تبیین راهبردها و راهکارهای حفاظت از کاروانسراهای تاریخی با تکیه بر گونه‌شناسی و آسیب‌شناسی نمونه‌هایی در شبکه راه تاریخی اصفهان به ری و ساوه
محورهای موضوعی : مرمت بناهای باستانیتورج خسروی جاوید 1 , شهریار ناسخیان 2 *
1 - دانشجوی دکتری رشته مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی، گروه مرمت بنا، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.
2 - دانشیار، دکتری تخصصی مرمت، دانشکده مرمت و حفاظت، گروه مرمت بنا، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.
کلید واژه: راهبردها و راهکارهای حفاظت , گونه شناسی کاروانسراها, آسیب شناسی کاروانسراها, کاروانسراهای شبکه راه تاریخی اصفهان به ری و ساوه, مرمت و حفاظت,
چکیده مقاله :
شبکه راه تاریخی اصفهان به ری و ساوه به عنوان حلقه اتصال شمال به جنوب ایران در گذشته مطرح بوده است.اصفهان، ری و ساوه به عنوان کانون های فرهنگی و تمدنی نقش چشمگیری در شکل گرفتن راه ها و بناهای میان راهی این محدوده داشتند. وجود کاروانسراها و دیگر ابنیه وابسته به راه شاهدی بر این ادعا است. کاروانسراهای این محدوده با توجه به نزدیکی به شهرها و قصبه های مرکزی ایران ،نظیر ؛ اصفهان ، ری و تهران از منظر ویژگی های معماری ، گونه شناسی و ابعاد و اندازه متنوع و برجسته هستند. در کنار این ویژگی های برجسته ، کاروانسراهای این محدوده با چالش هایی نظیری؛ آسیب های کالبدی، محیطی، منظری ، اجتماعی و فرهنگی روبرو هستند. اکثر این کاروانسراها متروکه و تعدادی از آنها نیز مخروبه هستند. از سوی دیگر نبود چارچوب حفاظتی مدون سبب شده مشکلات این مواریث کهن بیشتر شود. هدف پژوهش تبیین راهبردها و راهکارهای حفاظت ، گونه شناسی و آسیب شناسی کاروانسراهای محدوده مورد مطالعه است. این پژوهش به دنبال پاسخگویی به این پرسش است; چه اقدامات حفاظتی برای حفظ و احیای کاروانسراهای شبکه راه تاریخی اصفهان به ری و ساوه می توان انجام داد؟ این پژوهش ترکیبی ( کیفی و کمی ) است.
The historical road network from Isfahan to Rey and Saveh has been considered as a link connecting north to south Iran in the past. Isfahan, Rey and Saveh, as cultural and civilizational centers, played a significant role in the formation of the roads and midway buildings in this area. The existence of caravanserais and other buildings related to the road is evidence of this claim. The caravanserais in this area, due to their proximity to the central cities and towns of Iran, such as Isfahan, Rey and Tehran, are diverse and outstanding in terms of architectural features, typology and dimensions and size. In addition to these outstanding features, the caravanserais in this area face challenges such as; physical, environmental, landscape, social and cultural damage. Most of these caravanserais are abandoned and some of them are also dilapidated. On the other hand, the lack of a codified protection framework has increased the problems of these ancient heritages. The aim of the research is to explain the strategies and methods for the protection, typology and pathology of the caravanserais in the studied area. This research seeks to answer this question; What conservation measures can be taken
1. احسانی, م. ت. (1381). یادی از کاروانسراها،رباطها و کاروانها در ایران (نسخه چاپ اول). تهران: انتشارات امیرکبیر.
2. آیوازیان, س. (1375). سیر تحول کاروانسراهای ایران. کنگره معماری و شهرسازی ایران در کرمان. جلد اول, ص. 1-15. تهران: انتشارات میراث فرهنگی.
3. بلالی اسکویی، آ ، شیخ الحکمایی،م. ( زمستان 1402)، بازشناسی حیاط فرعی در رباط و کاروانسراهای فلات مرکزی ایران، مطالعات باستان شناسی پارسه، شماره 26، صص283-261.
