن عطف و تأکید	-نداشتن تنوع در جزئیات -به‌کارگیری عناصر مشابه در تعداد زیاد	-تباین در رنگ مصالح -کاربرد مصالح مصنوعی سیمان	ناهماهنگ	تهاجمی
18		-خط آسمان صاف -استفاده از خطوط تیز	-سطوح یکنواخت و بدون تنوع -سطح بام صاف	-عدم تنوع در ترکیب حجم بنا	-عدم تنوع در بازشوها - نداشتن ورودی شاخص	-عدم وجود اطلاعات بصری کافی و فرکانس کم -یکنواختی در عناصر تشکیل‌دهنده	-استفاده از مصالح مصنوعی سیمان	ناهماهنگ	همگن
19		-دارای لبه -ریتم عمودی	-تنوع در سطوح تشکیل‌دهنده نما -زوایای قائمه در سطوح	-تخلخل حجمی -ترکیب احجام	-تنوع در بازشوها -تناسبات انسانی در ورودی -پنجره‌های راه‌پله به‌عنوان عطف و تأکید	-داشتن جزئیات کافی -استفاده از شیارهای تزئینی دورتادور قاب پنجره	-بکار بردن مصالح طبیعی سنگ -داشتن کنتراست در رنگ متریال	ساکادی دید دوچشمی روشن خاموش تابع انعکاس	آسایش ‌بخش
20		-لبه‌های تیز -ریتم عمودی -خط آسمان غیریکنواخت	-سطوح یکنواخت -زوایای قائمه در سطوح	-فرم هندسی صلب -ترکیب حجم	-عدم تنوع در نوع و فواصل بازشوها	-عناصر مشابه به تعداد زیاد و فرکانس بالا -عدم وجود جزئیات کافی	-کاربرد مصالح مصنوعی سیمان در مقیاس وسیع -عدم کنتراست رنگ و بافت در مصالح نما	ناهماهنگ	تهاجمی

 

با توجه به تحلیل‌هایی که در جدول شماره 5 انجام شد، می‌توان گفت که نما‌هایی که بیشترین تطابق را با مکانیسم‌های بینایی دارند و دارای تنوع و جزئیات کافی در عناصر و ساختار و ترکیب احجام و نقاط عطف و تأکید و مصالح طبیعی هستند ازنظر بصری دارای محیطی آسایش‌بخش بوده و نما‌هایی که هیچ‌گونه هماهنگی با مکانیسم‌های بینایی ندارند و از مصالح فلز و بتنی و شیشه ای تشکیل شده و دارای شکلهای صلب و خشک و یکنواخت و بدون تنوع هستند مربوط به محیط‌هایی بوده که ازنظر بصری تهاجمی محسوب می‌شوند. چنانچه در نمودار دایره‌ای شکل 8 مشاهده می‌شود بر اساس محاسباتی که در نرم‌افزار اکسل انجام شد، در حدود 65% از نما‌های منطقه موردمطالعه مربوط به محیط‌های آسایش‌بخش و 15% یکنواخت و 20% آن‌ها مربوط به محیط‌های تهاجمی می‌باشند.

 

 

شکل 8. نمودار pie سنجش درصد میزان فراوانی برای کیفیت بصری نما‌های مسکونی در محدوده قلمرو پژوهش

 

