جایگاه و اهمیت اسب در فرهنگ ایران باستان

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی

زینب خسروی ^{1 *}

1 - دانش آموخته دکتری باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

تاریخ دریافت : 1403/08/14 تاریخ پذیرش : 1403/10/10 تاریخ انتشار : 1403/12/29

کلید واژه: اسب, فرهنگ ایران باستان, رزمی, بزمی, سیاسی.,

چکیده مقاله :

اسب در ابعاد گوناگون زندگی مردم ایران باستان، نقشی مهم و تأثیرگذار داشته است. با آن‌که پژوهش‌های متعددی در این‌باره انجام شده است، اما جایگاه و اهمیت اسب در ایران باستان به‌درستی تبیین نشده است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که جایگاه و اهمیت اسب در ابعاد چندگانۀ فرهنگ ایران باستان چیست؟ برای پاسخ به این پرسش، داده‌ها به‌شیوۀ کتابخانه‌ای گردآوری و با روش کیفیِ توصیفی‌ـ‌تحلیلی، بر اساس نظریه‌های مارسل موس، نوربرت الیاس و آنتونیو گرامشی تحلیل و تبیین شد. نتایج نشان می‌دهد تعامل انسان ایرانی با اسب در طول تاریخ و در پیوند با سایر ابعاد فرهنگی، به شکل‌گیری عادتوارۀ جسمانیِ سوارکاری انجامید که کارکردی چندگانه داشت؛ به‌ویژه از دورۀ مادها، این عادت‌واره در میدان نبرد نقشی تأثیرگذار ایفا می‌کرد. قدرت اقتصادی و دانش مربوط به اسب در اختیار طبقۀ حاکم بود و اسب به نماد وضعیت اقتصادی و جایگاه اجتماعیِ والا بدل شد. همین طبقه در زمان صلح، از اسب در بزم‌ها استفاده می‌کردند و فعالیت‌های بدنیِ صلح‌آمیزی همچون سوارکاری، چوگان‌بازی و شکار را تجربه می‌نمودند. کارکردهای اسب در جامعه و نبرد با دشمنان سبب شد تا اسب به نمادی برای نمایش قدرت و مشروعیت پادشاهان تبدیل شود؛ همچنین، اسب از اهمیتی مذهبی‌ـ‌آیینی نیز برخوردار بود.

چکیده انگلیسی:

The horse played a significant and influential role in various aspects of life in ancient Iran. Although numerous studies have been conducted on this subject, the true status and importance of the horse in ancient Iranian culture have not been fully elucidated. The central question of this research is: What is the role and significance of the horse across different dimensions of ancient Iranian culture? To answer this question, data were collected through library research and analyzed using a qualitative, descriptive-analytical method, based on the theories of Marcel Mauss, Norbert Elias, and Antonio Gramsci. The findings reveal that the interaction between Iranians and horses throughout history, in connection with other cultural dimensions, led to the formation of a physical habitus of horseback riding, which served multiple functions. Especially from the Median period onward, this habitus had a considerable impact on the battlefield. Economic power and knowledge related to horses were in the hands of the ruling class, and horses became symbols of high economic status and social rank. This same class, during times of peace, used horses in banquets and engaged in peaceful physical activities such as horseback riding, polo (chogān), and hunting. The horse’s role in society and in battles against enemies led to its transformation into a symbol of royal power and legitimacy. Furthermore, the horse also held religious and ritual significance.

Introduction

The horse has long held a central place in the historical, cultural, and symbolic life of ancient Iranian civilizations. Beyond its functional role in transportation and warfare, the horse emerged as a powerful icon of nobility, strength, and divine favor. This study explores the multifaceted significance of the horse in the ancient Iranian cultural landscape, delving into its ritual, military, recreational, economic, and ideological roles from the early Bronze Age through the Sasanian period.

Drawing on archaeological, textual, and iconographic evidence, this research highlights how the deep-rooted relationship between humans and horses shaped social norms and collective identities across millennia. The integration of the horse into the cultural fabric of ancient Iran can be traced through diverse mediums—sculptures, reliefs, seals, and funerary practices—suggesting its symbolic embodiment of both divine connection and worldly power. Horses appear in depictions of kings, warriors, and deities, often associated with sovereignty and martial excellence. Furthermore, their representation in ritual contexts indicates their perceived sacredness.

The study also emphasizes the embodiment of horse culture in the physical and behavioral "habitus" of ancient Iranians, drawing on the theories of Marcel Mauss and Norbert Elias. Riding and caring for horses became a habitual bodily practice, embedded in the routines of both elite and common classes. Polo, hunting, and equestrian games further integrated horses into festive and courtly life. Notably, equestrian practices played a crucial role in constructing hegemonic ideologies, as ruling elites used horsemanship as a symbol of authority, civility, and spiritual legitimacy.

In sum, this paper situates the horse not merely as a domesticated animal, but as a dynamic cultural agent in ancient Iranian society. It seeks to uncover how equestrian traditions influenced state formation, class structures, and ritual expression in a uniquely Iranian context.

 Methodology

This study employs a qualitative, descriptive-analytical methodology rooted in library-based research. Data were collected from a broad spectrum of sources including archaeological reports, historical texts, visual artifacts, and scholarly publications. Analytical frameworks from cultural theory—particularly those of Marcel Mauss, Norbert Elias, and Antonio Gramsci—were used to interpret the socio-symbolic dimensions of horse-related practices.

Iconographic analysis of artifacts such as bas-reliefs, seals, silver plates, and sculptures was conducted to trace the evolution and significance of horse motifs. Textual sources, including the Avesta, Shahnameh, and classical Greek accounts, were examined for references to horses in ritual, military, and festive settings. Additionally, comparative studies with other ancient cultures helped contextualize the Iranian equestrian tradition within broader Eurasian frameworks. The study interprets these sources through the lens of bodily habitus, ideology, and social stratification to articulate a comprehensive understanding of the horse’s role in ancient Iranian culture.

 Discussion

The role of the horse in ancient Iranian society was deeply interwoven with cultural, military, religious, and economic structures. From the Bronze Age to the late Sasanian period, horses were not merely utilitarian creatures but pivotal agents in shaping human experiences, political ideologies, and social hierarchies.

Militarily, the horse revolutionized warfare in ancient Iran. From the early Scythian and Median periods, mounted warriors used horses for speed, agility, and strategic superiority. The Scythians, renowned for their equestrian archery, passed on riding techniques to the Medes, who later transmitted these skills to the Achaemenids. Persian cavalry became a hallmark of military prowess, with extensive evidence from visual sources—such as tomb reliefs and ceramics—depicting elite horsemen. Horses were also linked to innovation in battlefield tactics, including the use of chariots in earlier phases and the prominence of armored cavalry during the Sasanian era.

Recreationally, the horse was central to elite leisure and ritualized display. Equestrian sports such as polo (chogān) and hunting were not only pastimes but also mechanisms of elite training, bonding, and demonstration of status. These practices mirrored the civilizing process described by Elias, where physical control and mastery over the body were symbolic of broader social discipline. Courtly festivals often featured horses, and polo became institutionalized as both a sport and a ritual act tied to political prestige. Archeological remains, including mural paintings and equestrian paraphernalia, point to a highly ritualized and performative horse culture.

Economically, horses were a symbol of wealth and a medium of exchange. Horse breeding, care, and training became specialized professions often reserved for or controlled by elite groups. Horses were also used in tribute and diplomacy, signifying allegiance or submission. Evidence from texts and funerary practices—such as horse burials in Hasanlu and Babajan—indicates the horse’s role as a sacred and valuable possession, sometimes believed to accompany the dead into the afterlife. The Achaemenid postal system, employing relays of mounted couriers, further underscores the horse’s economic and administrative utility.

In the ideological realm, horses played a vital role in legitimizing royal authority. Sasanian royal imagery often featured mounted kings in triumphant poses, sometimes trampling enemies or engaging in royal hunts. This visual symbolism connected the king’s mastery of the horse to his divine right to rule. Gramsci’s theory of hegemony helps illuminate how horsemanship, as a controlled bodily and cultural practice, contributed to the ruling elite’s narrative of legitimacy. Through ritual, performance, and visual culture, equestrian excellence became a marker of moral, political, and spiritual superiority.