4. پیرنیا, م. ک. (1378). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
5. پیرنیا, م. ک., & افسر, ک. ا. (1350). راه و رباط. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
6. حسنی بافرانی،ن. سعدوندی، م. ندیمی، ه. (1403). تبیین ارزش‌های سیاسی – اجتماعی کاروانسراهای برون شهری فلات مرکزی ایران در عصر صفوی، دوره ۹، شماره ۱ ، دوفصلنامه فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی،ص191،22.
7. حاجی قاسمی، ک. ( 1383). گنجنامه( کاروانسراها)، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
8. حناچی ،پ، فدایی نژاد ، س.( تیر 1390). تدوین چارچوب مفهومی حفاظت و بازآفرینی یکپارچه در بافت های فرهنگی – تاریخی ، فصلنامه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره 3، شماره 46 ،صص 26-15.
9. حاجی نیلی ، ا، محمد مرادی، ا، و معماریان، غ.(1402).چارچوب حفاظت پویا از راه های تاریخی ایران، مجله تحقیقات جغرافیایی ، دوره 38، شماره 2، 180-171.
10. حاجی نیلی، ا، محمد مرادی ، ا، و معماریان، غ. ( 1403).معناشناسی پدیده راه تاریخی در ایران با تأکید بر زمینه‌های شکل‌گیری و توسعه ، فصلنامه معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 46، 66-49.
11. حسین جمال، ف.(1393). بازشناسی و تحلیل ویژگی‌‌‌های معماری و ساختاری کاروان سراهای منسوب به سلجوقی در ناحیه قم( نمونه‌‌‌های مورد بررسی کاروانسراهای سنگی کاج، علی آباد، کوه نمک و طرلاب).پوستین دوز، م،م . انیسی، ع .پایان نامه کارشناسی ارشد .دانشگاه هنر اصفهان. دانشکده هنر و معماری.
12. خسروی جاوید, ت . ولی بیگ, ن. (1403). مطالعه مقایسه‌‌ای کاروان سراهای قلعه سنگی رباط کریم و حاج کمال در مسیر جاده ابریشم در جهت ارائه راهکاری برای بازیابی بخش‌‌‌های ز دست رفته. فصلنامه مکتب احیا, 2(3), 17-6.
13. خسروی جاوید, ت . ناسخیان, ش.، جیحانی، ح،ر. (1404). گونه شناسی کالبدی فضایی کاروانسراهای برون شهری شبکه راه تاریخی اصفهان به ری و ساوه بر پایه ترکیب بندی فضایی پلان معماری، فصلنامه نقش جهان، ( 1) 15 :4984-49.
14. دچزاریس, ا., فرتی, و. ل., & اصانلو, ح. (1394). ایران،شهرها،مسیرها و کاروانسراها. تهران: انتشارات سوره.
15. ساروخانی ، ب. ( 1373).روش های تحقیق در علوم اجتماعی ، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،تهران، جلد اول ، 300-299.
16. سید حمزه, م., & سلطان احمدی, ب. (1398). رباط،بنایی نظامی در راه های تاریخی. مجله پژوهش های مرمت و معماری ایرانی اسلامی, شماره 3(سال دوم), 48-31.
17. سیرو, م. (1357). راههای باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته آنها. تهران: انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
18. سیرو, م. (1949). کاروانسراهای ایران و ساختمان های کوچک میان راه ها. (ع. بهنام, مترجم) تهران: انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
19. شاردن, ژ. (1372). سفرنامه شاردن (جلد 3). (م. عباسی, مترجم) تهران: انتشارات امیرکبیر.
20. فلاندن, ا. (1356). سفرنامه اوژن فلاندن به ایران (جلد جلد دوم). (ح. نورصادقی, مترجم) تهران: انتشارات اشراقی.
21. کاویان, م., & غلامی, غ. (1395). بررسی سیر تحول معماری کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران، فصلنامه اثر، شماره 75. 66-49.