بحث و نتیجه­گیری

   با توجه به مطالبی که در این تحقیق در خصوص کیفیت دید بصری نماهای شهری بدان اشاره گردید، با ارزیابی آیتم‌های موثر محیط و با در نظر گرفتن مطالعاتی که واسیلی فیلین در خصوص ویژگی‌های محیط بصری با استانداردهای بینایی انجام داده، به تحلیل تصاویر نما‌ها ازنظر خوشایندی یا عدم خوشایندی متناسب با چشم پرداخته شد. امروزه برنامه ریزان شهری در زیر چتر بوم‌شناسی به دنبال این بوده تا محیط‌های شهری سبزتر، سالم‌تر، خوشایندتر و پایدارتر ایجاد نمایند. ازآنجایی‌که هدف ما به‌عنوان معمار و طراح، ارتقای کیفیت نمای ساختمان‌های مسکونی می‌باشد، سعی بر آن داریم تا در برقراری رابطه انسان و محیط، برای خوشایندی انسان‌ها، محیط‌های مصنوع را هرچه بیشتر به محیط طبیعی نزدیک نماییم. می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که یکسری معیارها نمادی از طبیعت را به انسان القاء می‌نمایند مانند خطوط منحنی و نرم و فرم‌های طبیعی، که یادآور امواج دریا و ابرهای آسمان و انرژی باد بوده و همچنین بعضی معیارها مانند جنس و بافت مصالح طبیعی مثلاً سنگ و چوب که از طبیعت استخراج می‌شوند، مصالح بوم آورد منطقه که با اقلیم محیط خود سازگارند، مصالح بازیافتی که به چرخه طبیعت بازمی‌گردند و یا تنوع در عناصر و جزئیات کافی در احجام، تأثیر شایانی ازنظر بعد بصری و حس بینایی در نمای ساختمان‌ها بر افراد ایجاد می‌نمایند که با تقویت آن‌ها می‌توان به کیفیت دید بهتری دست‌یافت. همان‌طور که در تحقیق بدان اشاره گردید، این خصوصیات مربوط به محیط آسایش‌بخش می‌باشد. آلودگی محیط بصری در شهرها و سکونتگاه‌ها توسط میدان‌های بصری همگن و تهاجمی و به دلیل تعداد زیاد خطوط مستقیم، زوایای راست و صفحات بزرگ ایجادشده است و برای رسیدن به یک الگوواره مناسب و هماهنگ با سیستم بینایی در نمای ساختمان‌ها، باید معیارهای نامناسب برای چشم را که برخلاف خصوصیات طبیعی دارای سطوح هندسی مسطح و خشک، و مصالحی مصنوعی نظیر بتن و فلز و شیشه که سکونتگاه‌ها را تبدیل به محیط‌هایی ملال‌آور و بی‌روح نموده و از محیط طبیعی دور می‌کند، تعدیل نموده و نما‌ها را به مطلوبیت نزدیک کنیم تا جلوه زیباتری برای جداره‌های شهر و درنتیجه سیمای شهر ایجاد کنیم. همچنین با در نظر گرفتن ترجیحات بصری افراد، به حفظ هویت بخشی به معماری ارزشمند ایرانی با توجه به مبانی زیبایی‌شناسی و ارتقا بخشی کیفیت دید بصری و درنهایت رفتارهای محیطی مطلوب شهروندان کمک شایانی نماییم. با توجه به یافته‌های پژوهش در بخش کمی،12 نما از 20 نمای منتخب، ازنظر شهروندان در اولویت قرار گرفت که مربوط به نمای آسایش‌بخش می‌باشند و یافته‌ها در بخش کیفی نشان داد که از نما‌های محله 65% آسایش‌بخش،20% تهاجمی و 15% نمای همگن و یکنواخت را تشکیل دادند. آمارهای به‌دست‌آمده نشان‌دهنده این است که محله ولنجک از هماهنگی نسبتاً مطلوبی در نمای ابنیه مسکونی برخوردار بوده و موجبات غنای بصری شهروندان محدوده را فراهم کرده است. نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش، نگاه جدیدی در ارزیابی پدیده‌های بصری بوده و امید است با تحقیقات صورت گرفته در این زمینه بتوان راهگشای معماران و طراحان در زمینه انطباق هرچه بیشتر ابنیه ازنظر تناسبات با بینایی افراد گشته و موجب هماهنگی بیشتر نماها و خوشایندی شهروندان گردد.

 

راهکارها

 درنهایت بر اساس طبقه‌بندی ارکان و اجزای نما که در جدول تحلیل کیفی بدان اشاره گردید و مصادیق بومی‌سازی راهکارها و پیشنهاد‌هایی در رابطه با معیارهای بوم‌شناسی بصری هماهنگ با بینایی ارائه می‌شود تا شاید بتوان بخشی از نقصان‌های موجود در عدم هماهنگی نمای ساختمان‌ها را از دید شهروندان اصلاح نمود.