Religiously, horses were linked to Zoroastrian deities such as Mithra and were considered sacred animals associated with light, speed, and truth. Texts such as the Avesta depict horses as divine gifts, and rituals often included horse sacrifices or blessings. This sacred dimension extended to funerary practices, where horses were buried alongside warriors or leaders, symbolizing their noble status and spiritual purity. The link between horses and cosmological order reinforced their presence in ritual and statecraft.

Gender and class distinctions were also articulated through horsemanship. While elite men were most frequently depicted as riders and hunters, women too are occasionally shown in equestrian contexts, particularly in elite funerary art. The control and performance of horsemanship thus became a mode of expressing identity, status, and gender roles. The training of youth in horseback riding, as described in royal education systems, further embedded equestrian practices into elite socialization processes.

Lastly, the equestrian culture of ancient Iran had far-reaching influence. Through conquest, trade, and cultural exchange, Iranian horse practices influenced regions as diverse as Central Asia, the Caucasus, and even parts of Europe. The spread of cavalry tactics, equestrian iconography, and horse-related rituals testifies to the cultural capital embedded in horse traditions. This diffusion was not unidirectional; Iranian practices were also enriched by contact with Scythians, Greeks, Indians, and others.

Taken together, the horse in ancient Iran operated as a multifaceted symbol and tool—of war, peace, power, and sanctity. It permeated nearly all dimensions of life, from royal pageantry to spiritual belief, from economic exchange to physical education. Its centrality underscores the profound entanglement of humans, animals, and culture in shaping ancient Iranian civilization.

 Conclusion

The study demonstrates that the horse was far more than a domesticated animal in ancient Iranian culture—it was a potent symbol and active participant in societal development. Through its integration into military, festive, religious, and ideological frameworks, the horse became an essential element in shaping elite identity, state power, and cultural continuity.

Horses facilitated technological advancement in warfare, fostered elite cohesion through ritual sports like polo, and played critical roles in spiritual and royal iconography. Theories of bodily habitus and hegemony reveal how horse-related practices not only reflected but also produced social structures and ideologies. From horse burials and sacred texts to royal reliefs and postal systems, the equestrian tradition served as a unifying thread across centuries of Iranian history.

By combining archaeological, textual, and theoretical insights, this research contributes to a deeper understanding of the horse as a dynamic cultural agent. Its presence in multiple spheres of life highlights the complex interplay between human agency, animal companionship, and cultural symbolism. As such, the horse occupies a unique place in the study of ancient civilizations—not only as a bearer of burdens or a tool of war, but as a shaper of culture, identity, and historical memory.

منابع و مأخذ:

آتشین‌جان، ب.، برزگرکشتلی، ح.، اصیل، ح. ا.، ادیب‌زاده، ح.، اسماعیل‌پور، م.، انوشه، م.، آذر، ش.، اروجلو، ف. (1381). نامه نوشتار چوگان از فرهنگنامه ادبی فارسی: دانشنامه ادب فارسی، اصطلاحات، موضوعات و مضامین ادب فارسی، ج2. تهران: طبع و نشر.
آذربانی، ا.، اکلانتری، ر. (1384). اصول و مبانی تربیت یدنی و ورزش. تهران: آییژ.
آیرین، ج. و (1386). جام حسنلو سی سال بعد. در دژ حسنلو دوره IVB 1100 تا 800 ق.م. تهران: انتشارات گنجینه هنر، صص 110-131.
ادی، س. ک. (1392). آیین شهریاری در شرق (ترجمه فریدون بدره‌ای). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اشلومبرگر، د. (1389). هنر اشکانی، تاریخ ایران کمبریج جلد سوم (ترجمه تیمور قادری). تهران: مهتاب.
افخمی، ب.، خسروی، ز. (1397). معنا و کارکرد باغ ایرانی (با تأکید بر دوره هخامنشی). پژوهش‌های ایرانشناسی، 8(2)، 38-21.
الیاده، م. (1389). رساله در تاریخ ادیان (ترجمه جلال ستاری). تهران: سروش.
برجیان، ح.، محمدی‌کرد خیلی، م. (1379). اسب در تاریخ و فرهنگ اقوام ایرانی شمالی. در یادنامه دکتر احمد تفضلی (به کوشش دکتر علی‌اشرف صادقی). تهران: انتشارات سخن، صص 95-107.
بریان، پ. (1381). تاریخ امپراتوری هخامنشیان، ج 1 (ترجمه مهدی سمسار). تهران: زریاب.
جعفری، م. (1382). اسب و باران‌سازی در اساطیر ایران باستان. مجله مطالعات ایرانی، 2(4)، 53-60.
حسن‌دوست، م. (1393). فرهنگ ریشه‌شناسی زبان فارسی، ج 5. تهران: آثار.
دایسون، ر. ه. (1386). معماری عصر آهن. در حسنلو گزارش تحقیقی. در دژ حسنلو دوره IVB 1100 تا 800 ق.م. تهران: انتشارات گنجینه هنر، صص 229-267.
دوستخواه، ج. (1378). اوستا: کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی. تهران: مروارید.
دوشائنسی، م. (1386). یراق‌های اسب از حسنلو. در دژ حسنلو دوره IVB 1100 تا 800 ق.م. تهران: انتشارات گنجینه هنر، صص 79-109.
دهقان‌نژاد، ف. (1391). نقش جغرافیا در پیدایش بازی‌های محلّی. سپهر، 21(81)، 76-79.
دیاکونوف، ا. م. (1388). تاریخ ماد (ترجمه کریم کشاورز). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
رایس، ت. ت. (1388). سکاها (ترجمه رقیه بهزادی). تهران: طهوری.
ستاری، ج. (1395). جهان اسطوره‌شناسی: آئین و اسطوره. تهران: مرکز.
سجادی‌راد، ص.، سجادی‌راد، ک. (1392). بررسی اهمیت اسب در اساطیر ایران و سایر ملل و بازتاب آن در شاهنامۀ فردوسی. پژوهشنامه ادب حماسی، 9 (16)، 99-128.
سلیم، محسن. (1390). تاریخ تمدن و فرهنگ ایران زمین. تهران: جامی.
سولیمرسکی، ت. (1390). سکاها. تاریخ ایران کمبریج جلد اوّل (ترجمه تیمور قادی). تهران: مهتاب.
شاهچراغی، آ. (1391). پارادایم‌های پردیس (درآمدی بر بازشناسی و بازآفرینی باغ ایرانی)، چ3. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران.
رحیم‌پور، ش. (1394). بررسی جایگاه اسب از اسطوره تا تدوام نقش آن بر فرش. نگارینه هنر اسلامی، 2(6)، 21-36.
شیروئی، م.، مدرسی، فاطمه. (1397). کردارهای شاهان در شاهنامه فردوسی. زبان و ادبیات فارسی، 1(۱)، 79-103.
صالحی، ک. (1395). تکوین و تحول در روند سیاست‌های نظامی جامعه ماد. جامعه‌شناسی تاریخی، 8 (1)، 231-262.
طالب‌پور، ف.، پرهام، م. (1388). جایگاه اسب در هنر ایران باستان. جلوه هنر، دوره جدید(1)، 5-11.
طلایی، ح. (1387). عصر آهن ایران. تهران: سمت.
عیسوی، ر.، محرم‌زاده، م.، محمدزاده، ح. (1389). نگاهی به اسب و اسب سواری در ایران. مطالعات ایرانی، 9(17)، 133-156.
غیبی، غ.ر. (1395). اسب در میدان رزم و بزم (با استناد به منظومه‌های پهلوانی و حماسی پس از شاهنامه: گرشاسب‌نامه، بهمن‌نامه، کوش‌نامه و فرامرزنامه). ادبیات فارسی، 14(35)، 25-48.
فاضلی، م.، ریاضی، م.ر. (1389). تبیین ویژگی‌های نگاره‌های مثنوی گوی و چوگان. نگره، (15)، 83-93.
فرخ، ک. (1390). سایه‌های صحرا ایران باستان در جنگ (ترجمه شهربانو صارمی). تهران: ققنوس.
فره‌وشی، ب. (1386). کارنامه‌ اردشیر بابکان (چ4). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قائمی، ف.، یاحقی، م.ج. (1388). اسب؛ پرتکرارترین نمادینه‌ی جانوری در شاهنامه و نقش آن در تکامل کهن‌الگوی قهرمان. متن پژوهی ادبی، (42)، 9-26.
قلی‌زاده، خ. (1392). دانشنامه اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته. تهران: بنگاه و نشر کتاب.
کرمی چمه، ی. (1393). بازشناسی چوگان، بازی بومی ایران. فرهنگ مردم ایران، (36)، 55-78.
گزنفون. (1350). کورش‌نامه (ترجمه‌ رضا مشایخی). تهران: بنگاه و نشر کتاب.
گیرشمن، ر. (390). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی (ترجمه‌ بهرام فره‌وشی). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
گیرشمن، ر. (1346). هنر ایران در دورة ماد و هخامنشی (ترجمه‌ عیسی بهنام). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ماحوزی، م. (1377). اسب در ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی. مجله دانشکده و علوم انسانی، (146)، 209-235.
ماسکار، ا. و. (1386). نبرد حسنلو در اواخر قرن نهم ق.م. در دژ حسنلو دوره IVB 1100 تا 800 ق.م. تهران: انتشارات گنجینه هنر، صص 53-78.
مشکور، م. ج.، مشکور، م. (1374). تاریخ سیاسی و اجتماعی اشکانیان و پارتیان یا پهلویان قدیم. تهران: دنیای کتاب.
ملازاده، ک. (1393). باستان‌شناسی ماد. تهران: سمت.
واشقانی فراهانی، ا.، مقدم‌پور، ن. (1392). رزم و بزم در هنر ایرانی. مطالعات ایرانی، 12(2)، 303-323.
وثوقی، م.، نیک‌خلق، ع. ا. (1390). مبانی جامعه‌شناسی (چ 1). تهران: توتیا.
هِد، د. (1391). ارتش ایران هخامنشی (ترجمه‌ محمد آقاجری). ققنوس.
هرمان، ج. (1387). تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان. ترجمه‌ مهرداد وحدتی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
Aminzadeh, B., Samani, F., & Bahrami, B. (2006). A non-destructive excavation in Parse-Pasargad archaeological region.
Anderson, J. K. (1975). Greek chariot-borne and mounted infantry. American Journal of Archaeology, 79(3), 175–187.
Anthony, D. W. (1995). Horse, wagon & chariot: Indo-European languages and archaeology. Antiquity, 69(264), 554–565.
Avassoli, M. M., Rezazadeh Langroodi, R., & Saremi Naeini, D. (2012). Iran and India: A survey on link roads and trade (with special reference on archaeological evidences). The International Journal of Humanities, 18(1), 19–41.
Babaev, I., Gagoshidze, I., & Knauß, F. S. (2007). Battle scene on the Munich wood. In Achaemenid culture and local traditions in Anatolia, Southern Caucasus and Iran: New discoveries.
Bivar, A. D. H. (2005). Mithraism: A religion for the ancient Medes. Iranica Antiqua, 40, 341–358.
Cameron, G. G. (1936). History of early Iran. Greenwood Press.
Chehabi, H. E., & Guttmann, A. (2002). From Iran to all of Asia: The origin and diffusion of polo. The International Journal of the History of Sport, 19(2–3), 384–400.
Curtis, J. (1998). A chariot scene from Persepolis. Iran, 36(1), 45–51.
Dani, A. H., Staff, U. N. E. S. C. O., Asimov, M. S., Litvinsky, B. A., Samghabadi, R. S., & Bosworth, C. E. (1994). History of civilizations of Central Asia: The development of sedentary and nomadic civilizations, 700 BC to A (Vol. 2). UNESCO.
De Waele, A. (2005). The figurative wall painting of the Sasanian period from Iran, Iraq and Syria. Iranica Antiqua, 39, 339–381.
Dusinberre, E. R. M. (2010). Anatolian crossroads: Achaemenid seals from Sardis and Gordion. In The world of Achaemenid Persia: History, art and society in Iran and the Ancient Near East (pp. 323–336). Proceedings of a conference at the British Museum, London.
Femia, J. (2002). Hegemony and consciousness in the thought of Antonio Gramsci. In J. Martin (Ed.), Antonio Gramsci (pp. xx–xx). Routledge.
(لطفاً صفحات را اگر در دست دارید بفرستید تا کامل شود.)
Fontana, B. (1993). Hegemony and power: On the relation between Gramsci and Machiavelli. University of Minnesota Press.
Gramsci, A. (1971). Selections from the prison notebooks (Q. Hoare & G. Nowell Smith, Eds. & Trans.). International Publishers.
Harmatta, J., Etemadi, G. F., & Puri, B. N. (Eds.). (1994). The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 BC to AD 250 (Vol. 2). UNESCO.
Honeychurch, W. (2014). Alternative complexities: The archaeology of pastoral nomadic states. Journal of Archaeological Research, 22(4), 277–326.
Hussman, G. C. (1976). Nomadic and early Chinese art: Correlations (Master’s thesis, California State University, Northridge).
Invernizzi, A. (2011). Parthian art – Arsacid art. Topoi. Orient-Occident, 17(1), 189–207.
Tascher, J. (1991). The royal Scythians (Master’s thesis, California State University, Los Angeles).
Jessup, J. E. (1970). Scythia: The early era of steppe nomadism. A survey based on recent archaeological discoveries and other studies which relate to the development of various cultures on the Eurasian Steppe (Doctoral dissertation, Georgetown University).
Justinus. (1994). Philippic History of Pompeius Trogus, 41.3.
Kelley, T. (2003). Persian propaganda: A neglected factor in Xerxes’ invasion of Greece and Herodotus. Iranica Antiqua, 38, 173–219.
Kent, R. G. (1953). Old Persian: Grammar, texts, lexicon. New Haven: American Oriental Society.
Kuiper, K. (Ed.). (2010). Mesopotamia: The world’s earliest civilization. Britannica Educational Publishing.
Kuzmina, E. (2000). The Eurasian steppes: The transition from early urbanism to nomadism. In Kurgans, ritual sites and settlements: Eurasian Bronze and Iron Age (pp. 118–189). BAR International Series, Oxford.
Lawrence, D. R., & Mills, H. (1908). Zarathushtra, Philo, the Achaemenids and Israel. The Open Court Publishing Company.
Lincoln, B. (2012). Happiness for mankind: Achaemenian religion and the imperial project. Peeters.
Malandra, W. W. (Ed.). (1983). An introduction to ancient Iranian religion: Readings from the Avesta and Achaemenid inscriptions (Vol. 2). University of Minnesota Press.
Mashayekh, S. (2010). Epic of “Kārnāmag ī Ardaxšīr ī Pābagān”, and the late Sasanian period (Doctoral dissertation, University of California, Irvine).
Mauss, M. (1936). Les techniques du corps. Journal de Psychologie, 32(3–4), 271–293.
Mayo, P. (1999). Gramsci, Freire and adult education: Possibilities for transformative action. Zed Books.
Mehrafarin, R., Abbasi, Z. V., & Saadatiyan, M. (2013). Clothing of people in Sistan during Parthian period with reference to the frescos of Koh-e Khajeh. International Journal of Business and Social Science, 4(8), 308–319.
Nimchuk, C. L. (2001). Darius I and the formation of the Achaemenid Empire: Communicating the creation of an empire (Master’s thesis, University of Toronto).
Nimer, J., & Lundahl, B. (2007). Animal-assisted therapy: A meta-analysis. Anthrozoös, 20(3), 225–238.
Nyberg, H. S. (1974). A Manual of Pahlavi (Vol. 2). Wiesbaden.
Overlaet, B. (2004). Luristan metalwork in the Iron Age. In Persia’s ancient splendour: Mining, handicraft and archaeology (pp. 328–338). Deutsches Bergbau-Museum.
Parpola, A. (2005). The Nâsatyas, the chariot and Proto-Aryan religion. Journal of Indological Studies, 16/17, 1–63.
Sajjadi, S. M. S. (2007). Wall painting from Dahaneh-ye Gholaman (Sistan). In Achaemenid culture and local traditions in Anatolia, Southern Caucasus and Iran (pp. 129–154). Brill.
Shilling, C. (1993). The body and social theory. Sage Publications.
Sjöberg, A. W. (1985). Trials of strength. Expedition, 27(2), 7–9.
Spier, D. L. (1975). The influences of warfare on the recreational activities of the ancient Assyrians and Iranians.
Strinati, D. (2004). An introduction to theories of popular culture. Routledge.
Tada, R. (2008). Apollodorus of Artemita and the rise of the Parthian Empire (Doctoral dissertation, University of Washington).
Daryaee, T. (2009). Sasanian Persia: The rise and fall of an empire. I.B. Tauris.
Trotter, K. S., Chandler, C. K., Goodwin-Bond, D., & Casey, J. (2008). A comparative study of the efficacy of group equine-assisted counseling with at-risk children and adolescents. Journal of Creativity in Mental Health, 3(3), 254–284.
Vogelsang, W. (1998). Medes, Scythians and Persians: The rise of Darius in a North–South perspective. Iranica Antiqua, 33, 158–159.
Wendelken, R. W. (2000). Horses and gold: The Scythians of the Eurasian steppes. In The role of migration in the history of the Eurasian steppe (pp. 189–206). Palgrave Macmillan.
Wiesehöfer, J. (2003). Das antike Persien. Zürich/München.
Yamauchi, E. (1983). The Scythians: Invading hordes from the Russian steppes. The Biblical Archaeologist, 46(2), 90–99.