22. کلایس،و.( 1361).راههای کاروان رو در ایران،ترجمه علیرضا مهینی،فصلنامه اثر، دوره 3، شماره 7و8و9، صص 291-287.
23. نیستانی, ج., & تاتاری, م. (1393, بهار و تابستان). مطالعه عناصر معماری فضاهای ورودی: موارد بررسی: کاروانسراهای صفوی خراسان رضوی. مجله پیام باستان شناس, شماره 21(سال یازدهم).
24. وحدت پور, ش., ولی بیگ, ن., & رحیمی آریایی, ا. (1398). مطالعه مقایسه ای کاروانسراهای درون شهری و برون شهری اصفهان در گستره کالبد معماری. مجله هویت شهر, شماره 39(سال سیزدهم), 116-103.
25. ولی بیگ ، نیما.(1396). هندسه و ساخت در معماری کاروان سراهای برون شهری اصفهان، اصفهان: خانه ریاضیات اصفهان.
26. ولی بیگ ، نیما . وحدت پور ، شعله.(1397).بررسی سازواری شمارگانی( پیمون) بر طراحی پلان کاروان سراهای برون شهری( چهارگوش و چهار ایوانی) اصفهان.کنفرانس عمران ، معماری و شهرسازی جهان اسلام. تبریز. 6-1.
27. ویمر،ر،د و دومینیک، ج.آ. ( 1384).تحقیق در رسانه های جمعی، ترجمه کاووس سید امامی ، انتشارات سروش ، تهران، چاپ اول ، 200.
28. هیلن برند, ر. (1389). معماری اسلامی (نسخه چاپ پنجم). (ب. آیت الله زاده شیرازی, مترجم) تهران: روزنه.
29. منشور ونیز، 1964
30. سند اصالت نارا، 1994
31. منشور ایکوموس زیمباوه ،2003
32. منشور بین المللی مدیریت میراث باستان شناسی، 1990
33. منشور بین المللی گردشگری فرهنگی در مورد مدیریت گردشگری در اماکن دارای اعتبار میراث، 1999
34. بیانیه شیان ،2005
35. منشور بور،ا 1979
36. منشور حفاظت از مسیرهای فرهنگی ایکوموس- کبک ،2008
37. منشور جاده ها بعنوان بخشی از میراث فرهنگی ما- مادرید، 1994
38. بیانیه سن آنتونیو، 1996
39. یادداشت وین درباره مدیریت منظر شهری تاریخی، 2006
40. کنفرانس سکونتگاه طبیعی، 1996
41. بیانیه نایروبی، 1976
42. سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران
43. قانون اساسی
44. نظام فني و اجرايي اختصاصي بناها و بافت هاي تاريخي – فرهنگي
45. پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایرانی
46. Andaroodi, E., & Andres, F. (2018). Advanced Classification of Architecture Heritage . ACorpus of Desert on Rout Caravanserais. international journal of architectural heritage, pp. 1-24.
47. David S. Watt,(2007). Building Pathology: Principles and Practice 2nd Edition, BlackWell Publishing
48. 31- Darendeli, T.,Binan, C.Ş. (2021). Seljuks inherit to Anatolia; Caravanserais. Athens Journal of Architecture, 7,p. 137-172.
49. Lotfalikhani, E., & Danaii nia, A. (2017). Typology Architecture of the Stone Caravanserais of the
50. Seljuk Period in Qom Province. pp. 7-18.
51. Mcdonald, S. (2002). Concrete : Building Pathology. (S. Macdonald, Ed.) London: WEILY.
52. Rainer, L. (2008). Deterioration and Pathology of. In E. Avrami, Terra Literature Review-An Overview of Research in Earthen Architecture Conservation (pp. 45-62). Losangles: The Getty Conservation Institute.
53. Shahamipour, A., Esmaeili Sangari,H. (2014). Morphology of Caravansaries in Iran's Safavid Era, Ciencia e Tecnica Vitivinicola, Vol. 29 (No. 8),Pp.223-254.