 

بر اساس ارکان نما:

ü       هماهنگی ریتم شاخص به‌کاررفته در نما با نمای ساختمان مجاور

ü       تنوع در خط آسمان با استفاده از خطوط منحنی و نرم

ü       به‌کارگیری نقاط عطف و تأکید در خط بام

ü       مشخص کردن مرز بین طبقات از طریق تأکید بر مرز بازشوها

ü       تنوع‌بخشی در نما با به‌کارگیری خطوط و سطوح نرم و منحنی با الگوی موج سینوسی

ü       استفاده معنادار و مشخص‌تر از خطوط در سطح نما

ü       استفاده از سطوح کوچک و متعدد با شکستن و تقسیم‌بندی سطح کل نما

ü       به‌کارگیری احجام و سطوح متنوع ازنظر شکل و هندسه و تناسبات

ü       کاربرد سطوحی با زوایای حاده بجای قائمه برای تأکید بر ساختار کل بنا

ü       به‌کارگیری ترکیب و کمپوزسیون احجام در بنا برای خارج کردن بنا از تک حجمی بودن

ü       تنوع در حجم‌های الحاقی در نما با رعایت به‌کارگیری هندسه نرم

ü       استفاده از اشکال نرم و منحنی در هندسه پرو خالی‌ها در نما

ü       ایجاد تخلخل حجمی و پر و خالی در حجم اصلی بنا با عقب‌نشینی و جلوآمدگی‌ها

ü       به‌کارگیری احجام و سطوح متمایز برای تأکید بخشی در نما

ü       ترکیب کردن احجام و تخلخل حجمی برای ایجاد کنتراست نور و سایه‌روشن در نما

 

بر اساس اجزاء نما:

ü       رعایت تنوع و تعادل در تعداد و فرم و هندسه ابعاد بازشوها

ü       به‌کارگیری تمهید تخلخل و فرورفتگی و برآمدگی در بازشوها

ü       قابل‌تشخیص بودن مرز پنجره‌ها و استفاده از قاب‌ها و چارچوب‌ها در شیشه بازشوها برای خارج کردن از یکنواختی ظاهری در نما

ü       به‌کارگیری عناصر الحاقی لبه‌های پنجره

ü       ایجاد نقاط عطف و تأکید در نما از طریق چیدمان پنجره‌ها

ü       بازشوهای متناسب با یکدیگر و سایر اجزای نما

ü       تأکید در ورودی‌ها و استفاده از عقب نشستگی و پیش‌آمدگی برای وضوح و تمایز در نما

ü       طراحی هماهنگ ورودی با سایر اجزاء ساختمان

ü       به‌کارگیری عناصر الحاقی مانند سردر و سرستون و اشکال نرم و منحنی برای تنوع و تأکید

ü       کاربرد پوشش گیاهی متناسب با طرح نما به‌عنوان جزئیات بصری طبیعی هماهنگ با بینایی

ü       استفاده از تزئینات و الحاقات هماهنگ با سطح نما برای ایجاد ریتم و تنوع‌بخشی

ü       به‌کارگیری جزئیات کافی در تناسب با محتوا و مقیاس نما و هماهنگ باکلیت جداره

ü       ایجاد تأکید و یا خلق نقاط عطف در نقاط لازم در نما با استفاده از جزئیات و تزئینات

ü       به‌کارگیری تفاوت بین رنگ و بافت جزئیات با زمینه نما با ایجاد کنتراست و تباین

ü       استفاده از مصالح طبیعی و بوم آورد متناسب با اقلیم منطقه مانند آجر و سنگ و چوب و...