متن کامل:



1     باستان‌شناسی ایران، دورهٔ ۱۴، شمارهٔ ۲، پاییز و زمستان ۱۴۰۳

 

 

باستان‌شناسی ایران مجلهٔ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر دورهٔ ۱۴، شمارهٔ ۲،‌ پاییز و زمستان ۱۴۰۳ شاپا: ۲۲۵۱ ـ ۹۵۴۸

                                                                                            

 

 

 

جایگاه و اهمیت اسب در فرهنگ ایران باستان

 

زینب خسروی1* ۱ دانش آموخته دکتری باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران. نویسنده مسئول:  [e-mail]
چکیده		اطلاعات مقاله
اسب در ابعاد گوناگون زندگی مردم ایران باستان، نقشی مهم و تأثیرگذار داشته است. با آن‌که پژوهش‌های متعددی در این‌باره انجام شده است، اما جایگاه و اهمیت اسب در ایران باستان به‌درستی تبیین نشده است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که جایگاه و اهمیت اسب در ابعاد چندگانۀ فرهنگ ایران باستان چیست؟ برای پاسخ به این پرسش، داده‌ها به‌شیوۀ کتابخانه‌ای گردآوری و با روش کیفیِ توصیفی‌ ـ ‌تحلیلی، بر اساس نظریه‌های مارسل موس، نوربرت الیاس و آنتونیو گرامشی تحلیل و تبیین شد. نتایج نشان می‌دهد تعامل انسان ایرانی با اسب در طول تاریخ و در پیوند با سایر ابعاد فرهنگی، به شکل‌گیری عادتوارۀ جسمانیِ سوارکاری انجامید که کارکردی چندگانه داشت؛ به‌ویژه از دورۀ مادها، این عادت‌واره در میدان نبرد نقشی تأثیرگذار ایفا می‌کرد. قدرت اقتصادی و دانش مربوط به اسب در اختیار طبقۀ حاکم بود و اسب به نماد وضعیت اقتصادی و جایگاه اجتماعیِ والا بدل شد. همین طبقه در زمان صلح، از اسب در بزم‌ها استفاده می‌کردند و فعالیت‌های بدنیِ صلح‌آمیزی همچون سوارکاری، چوگان‌بازی و شکار را تجربه می‌نمودند. کارکردهای اسب در جامعه و نبرد با دشمنان سبب شد تا اسب به نمادی برای نمایش قدرت و مشروعیت پادشاهان تبدیل شود؛ همچنین، اسب از اهمیتی مذهبی ‌ـ‌ آیینی نیز برخوردار بود.		تاریخ‌ها دریافت: ۱۴/۰۸/۱۴۰۳ پذیرش: ۱۰/۱۰/۱۴۰۳
		واژگان کلیدی اسب فرهنگ ایران باستان رزمی بزمی سیاسی

استناد: خسروی، زینب (1۴0۳). جایگاه و اهمیت اسب در فرهنگ ایران باستان. باستان‌شناسی ایران، ۱۴ (۲)، ۶۱ – ۷۷.  https://doi.org/10.82101/aoi.2025.1019351 © ۱۴۰۳ (۲۰۲۵) نویسندگان مقاله، نشریهٔ باستان‌شناسی ایران، مجلهٔ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Archaeology of Iran Shushtar Branch, Islamic Azad University Vol. 14, Issue 2, 2025 ISSN: 9548-2251

                                                                                            

 

 

 

The Status and Significance of the Horse in Ancient Iranian Culture

 

Zeinab Khosravi 1* 1. PhD in Archaeology, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran. Corresponding author: [e-mail]
Abstract		Article Info
The horse played a significant and influential role in various aspects of life in ancient Iran. Although numerous studies have been conducted on this subject, the true status and importance of the horse in ancient Iranian culture have not been fully elucidated. The central question of this research is: What is the role and significance of the horse across different dimensions of ancient Iranian culture? To answer this question, data were collected through library research and analyzed using a qualitative, descriptive-analytical method, based on the theories of Marcel Mauss, Norbert Elias, and Antonio Gramsci. The findings reveal that the interaction between Iranians and horses throughout history, in connection with other cultural dimensions, led to the formation of a physical habitus of horseback riding, which served multiple functions. Especially from the Median period onward, this habitus had a considerable impact on the battlefield. Economic power and knowledge related to horses were in the hands of the ruling class, and horses became symbols of high economic status and social rank. This same class, during times of peace, used horses in banquets and engaged in peaceful physical activities such as horseback riding, polo (chogān), and hunting. The horse’s role in society and in battles against enemies led to its transformation into a symbol of royal power and legitimacy. Furthermore, the horse also held religious and ritual significance.		History Received: November 04, 2024 Accepted: December 30, 2024
		Keywords Horse Ancient Iranian culture Martial Festive Political

Citation: Khosravi, Z. (2025). The Status and Significance of the Horse in Ancient Iranian Culture. Archaeology of Iran, 14(2), 61-77. https://doi.org/10.82101/aoi.2025.1019351   © 2025 Authors, Archaeology of Iran, Journal of Islamic Azad University, Shushtar Branch.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

اسب در سبک زندگی، فعالیت‌های بدنی، تفریحی، سیاسی و هنری ایرانیان تأثیر چشم‌گیری داشته است. ارتباط انسان با اسب، تأثیری مثبت بر عملکرد ذهنی و بدنی او گذاشته، قدرت عضلانی را افزایش داده و مهارت‌های حرکتی را بهبود بخشیده است (Nimer & Lundahl, 2007: 226). بهره‌گیری از اسب، افق‌های تازه‌ای را در فعالیت‌های حرکتی پیش روی انسان گشوده است.

ارتباط انسان با اسب در فرهنگ ایرانی پیشینه‌ای غنی دارد. کاسی‌ها، که دست‌کم از هزارۀ دوم پ.م در زاگرس زندگی می‌کردند، دانشی فراوان دربارۀ اسب داشتند. موزه‌های جهان مملو از آثار برنزی کاسی با نقش اسب است که از محوطه‌های باستانی لرستان کشف شده‌است (Avassoli, 2012: 31). در آغاز هزارۀ دوم پ.م، جنگجویان هندوایرانی که از کودکی با اسب مأنوس بودند، از ترکستان، شمال قفقاز و کرانه‌های دریای خزر به سراسر ایران گسترش یافتند (Cameron, 1936: 139). همچنین، در هزارۀ نخست پ.م، شمال‌غرب ایران با دره‌های پرآب و حاصل‌خیز، که در قلمرو مانا قرار داشت، به مرکزی برای پرورش اسب بدل شد (Ibid, 171).

