سازه‌های آبی نو یافته شهر گندی‌شاپور در بستر رودخانه سیاه منصور
یعقوب زلقی
1
(
دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دوران تاریخی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
)
محمداسماعیل اسمعیلی جلودار
2
(
دانشیار، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
)
علیرضا خسروزاده
3
(
استادیار، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه شهرکرد، ایران.
)
محمد مرتضایی
4
(
دانشیار گروه باستان‌شناسی اسلامی، پژوهشکده باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری. تهران، ایران.
)
کلید واژه: سازه‌آبی, گندی‌شاپور, رودخانه سیاه منصور, ساسانی- اسلامی,
چکیده مقاله :
رودخانه فصلی سیاه منصور در غرب شهر ساسانی-اسلامی گندی‌شاپور قرار دارد. در بستر این رودخانه، سازه‌های آبی متعددی با استفاده از قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای و ملات ساروج ساخته شده‌اند. از میان این سازه‌ها، تنها پل‌بندهای شماره یک و دو شناخته شده‌اند و سایر سازه‌های آبی این رودخانه تاکنون مورد پژوهش قرار نگرفته‌اند. از این رو، هدف این نوشتار شناسایی، معرفی و تعیین کاربری دیگر سازه‌های آبی است که در مطالعات اولیه در بستر رودخانه سیاه منصور، نگارندگان از وجود آن‌ها مطلع شدند و سپس در چارچوب بررسی هدفمند رودخانه سیاه منصور مستندنگاری شدند. به این ترتیب، اطلاعات این پژوهش ابتدا از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و سپس از طریق بررسی‌های میدانی به‌دست آمده‌اند و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. در این راستا، پانزده سازه آبی در بستر و سواحل غربی و شرقی این رودخانه شناسایی شدند که بجز سیفون‌های شماره یک و دو و بندهای تنظیم آب آن‌ها که مجدداً بررسی شدند، هیچ‌یک از سازه‌های آبی شناسایی‌شده را نمی‌توان با دقت از نظر کاربری مشخص ساخت. بنابراین، لازم است که دامنه پژوهش‌ها گسترش یابد تا بتوان مشخص کرد کدام‌یک از این سازه‌ها مسئولیت تأمین آب برای بخش‌های مسکونی، زمین‌های کشاورزی و بخش صنعتی شهر را برعهده داشته‌اند.
چکیده انگلیسی :
The seasonal Black Mansur River is located west of the Sasanian-Islamic city of Gandi Shapur. In the bed of this river, numerous water structures have been built using river rubble and mortar. Of these structures, only bridgeheads number one and two are known, and other water structures of this river have not been studied so far. Therefore, the aim of this article is to identify, introduce, and determine the use of other water structures that the authors learned about in the initial studies in the bed of the Black Mansur River and then documented within the framework of a targeted study of the Black Mansur River. Thus, the information in this study was first obtained through library studies and then through field surveys and was evaluated using a descriptive-analytical method. In this regard, fifteen water structures were identified in the bed and western and eastern banks of this river. Except for siphons number one and two and their water regulation dams, which were re-examined, none of the identified water structures could be accurately identified in terms of use. Therefore, it is necessary to expand the scope of research to determine which of these structures were responsible for providing water to the residential areas, agricultural lands, and industrial sectors of the city.
اسمعیلی جلودار، محمد اسماعیل. 1378. "بررسی و مطالعه پل بندهای باستان (ساسانی) خوزستان با تکیه بر داده‌های باستان‌شناسی." پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، گروه باستان‌شناسی، به راهنمایی دکتر مسعود آذرنوش.
اسمعیلی جلودار، محمداسماعیل. 1389. "چشم‌انداز باستان محیطی شهر ساسانی گندی شاپور و فن‌آوری تأمین توزیع و انتقال آب در آن (بر پایه مطالعات باستان‌شناختی و کاوش‌های باستان‌شناسی)." مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، شماره 2 و 3.
اسمعیلی جلودار، محمد اسماعیل، و محمد مرتضایی. 1389. "کانال دست‌کند داریون." اثر، شماره 58: 6-22.
اسمعیلی جلودار، محمداسماعیل، و رضا نوری شادمهانی. 1390. "فن‌آوری ساخت پل‌بند دزفول و مهار آب رودخانه دز در دوره ساسانی." مجموعه مقالات همایش ملی باستان‌شناسی و معماری سازه‌های آبی دزفول، دزفول، دانشگاه آزاد دزفول، 10 و 11 بهمن.
اسمعیلی جلودار، محمد اسماعیل، و محمد رضا رکنی. 1395. "تحلیل شواهد باستان‌شناسانه شاهکارهای مهندسی پروژه تامین، انتقال و توزیع آب در شهر ساسانی اسلامی گندی‌شاپور." مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی جندیشاپور.
زلقی، یعقوب، محمداسماعیل اسمعیلی جلودار، و علیرضا خسروزاده. 1403. "تأمین آب شهر ساسانی-اسلامی گندی شاپور از قنات‌های رودخانه‌های شهر دزفول؛ طرح یک فرضیه." مطالعات باستان‌شناسی پارسه 8 (27): 171-195.
ونکه، رابرت جی. 1386. باستان‌شناسی غرب ایران. ترجمه زهرا باستی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چاپ سوم.
Adams, R. McC. 1962. "Agriculture and Urban Life in Early South-western Iran." Science 136 (1962), no. 3511: 109-122.
Adams, R. McC., and D. Hansen. 1968. "Archeological Reconnaissance and Sounding in Jundi Shahpur." Ars Orientalis 7 (1968): 53-72.
Esmaili Jaludar, Mohammad Esmail. 1378. "Research and Study of the Sassanid Empire of Khuzestan with the Help of the Data of the Sassanid Empire." Final report of Tehran University, Head of the Department of Health, Dr. Masoud Azarnoush. [In Persian].
Esmaili Jaludar, Mohammad Esmail. 1389. "The Environmental Sciences of the Sassanid Month of Shapur and the Art of Securing the Distribution and Transmission of the Holy Quran in It (A Study of the Environmental Sciences and the Art of Securing the Holy Quran in It)." Journal of Iranian Studies no. 2 and 3. [In Persian].
Esmaili Jaludar, Mohammad Esmail. 1390. "The Art of Dezful and the Skills of the Sassanid Period." In Collection of Articles on the History and Architecture of Abi Dezful, 10th and 11th Bahman, Dezful, Dezful Azad University. [In Persian].
Esmaeili Jelodar, Mohammad Esmaeil. 1389. "Sassanid Shapour and Fanavari Tamin, Transmission and Distribution of the Month." [In Persian].
Roggen, G. V. 1905. "Notice sur les anciens travaux hydrauliques en Susiane in M.D.P.VII." 1905: 167ff.
Wenke, Robert J. 1386. Western Iran. Translated by Zahra Basti. Tehran: The Institute of Study and Compilation of Humanities Books (SMET). 2nd edition. [In Persian].
Wenke, Robert J. 1975-1976. "Imperial Investments and Agricultural Development in Parthian and Sasanian Khuzestan 150 B.C. to A.D. 640." Enti partecipanti al centro ricerche archeologiche e seavi di Torino per il medio oriente e i Asia 1975-1976.
Whitcomb, Donald. 2003. "Iranian Cities of the Sasanian and Early Islamic Periods." OI Annual Report (2003-2004). Oi.uchicago.edu/AR/03.04/03.04_AR_TOC.html.