 

بر اساس بوم‌شناسی:

ü       انطباق محیط مصنوع با بستر طبیعی، بوم و اقلیم

ü       به‌کارگیری بام سبز و خط آسمان سبز و منظرسازی سبز عمودی در جداره شهری

ü       امتداد خط زمین توده‌های ساختمانی در مسیر سطح سبز

ü       حداکثر استفاده از تدابیر اقلیمی جهت کاهش مصرف انرژی مثل سایبان خورشیدی

ü       نمود‌های استفاده از هر نوع انرژی تجدید پذیر در جداره و سطوح

ü       وجود عناصر کالبدی و نمادهایی جهت ارتقای حس تعلق به مکان در شهروندان در بوم شهر از طریق احیای آداب و سنن بومی، فرهنگ و تاریخ شهر

ü       معماری و طراحی ساختمان‌های همساز با اقلیم و فرهنگ در شهر

ü       به‌کارگیری مصالح زیست‌محیطی و قابل بازیافت در نمای ساختمان‌ها در شهر

ü       هماهنگی نماهای مسکونی با یکدیگر در ساختار شهری

سپاسگزاری

 از اهالی محترم منطقه ولنجک شهر تهران که در انجام این پژوهش به ما یاری رساندند صمیمانه تشکر می‌نماییم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع 

احمدی، سید یوسف. (1390). راهنمای طراحی نما. تهران: موسسه علمی دانش‌پژوهان.

اخگری سنگ آتش، زهره، میر کریمی، سید حامد، محمد زاده، مرجان و سلمان ماهینی، عبدالرسول. (1398). تبیین معیارهای کیفیت بصری منظر خیابانی با روش طبقه‌بندی کیفیت بصری و ماتریس دست‌یابی به اقدامات (مطالعه موردی: مسیرهای پیاده مشهد و گرگان). دو فصلنامه علمی پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، 20(2)،57-76.

اردکانی، محمدرضا. (1388). اکولوژی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، (11).

براتی، ناصر، ســلیمانی نژاد، محمدعلی. (1390). ادراک محرک‌ها در محیط کنترل‌شده و تأثیر جنســیت بر آن نمونه موردمطالعه: دانشــجویان دانشــکده معماری و شهرسازی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی. فصلنامه باغ نظر، (17)،19-30.

بنتلی، ای ین، الکک، آلن، مورین، پال، گلین، سومک و اسمیت، گراهام. (1395). محیط‌های پاسخ‌ده. مترجم: مصطفی بهزاد فر، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.

پاكزاد، جهانشاه. (1382). پديدارشناسي نما‌های مسكوني و سير تكوين توقعات از آن. نشریه هنرهاي زيبا، (14).

پاکزاد، جهانشاه، بزرگ، حمیده. (1398). الفبای روانشناسی محیط برای طراحان. تهران: انتشارات آرمان‌شهر.

پاکزاد، جهانشاه، طباطبائی، ملک. (1396). جداره‌های شهری و نقش آن در فضای شهری (معیارهای نماسازی در فضای شهری). تهران: انتشارات آرمان‌شهر، چاپ دوم.

پورتئوس، جی داگلاس. (1389). زیبایی‌شناسی محیط‌زیست نظریه‌ها سیاست‌ها و برنامه‌ریزی. مترجم محمدرضا مثنوی، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی.

پورجعفر، محمدرضا، علوی بالمعنی، مریم. (1391). استخراج معیارهای هماهنگی و ناهماهنگی نما‌های ساختمان با دستگاه بینایی انسان با توجه به اصول بوم‌شناسی بصری. نشریه علمی پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، بهار و تابستان، (4).

پورجعفر، محمدرضا، علوی بالمعنی، مریم. (1391). ویدئو اکولوژی: بوم‌شناسی بصری در معماری و طراحی شهری. تهران: انتشارات آرمان‌شهر، چاپ اول.

پینل، جان. (1387). روان‌شناسی فیزیولوژیک. ترجمه: مهرداد فیروز بخت، تهران: نشر ویرایش، (6).

تشکری، عباس. (1392). تأثیر نما‌های شهری بر بعد بصری شهر و شهروندان (بررسی موردی نما‌های شهر یاسوج در سال 1391). بوکان: همایش ملی معماری پایدار و توسعه شهری.