از هزارۀ اول پ.م، سکاها در مناطق پادشاهی اورارتو، نواحی اطراف دریاچۀ وان در شرق ترکیه، دریاچۀ ارومیّه در شمال‌غرب ایران و دریاچۀ سوان در ارمنستان ظاهر شدند (Yamauchi, 1983: 92). مردان سکایی از کودکی بیشتر وقت خود را بر پشت اسب سپری می‌کردند (سولیمرسکی، 1390: 18۴). چراگاه‌های کوهستانی در ارتفاعات ایران، ارمنستان و آسیای صغیر، مکان‌هایی مناسب برای پرورش اسب تا نیمۀ سوم هزارۀ اول پ.م به‌شمار می‌آمدند. استفاده از اسب در حوزۀ نظامی توسط مادها، به پیدایش سواره‌نظام انجامید (دیاکونوف، 1390: 65).

از هزارۀ نخست پ.م، آثار متعددی در هنرهای تجسمی دربارۀ اسب خلق شده‌است. از جملۀ آن‌ها می‌توان به مجسمۀ برنزی سوارکاری از مفرغ متعلق به اوایل این هزاره اشاره کرد که در املش یافت شده، یا نقش سوار و اسب در قالی پازیریک (گیرشمن، 13۴6: 361).

واژه‌شناسیِ واژۀ «اسب» در شاخه‌های زبان‌های هندواروپایی نیز گویای جایگاه برجستۀ آن است: در زبان هندواروپایی *eḱwos، در سانسکریت (va-áś)، در لاتین (equus)، در زبان‌های سِلتی (ech)، در زبان‌های ایرانی باستان چون اوستایی (aspa)، فارسی باستان (asa)، در ارمنی (aspet)، در زبان‌های فارسی میانه (sppty<)، سغدی و خوارزمی (sp<)، سکایی (aśśa) و در فارسی نو، «اسب» (حسن‌دوست، 1393: ج۵، ص۳۲۹).

 

شکل ۱: مجسمۀ سوارکار از املش قرن 9 تا 8 پ.م (گیرشمن،35:1346).

سوارکاری نه‌تنها شکار را آسان‌تر و ایمن‌تر ساخت، بلکه اسب را به وسیلۀ نقلیه‌ای مناسب برای دادوستد و مهاجرت به مناطق دوردست تبدیل کرد (هد، 139۴: 26). بدین‌ترتیب، اسب از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عناصر در فرهنگ ایرانی بوده که تجربۀ زیستۀ بی‌بدیلی را در ابعاد مختلف سبک زندگی برای انسان ایرانی فراهم آورده است. در حقیقت، تعامل انسان و اسب، نوعی عادتوارۀ جسمانی ویژه را در جامعۀ ایران باستان شکل داده بود.

مارسل موس در کتاب فن بدن حرکات عضلانی انسان را پدید‌ه‌ای فرهنگی می‌داند. او معتقد است که هر حرکت بدنی در جایی آموخته می‌شود. رویکرد انسان‌شناسانۀ او، بدن، حرکات و واکنش‌های آن را در بستر آموزه‌های اجتماعی بررسی می‌کند. موس این عنصر نیرومند اجتماعی را «عادت‌واره» می‌نامد و ورزش را نوعی بازی‌گرفتن قاعده‌مند بدن می‌داند که در پیوند با رفتارهای نمادین دیگر، وابسته به منزلت اجتماعی فرد است (Mauss, 1934: 6–9). نظریۀ موس، واقعیت اجتماعی را کلیتی پویا می‌داند که در آن انسان‌ها و پدیده‌ها در تعامل با یکدیگر معنا می‌یابند. از نظر او، ساحت‌های فیزیکی، زیست‌شناختی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی باید در یک نظام جامع و هم‌زمان تفسیر شوند (ستاری، 1395: 13۴).

بر همین اساس، عادتوارۀ جسمانیِ ناشی از ارتباط انسان با اسب، که متأثر از ابعاد مختلف فرهنگی شکل گرفته، از منظر نظامی، تفریحی، سیاسی، اقتصادی ‌ـ‌ اجتماعی و مذهبی‌ ـ ‌آیینی واجد اهمیت است. اسب در هنرهای تجسمی و متون به‌جا‌مانده از ایران باستان، در قالب‌های گوناگون ظاهر شده و موضوع کانونی این آثار بوده است.

از این‌رو، بررسی ابعاد مختلف تعامل انسان با اسب در کلیت فرهنگ ایران باستان و شناخت جایگاه و اهمیت آن ضروری به‌نظر می‌رسد. با آن‌که پژوهش‌های متعددی در زمینۀ اسب در ایران باستان انجام شده است، اما جایگاه چندگانۀ آن در فرهنگ ایرانی همچنان به‌روشنی تبیین نشده است. هدف این پژوهش، تبیین ابعاد گوناگون اهمیت اسب در فرهنگ ایران باستان بر اساس داده‌هایی است که به‌شیوۀ کتابخانه‌ای و اسنادی گردآوری شده و با رویکرد کیفیِ توصیفی‌ـ‌تحلیلی تحلیل شده‌اند.

 

پیشینه پژوهش

اسب تاکنون موضوع پژوهش‌های متعددی در حوزه‌های مختلف فرهنگی، ادبی، هنری و اسطوره‌ای بوده است. غلامرضا غیبی (1396) در مقاله‌ای با عنوان اسب در میدان رزم و بزم، با استناد به منظومه‌های پهلوانی و حماسی، به بررسی جایگاه اسب در میدان‌های جنگ و بزم پرداخته است. مهدی ماحوزی (1377) در مقالهٔ اسب در ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی، جایگاه این حیوان را در متون ادبی غنایی، حماسی و تاریخی ایران مورد تحلیل قرار داده است.

فریده طالب‌پور و ماندانا پرهام (1388) نیز در مقاله‌ای با عنوان جایگاه اسب در هنر ایران باستان، با تمرکز بر آثار تجسمی، به بررسی بازنمایی اسب در هنرهای باستانی ایران پرداخته‌اند. همچنین، صدیقه سجادی‌راد و کریم سجادی‌راد (1392) در مقالهٔ بررسی اهمیت اسب در اساطیر ایران و سایر ملل و بازتاب آن در شاهنامه فردوسی، به تحلیل فعالیت‌های بدنی اسب در شاهنامه، به‌ویژه دربارۀ رخش، پرداخته و آن را با ایزدان اوستایی چون تیشتر، میترا، ورثرغنه و آناهیتا مقایسه کرده‌اند.

کتاب دانشنامه اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته تألیف خسرو قلی‌زاده (1392) نیز از منابع کلیدی در زمینه شناخت جانوران، به‌ویژه اسب، بر پایه منابع ایرانی باستان همچون اوستا و متون پهلوی محسوب می‌شود که یکی از بخش‌های مهم آن به جایگاه اسب اختصاص دارد. شهدخت رحیم‌پور (1394) نیز در مقالهٔ بررسی جایگاه اسب از اسطوره تا تداوم نقش آن بر فرش، افزون بر تحلیل جایگاه اسب در اساطیر ایرانی، به بررسی نقش‌های آن در فرش‌های تاریخی ایران، به‌ویژه دوره صفویه، پرداخته است.

در مقالۀ حاضر، با تکیه بر شواهد باستان‌شناختی و تاریخی، تلاش شده است تا جایگاه و اهمیت چندبعدی اسب در فرهنگ ایران باستان در حوزه‌های نظامی، تفریحی، سیاسی، اجتماعی ‌ـ ‌اقتصادی و آیینی ‌ـ‌ مذهبی مورد تحلیل قرار گیرد.

 

اهمیت رزمی اسب

عادت‌واره بدنی مردم ایران در قالب سوارکاری، نقش مؤثری در میدان‌های نبرد ایفا می‌کرد. سکاها از نخستین اقوامی بودند که به‌صورت گسترده از اسب در جنگ بهره بردند. استعداد ممتاز آنان در بهره‌گیری از اسب، مهارت نظامی و شکاری آن‌ها را نسبت به دیگر اقوام ارتقا بخشیده بود (رایس، 1388: 78). سکاها به‌طور هم‌زمان در سوارکاری و تیراندازی با کمان تبحر داشتند و برای نخستین بار افسار و دهنه اسب را ابداع کردند. استفاده از اسب در میدان نبرد، سکاها را از سرعت و قدرت بی‌نظیری بهره‌مند ساخت، چنان‌که از کودکی آموزش سوارکاری را آغاز می‌کردند (Jacqueline, 1991: 49).

