روش برخورد موبدان با باورهای مانی از سدۀ سوم تا دهم میلادی

مریم وطن‌مهر ¹ ( دانشجوی دکتری رشته زبان‌های باستانی ایران، گروه ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. )
زهره زرشناس ² ( استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، استاد مدعو گروه ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. )
آمنه ظاهری عبدوند ³ ( استادیار گروه ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. )

تاریخ ارسال : 1404/06/09 تاریخ تایید : 1404/07/14

کلید واژه: «بدعت‌گذاری» , مانویت, سرکوب دگراندیشی, ردّیه‌نویسی, مناظره,

چکیده مقاله :

واکنش بزرگان ادیان به باورهای مانی، آثار ماندگاری را به زبان‌های گوناگون برجای گذاشته است. در این میان، این پرسش‌ها‌ پیش می‌آید که واکنش موبدان در برابر باورهای مانی چه بود و چرا موبدان به باورهای مانی واکنش نشان دادند؟ «پندارۀ»نخست، واکنش‌هایی چون «ردّیه‌نویسی» تبعید و کشتن مانویان بود و پندارۀ دوم، اختلاف بر سر باورهای اهریمنی مانی. پاسخ به این پرسش‌ها‌ با بررسی منابعی که به مقابله با بدعت‌گران از جمله مانی پرداخته بودند، چون: «سنگ‌نوشته‌های کرتیر» (سدۀ سوم میلادی)، «اندرزهای آذربادمهرسپندان» (سدۀ چهارم میلادی) و پاداندرزهای مانی برآن، «گجستگ ابالیش» و «دینکرد سوم» (سدۀ نهم میلادی) و «شکندگمانیک وزار» (اوایل سدۀ دهم میلادی) ممکن می‌گشت. با خواندن منابع، فیش‌نویسی، دسته‌بندی و بررسی منابع اصلی و تکمیلی، کار پژوهش به شیوۀ کتاب‌خانه‌ای انجام شد. در این پژوهش مشخص شد موبدان در سه دوره: هنگامۀ مانی، پس از مرگ مانی و پس از فروپاشی حکومت ساسانی با مناظره‌ و ردّیه‌نویسی بر باورهای مانی تاخته‌اند و با کشتن و تبعید، با پیروان مانی مبارزه کرده‌اند. تضاد جهان‌بینی زرتشتیان و مانویان، حسادت‌های شخصی موبدان به مانی، نیز حمایت شاپور اول از او، بر اختلاف موبدان با مانویان دامن می‌زد.

چکیده انگلیسی :

The reaction of religious leaders to Mani beliefs has left lasting traces in various languages. There are 2 questions: what was the reaction of the priests to Mani beliefs and why did react? The first hypothesis was reactions such as the refutation of the exile and killing; and the second was the disagreement over Mani's demonic beliefs. The answers was sought by examining sources that dealt with confronting heretics, including Mani, such as: "The Kertir Inscriptions" (3^rd. AD), "The Azarbad Mehrspandan aphorism" (4^th. AD), and Mani's anti-aphorism" to them. "Gojastag Abalish" and "3rd Dinkard " (9^th. AD) and "Shekandgomanik Vizar" (early 10^th. AD) were possible. through reading sources, writing notes, categorizing, and examining primary and supplementary sources, the research was conducted in a library-based manner. In this research, it was found that the Zoroastrian priest attacked Mani's beliefs with debates in three periods: during Mani, after Mani's death, and after the collapse of the Sasanian government. And they combatted the followers of Mani by killing and exile. The conflicting worldviews of Zoroastrians and Manichaeans, the personal jealousy of the Zoroastrian priests towards Mani, and Shapur I's support for him, fueled the conflict between the Zoroastrian priests and the Manichaeans.

منابع و مأخذ:

آذرفرنبغ فرخزادان (1399)، دینکرد سوم، به کوشش فریدون فضیلت، تهران: برسم.
آذرفرنبغ فرخزادان (1375)، ماتیکان گجستک ابالیش، ترجمۀ ابراهیم میرزای ناظر، تهران: هیرمند
آلبری، سی. آس. سی(1375)، زبور مانوی، ترجمۀ ابولقاسم اسماعیل‌پور، تهران: نشر فکر روز.
آموزگار، ژاله (1386)، زبان، فرهنگ و اسطوره (مجموعه مقالات)، تهران: توس.
آموزگار، ژاله(1399)، از گذشته‌های ایران (مجموعه مقالات)، تهران: معین.
ابن بلخی (1385)، فارسنامه، تصحیح لسترانج گای و رینولد آلن نیکلسون، تهران: اساطیر.
ابن ندیم(1381)، الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: نشر اساطیر.
ابوالمعالی، محمد بن نعمت علوی فقیه بلخی (1376)، بیان‌الادیان، تصحیح محمدتقی‌دانش‌پژوه، تهران: موقوفات دکتر افشار یزدی.
ارداویرافنامه، (1394)، تصحیح فیلیپ ژینیو، ترجمۀ ژاله آموزگار، تهران: معین.
اشه، رهام (1382)، آذرباد مهرسپندان، تهران: موسسه فرهنگی انتشاراتی تیمورزاده.
اکبرزاده، داریوش (1385)، سنگ نبشته‌های کرتیر، تهران: پازینه.
الیاده، میرچا (1373)، آیین گنوسی و مانوی (مجموعه مقالات)، ترجمۀ ابولقاسم اسماعیل‌پور، تهران: نشر فکر روز.
بختیاری، رحمان (1389)، «متن‌های ضد مانوی»، نشریه جستارهای ادبی، شماره 171، زمستان 1389.
بیرونی، ابوریحان (1363)، آثارالباقیه، ترجمۀ اکبر دانا سرشت، تهران: امیرکبیر.
پورداوود، ابراهیم(2536)، یادداشت‌های گاثاها، تهران: نشر دانشگاه تهران.
تفضلی، احمد (1377)، تاریخ‌ ادبیات ایران پیش ازاسلام، تهران: نشر سخن.
تقی‌زاده، سید حسن (1383)، مانی شناسی، به کوشش ایرج افشار، تهران: توس.
تقی‌زاده، سید حسن (1335)، مانی و دین او، نشر انجمن ایران‌شناسی، تهران: چاپ‌خانۀ مجلس.
الثعالبی، ابومنصور عبدالملک ابن محمدبن اسماعیل(1368)، غررالاخبار ملوک الفرس و سیرهم (تاریخ ثعالبی)، ترجمۀ محمد فضائلی، جلد اول، تهران: نشر نقره.
حسندوست، محمد (1395)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خالقی مطلق، جلال و محمود امیدسالار (1384)، تصحیح شاهنامه فردوسی،دفتر ششم، نیویورک.
زرشناس، زهره(1402)، مانی جستاری در مانویت، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
زنر، رابرت چارلز (1384)، زروان یا معمای زرتشتی‌گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: نشر امیرکبیر.
سوتکرنسک و ورشت مانسرنسک از دینکرد9 (1397)، تصحیح و ترجمۀ احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: دایره̈ المعارف بزرگ اسلامی.
شروو، پرودس اکتور (1400)، کرتیر، ترجمۀ محمد حیدرزاده و سلمان رئیسی، تهران: آوشت.
شروو، پرودس اکتور (1383)، عناصر ایرانی در کیش مانوی، ترجمۀ محمد شکری فومشی، تهران: طهوری.
شکری فومشی، محمد (1401)، کتاب‌شناسی مطالعات مانوی، چاپ سوم، تهران: طهوری.
طاهری، احمد(1382)، یادگار طاهر، (مجموعه مقالات)، تهران: نشر دانشگاه.
طوسی، نظام‌الملک (1347)، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه ونشر کتاب.
فولتس، ریچارد (1385)، دین‌های جادۀ ابریشم، ترجمۀ ع. پاشایی، تهران: نشر فراروان.
کرباسیان، ملیحه و محمد کریمی زنجانی اصل ( الف 1384)، کشاکش‌های مانوی‌ -‌ مزدکی در ایران عهد ساسانی، تهران: نشر اختران.
کریستن سن، آرتور (1368)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
گشتاسپی اردکانی، پورچیستا (1402)، «بررسی نام کتاب شکند گمانیک ویچار و دلیل نام‌گذاری کتاب با این نام»، نشریه زبان‌شناخت، سال 14 شماره 1، بهار و تابستان 1402.
گلزار، سید سعید ( 1391 )، اقلیت‌های دینی در دوران ساسانیان، تهران: نشرامیرکبیر.
مردان فرخ(1380)، شکند گمانیک ویچار، ترجمۀ پروین شکیبا، امریکا، نشر کیومرث.
منتظری، سید سعید رضا (1400)، زندیق و زنادیق، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
نیبرگ، هنریک ساموئل(1382)، دین‌های ایران باستان، ترجمۀ سیف‌الدین نجم آبادی، کرمان: نشر دانشگاه باهنر.
نیولی، گرادو (1402)، از زرتشت تا مانی، ترجمۀ آرزو رسولی (طالقانی)، تهران: نشر ماهی.
ویدن‌گرن، گئو (1377)، دین‌های ایران، ترجمۀ دکتر منوچهر فرهنگ، تهران: نشر آگاه ایده.
ویدن‌گرن، گئو (1355)، مانی و تعلیمات او، ترجمۀ نزهت صفای اصفهانی، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
هدایت، صادق (1322)، گزارش گمان‌شکن، تهران: نشر جاویدان.
هدایت، صادق (1318)، گجسته ابالیش، تهران: کتاب‌فروشی ابن سینا.
یعقوبی، احمد بن اسحاق(1382)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی- فرهنگی.
Boyce, M (1975), a Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica9, Tehran: Liege.
Decret, Francois (1970), Aspects du Manicheisme Dans L’afrique Romaine, Paris.
Henning, W.B.(1942), Mani’s Last Journey , b 11.p948 -949
Mardān Farrox (2015), šak – ud – Gumānīh – Vizār, Translated & Edited by Raham Asha, Alain Mole.
Muller.F.Max(1885), The Sacred Books of Eas, Translated by Varlous Oriental Scholars.vol xxIv. at the Clarendon Press.
Russel,R. James(1990), kartīr and Mānī: a Shamanistic Model of their Conftict,ActaIranica, vol XVI leiden.

London.،Shaul Shaked(1995), from Zoroastrian Iran to Islam