حسین‌آبادی، عطیه، عرب بنی شیبانی، محمد. (1395). ارتقاء کیفیت بصری خیابان شهری با تأکید بر بوم‌شناسی بصری: نمونه موردی خیابان خسروی مشهد. سومین کنگره بین‌المللی پایداری در معماری و شهرسازی، دبی و مصدر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد امارات.

خاک زند، مهدی، محمدی، مریم، جم، فاطمه و آقابزرگی، کوروش. (1393). شناسایی عوامل موثر بر طراحی بدنه‌های شهری با تأکید بر ابعاد زیبایی‌شناسی و زیست‌محیطی (مطالعه موردی: خیابان ولی‌عصر شهر قشم). فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، (10): 15-26.

دبدبه، محمد. (1399). وجودیت‌مکان، اولین کنفرانس ملی عمران، معماری و فناوری‌اطلاعات در زندگی شهری، مشهد-ایران، 14-1.

دبدبه، محمد، صدیق، مرتضی، رضوان‌پناه، مجید. (1401). نقد و بررسی کتاب «طراحی براساس ادراک و رفتارانسانی»؛ از مجموعه آثار معمار دبدبه، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی؛ معمار شهر، دورۀ 1، شمارۀ 4، 117-98.

دبدبه، محمد، و رضوان‌پناه، مجید. (1399). تأثیر اقلیم برروی بافت‌های تاریخی از نظر پویایی درجهت معماری پایدار (مطالعه‌موردی: شهر تاریخی یزد)، نخستین کنفرانس بین‌المللی معماری و شهرسازی طراحی پایدار و فراگیر برای همگان، شیراز 13-1.

دویران، اسماعیل، خدایی، داوود، غلامی، سعید و دانش‌دوست، مهرداد. (1391). سنجش مؤلفه‌های آسایش بصری در منظر شهری با تأکید بر محله حسینیه اعظم زنجان. نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی،1(3): 45-60.

ذکاوت، کامران. (1385). چارچوب استراتژیک مدیریت بصری شهر. مجله آبادی، شماره 53.

رضوان‌پناه، مجید و [دیگران]. (1402). فرایند شناخت و تفحص به‌کارگیری خدمات طراحی منظر در اکوسیستم تالاب میانکاله با رویکرد برنامه‌ریزی و توسعۀ پایدار در بهبود گردشگری و رشد اقتصادی، چهارمین کنفرانس ملی شهرسازی و معماری دانش‌بنیان، تهران، 12-1.

زندیه، مهدی، زندیه، راضیه. (1389). در جستجوی کریدورهای دید راهبردی شهر تهران. انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، (1): 27-36.

ساوج، مایک، وارد، آلن. (1387). جامعه‌شناسی شهری. مترجم: ابوالقاسم پور رضا، تهران: انتشارات سمت، 21.

شاهچراغی، آزاده، بندر آباد، علیرضا. (1394). محاط در محیط. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.

شاهین راد، مهنوش، رفیعیان، مجتبی و پورجعفر، محمدرضا. (1394). ارزیابی ترجیحات بصری زنان از فضاهای شهری تهران. فصلنامه تازه‌های علوم شناختی، 17(1):24-10.

قربانی، رضا، آل ابراهیم، محمدتقی. (1388). اکولوژی عمومی. مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی.

کارلسون، نیل آر. (1379). روان‌شناسی فیزیولوژیک. ترجمه: اردشیر ارضی و دیگران، تهران: انتشارات رشد،1(1).

کامور شلمانی، آمنه، حناچی، سیمین. (1394). بررسی تأثیر عوامل بصری فضاهای شهری بر الگوهای رفتاری شهروندان (مطالعه موردی: میدان شهرداری رشت). نشریه هویت شهر، 24(9): 78-65.

کریر، راب. (1376). اجزای معماری. ترجمه: زهرا اهری، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.

کریر، راب. (1380). گونه شناسی عناصر پایه در معماری. مترجم: عباسعلی شاهرودی، احمد خوشنویس، قزوین: انتشارات سایه‌گستر.