دشمنان سکاها به‌سرعت دریافتند که برتری آن‌ها در جنگ، ناشی از توانایی در سوارکاری است. پس از نفوذ سکاها به آسیا، فن سوارکاری به‌سرعت در سراسر خاورمیانه رواج یافت و سواره‌نظام جایگزین پیاده‌نظام شد (رایس، 1388: 7۴). برتری نظامی سوارکاران سکایی، اهمیت اسب را به‌عنوان ابزاری راهبردی در نبردها برای دیگر تمدن‌ها نیز آشکار ساخت (Hussman, 1976: 39).

در پی این تحولات، اسب به یکی از عناصر اساسی در میدان جنگ تبدیل شد. جنگاوران سواره از موقعیتی تعیین‌کننده برخوردار بودند و شاهان دریافتند که تجهیز سپاهیان به اسب و یراق جنگی برای پیروزی در نبردها ضروری است (غیبی، 1395: 36). در همین راستا، شاهان آشور همه‌ساله به نواحی غربی ایران لشکر می‌کشیدند تا اسب‌هایی ممتاز را به‌عنوان غنیمت با خود ببرند. در لشکرکشی سارگن دوم در سال 7۴1 پ.م، پادشاهی‌های کوچک و نیمه‌مستقل چون «بلا پالی‌دین»، «الی‌پی» و «زیردیاکا»، با اهدای اسب‌های فراوان وفاداری خود را به امپراتوری آشور ابراز می‌داشتند (دیاکونوف، 1388: 201). حتی سکاها برای مدتی به‌عنوان سوارکاران مزدور در خدمت آشوریان قرار گرفتند (همان: 26۴).

مادها که با فنون سوارکاری و تیراندازی سکاها آشنا شده بودند، فرزندان خود را برای آموزش این مهارت‌ها نزد آنان می‌فرستادند (همان: 266). مادها نقشی کلیدی در معرفی اسب به غرب آسیا ایفا کردند و در آغاز، به‌عنوان سواره‌نظام در ارتش آشور استخدام می‌شدند (Bivar, 2005: 341). پرورش اسب و مهارت سوارکاری از جمله عوامل کلیدی در پیروزی مادها بر آشوریان و گسترش قلمرو ایشان بود (صالحی، 1395: 237). نقش سواران مادی بر مهری از دوره سیلک B در هزاره اول پ.م به تصویر کشیده شده است (ملازاده، 1393: 272).

میراث سوارکاری سکاها از طریق مادها به پارس‌ها منتقل شد. منابع کلاسیک نشان می‌دهند که پارس‌ها از مادها فنون متعددی چون سوارکاری، تیراندازی با کمان مرکب کوتاه و دیگر مهارت‌های نظامی را آموختند (Vogelsang, 1998: 150). جایگاه برتر سواره‌نظام پارسی در دوران هخامنشی، در هنر یونان بازتاب یافته است؛ از جمله نقش سواره‌نظام پارسی در حال نبرد با هوپلیت‌ها بر کوزه‌ای سرخ‌رنگ از آتیک متعلق به نیمه سده چهارم پ.م و نیز تصویر نبرد سواره‌نظام پارسی با پیاده‌ای بر خاک افتاده بر سفال سرخ‌رنگ آتنی از همین دوره (هد، 139۴: 6۴). در نقاشی‌های مقبره تاتارلی در آناتولی نیز سوارکاران پارسی در حال تیراندازی با کمان به‌تصویر کشیده شده‌اند که نشان از نقش حیاتی آنان در ارتش هخامنشی دارد (Babaev, Gagoshidze & Knauß, 2007: 17). اسب‌های مادی در میان قلمرو هخامنشی از بهترین و بزرگ‌ترین‌ها محسوب می‌شدند. اهمیت ناحیه ماد مرکزی در پرورش اسب و توسعه سوارکاری حتی در دوره سلوکی نیز استمرار یافت؛ این واقعیت با نقش سر اسب بر سکه‌های اکباتانا در دوران سلوکوس اول تأیید می‌شود (Tada, 2008: 115).

 

شکل ۲: نقش سوارکار مادی بر مهر عیلامی قرن هفتم و هشتم پ.م (دیاکونوف،193:1388).

تداوم و اوج اهمیت رزمی اسب در دوران اشکانی و ساسانی

در دوران اشکانی، اهمیت نظامی اسب دوچندان شد. اشکانیان سوارکارانی چیره‌دست بودند و ارتش آن‌ها ترکیبی از سواره‌نظام سنگین (کاتا‌فرَکت‌ها) و سواره‌نظام سبک تیرانداز بود که با هماهنگی بالا عمل می‌کردند. رومیان ارتش پارتی را نیرویی نیرومند می‌دانستند، به‌ویژه به دلیل مهارت بی‌نظیر کمانداران اسب‌سوار. یکی از شیوه‌های شناخته‌شدهٔ نبرد آن‌ها، عقب‌نشینی‌های تاکتیکی همراه با تیراندازی ناگهانی و مکرر به سوی دشمن بود (Wiesehöfer, 2003: 411).

نوآوری مهم این دوره، به‌کارگیری نعل اسب بود که تأثیر چشمگیری در افزایش سرعت و تحرک سواره‌نظام داشت. تلفیق این فناوری با نظام کارآمد راه‌ها که میراث دورهٔ هخامنشی بود، به سوارکاران اجازه می‌داد در مدت چهار روز مسافتی حدود ۵۶۰ کیلومتر را طی کنند (فرخ، 1390: 236).

تصویر ذهنی مردم آن عصر نیز بر پایه سوارکاری شکل گرفته بود. یوستینیوس مورخ رومی می‌نویسد: «پارتیان همیشه سوار بر اسب هستند؛ با اسب به جشن می‌روند، در زندگی فردی و اجتماعی شرکت می‌کنند، راهپیمایی می‌کنند، حتی ایستاده بر اسب با یکدیگر گفت‌وگو می‌کنند. تفاوت آزادان و بردگان در این است که بردگان پیاده‌اند و آزادان سواره» (Justinus, 1994: 413). اهمیت اسب در فرهنگ تصویری اشکانی نیز بازتاب یافته است.

 نقش سوارکار چهارنعل یکی از تصاویر شاخص هنرهای تجسمی این دوره به شمار می‌آید (Kuiper, 2010: 162). در نقاشی دیواری تالار گرد در شهر نِسا، نبردی میان دو گروه از سوارکاران ایرانی‌پوش به تصویر کشیده شده که احتمالاً روایتگر رویدادی اسطوره‌ای یا تاریخی مربوط به دوران متأخر اشکانی است (Invernizzi, 2011: 200).

با آغاز دوره ساسانی، سازمان نظامی مبتنی بر اسب به اوج خود رسید. سوارکاران، بخش اصلی ارتش ساسانی را تشکیل می‌دادند و از میان اشراف، آزادان و جنگ‌آوران با استعداد گزینش می‌شدند (Daryaee, 2009: 45). بازنمایی شاهان ساسانی سوار بر اسب در اغلب نقش‌برجسته‌های سلطنتی چون طاق‌بستان، نقش رستم و فیروزآباد، نشان‌دهنده جایگاه نمادین و رزمی اسب در فرهنگ سیاسی و نظامی این دوره است.

 

شکل ۳: شاپور یکم سوار بر اسب بر امپراتور والرین پیروز شده (سده چهارم میلادی)، کتابخانه ملی پاریس (گیرشمن،152:1390).

 

نقش ارابه در میدان نبرد و ارتباط آن با اسب در سنت‌های نظامی ایران باستان

یکی دیگر از کاربردهای مهم اسب در نبرد، کشیدن ارابه‌های جنگی بود. سرعت و توان اسب، ارابه را به سکوی شلیک متحرکی بدل ساخت که کارآمدی آن در میادین جنگ به‌ویژه در عصر مفرغ و آهن نمایان است. نخستین شواهد استفاده نظامی از ارابه به فرهنگ‌های استپی هندواروپایی مانند یامنا بازمی‌گردد؛ فرهنگی کوچ‌رو و دام‌محور که حدود ۲۰۰۰ پ.م در شرق اورال، فرهنگ سینتشتا–پتروفکا را شکل داد. در این فرهنگ، ارابه‌های دو اسبه در گورهای افراد بلندمرتبه دفن می‌شدند که نشان‌دهنده جایگاه اجتماعی و کارکرد نظامی آن‌هاست. سنت‌های این فرهنگ بعدها به اقوام هندوایرانی انتقال یافت (Anthony, 1995: 558, 561–562).

ارابه‌ها در تمدن‌های خاور نزدیک باستان، از جمله مصر و هیتی، برای حمله سریع و شلیک در حرکت مورد استفاده قرار می‌گرفتند. با این حال، برخی پژوهشگران معتقدند کارکرد ارابه‌ها بیشتر تدارکاتی بوده و بهره‌گیری از آن‌ها برای نبرد تلفی ناکارآمد از نیروی انسان و حیوان محسوب می‌شده‌است (Anderson, 1975: 184).

ورود سکاها و سیمرها به خاورمیانه در هزاره اول پ.م، که مهارت بالایی در سوارکاری و تیراندازی داشتند، موجب کاهش تدریجی استفاده از ارابه در نبردها و آیین‌های رسمی شد (Parpola, 2005: 7). این اقوام توانستند با سواره‌نظام چابک خود، ساختار نظامی بسیاری از فرهنگ‌های منطقه را دگرگون کنند.

با وجود این روند، شواهد باستان‌شناختی ارزشمندی از حضور ارابه‌ها در شمال غرب ایران، به‌ویژه در تپهٔ حسنلو به دست آمده‌است. در لایه‌های IV و V این محوطه که به عصر آهن I (حدود ۱۵۰۰–۱۲۰۰ پ.م) و عصر آهن II (حدود ۱۲۰۰–۸۰۰ پ.م) تعلق دارند، بقایایی از یک ارابهٔ سوخته کشف شده که به سبب آتش‌سوزی گسترده در دورهٔ IVC (حدود ۱۱۰۰ پ.م) به این شکل درآمده است. این کشف با شواهد تصویری موجود، نظیر پلاک‌های عاج، هماهنگی دارد (ماسکارلا، 1386: 58).

بر اساس این تصاویر، ارابه‌ها دارای کابینی باریک برای یک نفر بودند که دو اسب آن را می‌کشیدند. با این حال، در نمونه‌ای مشابه بر ساغر نقره‌ای و الکترومی کشف‌شده از حسنلو، دو نفر ایستاده بر ارابه دیده می‌شوند که احتمالاً یکی راننده و دیگری تیرانداز بوده‌اند (دو‌شائنسی، 1386: 83 و 122).

در دورهٔ IVB (حدود ۸۰۰ پ.م)، بازسازی بناهای حسنلو همراه با ساخت ورودی‌های عریض در ساختمان‌هایی چون بنای VII، شواهدی دال بر تردد ارابه‌ها و احتمالاً تبدیل این فضاها به گاراژهای نظامی برای نگهداری ارابه‌ها فراهم می‌کند (دایسون، 1386: 235).

در هیچ‌یک از دولت‌های ایران باستان، استفاده از ارابه همانند دورهٔ هخامنشی رایج و سازمان‌یافته نبوده است. ارابه‌ها در ارتش هخامنشی علاوه بر کاربرد نظامی، در نمایش‌های آیینی و هخامنشی علاوه بر کاربرد نظامی، در نمایش‌های آیینی و تشریفاتی نیز نقش مهمی ایفا می‌کردند و بخشی از سازمان رزمی امپراتوری به شمار می‌آمدند.

 

شکل ۴: ارابۀ چهار اسبۀ گنجینه جیحون (قرن 6-4 پ.م)، موزۀ بریتانیا (گیرشمن، 248:1346).

مهم‌ترین اثر باستانی مرتبط با ارابه در دوره هخامنشی، ارابه طلایی کشف‌شده از گنجینه جیحون است. این ارابه دارای چرخ‌هایی با هشت پره بوده و چهار اسب آن را می‌کشند. همانند نمونه‌های جنگی دیگر تمدن‌ها، دو نفر در آن سوارند: یکی برای هدایت ارابه و دیگری برای تیراندازی یا نبرد با نیزه.

از دیگر شواهد مهم مربوط به ارابه‌سواری می‌توان به نقاشی دیواری از اتاق ۲۵ در دهانه غلامان اشاره کرد. در این اثر، که با رنگ سیاه بر زمینه‌ای کرم و سفید کشیده شده، مردی در ارابه ایستاده و کمانی در دست دارد، در حالی که در حال تیراندازی به حیوانی ـــ احتمالاً گراز وحشی ـــ است (Sajjadi, 2007: 146).

یکی از برجسته‌ترین شواهد تصویری از ارابه، نقش‌برجسته‌ای از تالار آپادانای تخت‌جمشید است که به دو بخش تقسیم شده: بخش بالایی شامل نیم‌تنه اسب‌ها و ارابه‌ران در موزه بریتانیا و بخش پایینی شامل پاهای اسب‌ها و چرخ ارابه در موزه میهو در ژاپن نگهداری می‌شود (Curtis, 1998: 45).

کاربرد ارابه در فرهنگ ایرانی را می‌توان از منظر زبان‌شناختی نیز پی‌گیری کرد. در اوستا، واژه «رَثَه ایشتر» به معنای «ایستاده بر گردونه» است؛ این مفهوم در زبان پهلوی ساسانی به «اَرتَشتار» به معنای «جنگ‌جو» تحول یافته و در فارسی نو، به واژه «ارتش» دگرگون شده‌است (Nyberg, 1976: 30). بنابراین، ارابه در فرهنگ نظامی ایران نماد جنگ‌آوری و ساختار رزمی به شمار می‌رفته‌است.

با این حال، از پایان دوره هخامنشی تا آغاز دوره ساسانی، شواهد باستان‌شناسی معناداری از کاربرد ارابه در فلات ایران مشاهده نمی‌شود. این فقدان احتمالاً به دلیل ورود اشکانیان به ایران و جایگزینی تدریجی ارابه با سواره‌نظام چابک و تاکتیک خاص آن‌ها موسوم به «قیقاج» بوده‌است؛ شیوه‌ای که به‌سرعت در صحنه نبرد مؤثر واقع شد و نقش ارابه را در میدان جنگ کمرنگ ساخت.

 

اهمیت تفریحی اسب

نقش اسب در ایران باستان صرفاً به کارکرد نظامی محدود نمی‌شد، بلکه یکی از جنبه‌های مهم حضور آن، در حوزه تفریح، سرگرمی و ورزش بود. سوارکاری به‌عنوان نمود برجسته‌ای از «عادت‌وارهٔ بدنی» در فرهنگ ایرانی، همواره بخشی از زندگی اشراف و نخبگان جامعه بوده‌است. شکل‌گیری تمدن ایرانی با ارتقای عناصر فرهنگی مانند ایدئولوژی، نهادها و الگوهای رفتاری، زمینه‌ساز پیدایش و گسترش فعالیت‌های ورزشی همچون سوارکاری شد (وثوقی و نیک‌خلق، 1390: 128).

نوربرت الیاس در تحلیل تمدن و ورزش، معتقد است که در فرایند تمدن، خودکنترلی بدن نقش اصلی را ایفا می‌کند و رفتارهای خشونت‌بار به تدریج به رفتارهای صلح‌آمیز و کنترل‌شده تبدیل می‌شوند. به باور او، تمدن به‌منزله مجموعه‌ای از فرایندهای خودتنظیم‌گری اجتماعی و بدنی است که به رشد خویشتن‌داری و انعطاف‌پذیری در رفتارهای جمعی می‌انجامد (Shilling, 1993: 150–151).

ورزش و بازی نه‌تنها راهی برای تخلیه انرژی و تنش‌های روانی هستند، بلکه آرامش‌بخش ذهن و بدن‌اند (آذربانی و کلانتری، 138۴: 67). شرایط جغرافیایی و محیطی نیز در شکل‌گیری بازی‌ها و فعالیت‌های بدنی مؤثر بوده‌اند و سوارکاری، با توجه به وسعت فلات ایران و اهمیت اسب، جایگاه ویژه‌ای در این میان داشته‌است (دهقان‌نژاد، 1391: 76).