کسروی، رضا. (1396). از زیباشناسی تا زیبایی‌شناسی نمای ساختمان‌های مسکونی منطقه 17 شهرداری تهران. هنر و تمدن شرق، (18): 7-14.

گایتون، آرتور. (1362). فیزیولوژی پزشکی. ترجمه: فرخ شادان، جلد سوم، انتشارات شرکت سهامی چرم.

گلچین، پیمان، ناروئی، بهروز و مثنوی، محمدرضا. (1391). ارزیابی کیفیت بصری فضاهای آموزشی بر اساس ترجیحات استفاده‌کنندگان: دانشگاه سیستان و بلوچستان. نشریه محیط شناسی، 38(62): 135-150.

گلی پور، مرجان، شهابیان، پویان و امین زاده گوهر ریزی، بهناز. (1400). خوانش عوامل مؤثر بر ارتقاء نما‌های مسکونی شهر تهران از دیدگاه کنشگران. فصلنامه‌ برنامه‌ریزی ‌توسعه ‌شهري‌ و‌ منطقه‌ای (علمی)، 17: 119-146.

لاوسون، برایان.(1394). زبان، فضا. مترجم: علیرضا عینی فر، فؤاد کریمیان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

لک، آزاده، رمضانی، مینا. (1397). ترجیحات محیطی مردم برای طراحی فضای رهاشده زیر پل‌های شهری. نشریه معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 23: 225-235.

لینچ، کوین. (2008). سیمای شهر. ترجمه: مزینی، منوچهر. انتشارات دانشگاه تهران،1374.

محمودی نژاد،‌هادی، صادقی، علیرضا. (1388). طراحی شــهری از روانشناسی محیطی تا رفاه اجتماعی. تهران: انتشارات هله/طحان.

مختار پور، اکبر، بابا حیدریان، سیمین و مصلح آبادی، فاطمه. (1395). نما در سیمای شهر: با رویکردی بر مبانی و ضوابط، تهران: نشر هنر معماری قرن.

مدیری، آتوسا، نوراللهی اسکویی، نیکو. (1393). ارزیابی ادراک بصری فضایی میدان امام حسین (ع). فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، شماره 11.

مزینــی، منوچهر. (1377). مطالعه کالبد شــهر تهــران ازنظر بصری و زیبایی‌شناسی. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی.

ممتاز، فریده. (1379). جامعه‌شناسی شهر. تهران: انتشار، 124.

موحد، سپیده، طبیبیان، منوچهر. (1397). تحلیل نگرش‌ها و بهره‌گیری از دانش بوم‌شناسی شهری در برنامه‌ریزی با نگاهی بر نمونه‌های موردی از برنامه‌های ملی تا محلی. نشریه علوم تکنولوژی محیط‌زیست، 20(2):170-189.

موسوی بجنوردی، کاظم. (1392). دانشنامه تهران بزرگ. جلد دوم شمیرانات، تهران: مرکز نشر دایره المعارف بزرگ اسلامی.

میر کریمی، سید حامد، سعیدی، سپیده، محمد زاده، مرجان و سلمان ماهینی، عبدالرسول. (1393). کاربرد روش PCA در ارزیابی کیفیت بصری سیمای سرزمین: حوزه زیارت استان گلستان. محیط شناسی،40(2):451-462.

هاریس، سیریل ام. (1393). فرهنگ تشریحی معماری و ساختمان. مترجم: محمدرضا افضلی، مهرداد‌هاشم زاده همایونی، تهران: انتشارات دانشیار.

وبر، ماکس. (1370). شهر درگذر زمان. مترجم: شیوا کاویانی، تهران: سهامی انتشار، 51.

وحدت طلب، مسعود، یاران، علی، محمدی خوش‌بین، حامد. (1399). ارزیابی ترجیحات بصری در نما‌های مسکونی، مورد مطالعاتی: دوازده خانه تاریخی تبریز. نشریه معماری شهرسازی آرمان‌شهر، (32):175-187.

 

Coren, S. M.Ward Lawrence, T.Enns James, (1994).Sensation and Perception; 4th;Fort Worth:Harcourt Brace College.

Filin, A vasiliy.(1998). Videoecology, Published by TASS-REKLAMA, Moscow.

Golchin, P., Narouie, B., & Masnavi, M. (2012). Evaluating Visual Quality of Educational Campus Based on Users Preferences: The Case of Sistan and Balouchestan University, Iran Environmental Studies, 38(62), 135-150.

Grimm, N. B., Grove, J. G., Pickett, S. T., & Redman, C. L. (2000). Integrated Approaches to Long-Term Studies of Urban Ecological Systems Urban ecological systems present multiple challenges to ecologistspervasive human impact and extreme heterogeneity of cities, and the need to integrate social and ecological approaches, concepts, and theory. BioScience, Vol. 50(7), pp.571-584.

Krueger, R.A., Casy, M.A., Donner, J., Krsch, S., and Maack, J.N. 2001. Social Analysis Selected Tools and Techniques. Social Development Department the World Bank, Paper Number 36, June.

Lee. J. H., & Ostwald, M. J. (2021). Fractal dimension calculation and visual attention simulation: assessing the visual character of an architectural facade. Jouranal of Building. (11), 1-22.

Li Zongtao (2018). Architectural Visual Modeling Element Design Creativity.Science Forum, (10): 372-372.

Park, R.E., Burgess, E.W., McKenzie,R.D. (1925). The City. University of Chicago Press, Chicago.

Perovic, S. & Kurtovic Folic, N. (2012). Visual Preception of Public Open Spaces in Nicsic. Procedia-Social & Behavioral Sciences, 68, 921-933.

R. Kandel Eric and etal. (2000). Principles of Neural Science, 4th Edition; New York: McGraw-Hall.

Stephenson,W. (1968). The contribution of Q to attitude research. Chicago: American Marketing Association, pp. 160–171

Tabatabaie, M. (2010). Urban Facades and Their Role in Urban Space (Facades Criteria in Urban Space). 1st Edition. Tehran: Armanshahr.

Tavassoli, M., Parsi, H. (2000). Urban Design, Kargar Street, Tehran, Tehran: Civil and Urban Improvement Company.

Xinlu L, Hong Z, Shiqiang X (2019). On the modeling design in architectural design [J]. Orientation to become rich through science and technology, (03): 166-167.

Yammiyavar, A. P., & Roy, M. (2019). Influence of visual elements in building facades in the formation of expreiential perception. In Research Into Design For A Connected World. Springer.

http://abadis.ir

http://www.zistyaran.ir/

 

203

---

[1]  PhD Candidate Department of Architecture, Kerman Branch, Islamic Azad University, Kerman, [e-mail]

[2]  Associate Professor, Department of Architecture, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. (Corresponding author):[e-mail]

[3]  Professor, Department of Urban Development, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. [e-mail]

 

[4]  دانشجوی دکتری گروه معماری، واحدکرمان،دانشگاه آزاداسلامی ، کرمان، ایران.                              [e-mail]   

[5]  دانشیار گروه معماری، واحد علوم‌ وتحقیقات ،دانشگاه آزاداسلامی ، تهران، ایران. (نویسندۀ مسئول):  [e-mail]                       

[6]  استاد گروه شهرسازی، واحد علوم‌ وتحقیقات ،دانشگاه آزاداسلامی ،تهران، ایران.                                  [e-mail]

 

[7] 2. Vacilly Fillin                          

[8] 3. Legibility 

[9] 4. Imageability 

 

[10] 5. Écologie    /فرانسه-Ecologyانگلیسی-                  

[11] 6. Ernst Heinrich Philipp August Haeckel  

[12] 7. Plant Ecology

[13] 8. Animal Ecology

[14] 9. Human Ecology

[15] 10. Urban Ecology

[16] 11. Videoecology

[17] 12. Saccadic Movements

[18] 13.On-off mechanism

[19] 14.Mechanism of binocular vision

[20] 15.Reflection function

[21] 16.Spatial frequency theory

[22] 17.Façade

[23] 18.Kiev

[24] 19.Mixed Method

[25] 20.William Stephenson