در دوره هخامنشی، مسابقات سوارکاری به‌ویژه در میدان‌هایی موسوم به «اَسپَرِس» برگزار می‌شد. کوروش بزرگ، برای ترویج این ورزش، رقابت‌هایی میان سوارکاران حرفه‌ای ترتیب می‌داد و به برندگان پاداش‌هایی اهدا می‌کرد (گزنفون، 1350: 36۴). سوارکاری در میان طبقات ممتاز جامعه، نه‌تنها وسیله‌ای برای تمرین جنگاوری، بلکه تفریحی پرشکوه و بخشی از آموزش نخبگان و شاهزادگان بود (Spier, 1975: 177).

در دوره اشکانی، سوارکاری محبوبیت بیشتری یافت و همراه با آن، پوشاک ویژه‌ای برای آن طراحی شد. سوارکاران اشرافی شلوارهایی از پارچه لطیف و دارای چین‌های بیضوی به پا می‌کردند که در قوزک پا بسته یا درون چکمه قرار می‌گرفت. همچنین، از ساق‌بندهای چرمی برای حفاظت و زیبایی استفاده می‌شد که تا دوره ساسانی نیز تداوم یافت (قوامی، 1378: 75).

 

شکل ۵: سوارکار اشکانی محل نگهداری موزه لوور (گیرشمن،1390: تصویر119).

اکثر پادشاهان ایران باستان و طبقهٔ اشراف، سوارکاری را در پردیس انجام می‌دادند. ترکیب باغ با اسب برای نخستین‌بار در فرش پازیریک دیده می‌شود. طرح فرش، خشتی است که کَرت‌بندی فضای باغ ایرانی را به یاد می‌آورد و مشابه چهارباغ است (شاهچراغی، ۱۳۹۱: ۱۰۸). پردیس و اسب، به همان اندازه که با جنبۀ زندگی بزمیِ اشراف پیوند داشتند، با زندگی رزمی آن‌ها نیز درآمیخته بودند.

پردیس یکی از مهم‌ترین مکان‌ها برای شکار بود که پادشاهان برای این منظور در نظر می‌گرفتند و محوطهٔ آن را با حصار مشخص می‌کردند. اسب یکی از عناصر اصلی در این پردیس‌های ویژهٔ شکار بود (واشقانی و مقدم‌پور، ۱۳۹۲: ۳۱۴). اسب و پردیس از عناصر اصلیِ بزم و رزم‌اند. بزم و رزم چنان در ادبیات و هنر ایران در هم تنیده‌اند و در نمودهای دوگانه‌ای مانند انواع بازی یا میدان نبرد و مناظری چون باغ و محیط زندگی عشایری جلوه یافته‌اند که مرز تشخیص میان آن‌ها مشخص نیست.

در نمود رزم و بزم، که از جهان‌بینیِ خیر و شر ایرانی نشئت گرفته است، فرهنگ کوچ‌نشینی ـــ که بیشتر جامعهٔ ایران را تا دهه‌های اخیر دربرمی‌گرفت ـــ در اجرای رزم و بزم و تبدیل ایزدان اساطیری به شخصیت‌های پهلوانان زمینی، نقش داشته است (واشقانی فراهانی و مقدم‌پور، ۱۳۹۲: ۳۲۲).

یکی از مهم‌ترین ورزش‌ها با اسب در ایران باستان که به‌شدت با نمودهای رزمی و بزمی پیوند دارد، ورزش چوگان است. چوگان، ورزشی است که رزم را در قالب بزم درآورده و در حقیقت، نمود عینیِ نظریهٔ الیاس است؛ بدین معنا که در فرآیند تمدن، برخی از عادت‌واره‌های بدنیِ خشونت‌بار به عادات رفتاریِ صلح‌آمیز تبدیل شده‌اند.

حضور زندگی کوچ‌نشینی در آسیای میانه باعث شده تا پژوهشگرانی چون شهابی، خاستگاه چوگان را آسیای مرکزی بدانند و دربارۀ مرحلۀ پیشاچوگانی چنین اظهار نظر کنند که در میان بومیان آسیای مرکزی، نخست بازی‌ای رایج بود که لاشۀ گوساله را در حین سوارکاری از یکدیگر می‌ربودند و این بازی، به‌تدریج به چوگان تبدیل شد (Chehabi & Guttmann, 2002: 384).

اصولاً هیچ پدیدۀ فرهنگی به‌طور ناگهانی پدید نمی‌آید. ورزش چوگان نیز در فرآیند زمان شکل گرفته است. بازی گوی و چوگان، دست‌کم از دورۀ کیانیان و هخامنشیان رایج بوده است (ثعالبی، ۱۳۸۵: ۱۱۳). چوگان، نخستین ورزش گروهی و توپیِ جهان است. بر اساس سنگ‌نوشته‌ای از موزهٔ بریتانیا، بازی چوگان از حدود ۶۰۰ سال پیش از میلاد رایج بوده است (کرمی‌چمه، ۱۳۹۳: ۵۹).

در کارنامۀ اردشیر بابکان آمده است که اردشیر از کودکی همراه شاهزادگان اشکانی در باغ، چوگان بازی می‌کرد و در سوارکاری، چوگان و شطرنج از آن‌ها ماهرتر بود (فره‌وشی، ۱۳۸۶: ۱۸). چوگان، جنبۀ بزمی برای شاه و اشراف داشت و این بزم، برای شادی، برپایی جشن، و کسب موفقیت در زمینه‌های سیاسی و اجتماعی برگزار می‌شد (شیروئی و مدرسی، ۱۳۹۷: ۸۸).

چوگان، کهن‌ترین ورزش گروهی با اسب است که در آن، دو گروه سوارکار تلاش می‌کردند با چوگان به گوی بزنند و آن را از آنِ خود کنند. در روایت‌های ایرانی، نحوۀ بازی چوگان چنین ذکر شده است که در آغاز، غلامی گوی را در زمین بازی می‌گذارد، سپس بازیکنی آن را به هوا پرتاب می‌کند. سایر بازیکنان با اسب می‌تازند تا دوباره گوی را به هوا پرتاب کنند. بازیکنی که بیشتر به گوی ضربه بزند و آن را دورتر بفرستد، برنده می‌شود (آتشین‌جان، 2002: 3۴8).

به‌طور کلی، بازی و تفریح، نقشی برجسته در کاهش فشار روانی، ایجاد شادی، و آمادگی انسان برای کار و کوشش بیشتر و یادگیری مؤثرتر دارند. بازی‌های گروهی همچنین باعث تقویت حس همدلی و همگرایی بیشتری می‌شوند (کرمی‌چمه، ۱۳۹۳: ۵۷).

شکار، یکی از مهم‌ترین فعالیت‌هایی بود که در آن از اسب برای تفریح بهره گرفته می‌شد. از دوران اشکانی و ساسانی، اسب به‌عنوان یکی از عناصر اصلی در منظرهٔ شکار مطرح بوده است. شکار، نه‌تنها از مهم‌ترین تفریحات شاهان ایران باستان محسوب می‌شد، بلکه یکی از کارآمدترین روش‌ها برای تمرین و تکامل فنون سوارکاری نیز بود و با نظام آموزش و پرورش سلطنتیِ جوانانِ اشراف درآمیخته بود (بریان، ۱۳۸۱: ۵۱۵).

به‌طور کلی، طبقهٔ ممتاز (شاهان و اشراف) در مناطقی می‌زیستند که امکان پرورش اسب و شکار در آن‌ها فراهم باشد. در درهٔ بلاغی و حاشیهٔ رودخانهٔ پلوار، مکانی وجود دارد که در آبیاری باغ‌های پاسارگاد نقش عمده‌ای داشته است. جداول کم‌عمقِ آب‌های زیرزمینی و خاک‌هایی با رطوبت بالا، به توسعهٔ مراتع اطراف منجر شده و آن نواحی به چراگاه‌هایی برای اسب‌ها تبدیل شده‌اند (Aminzadeh, Samani & Bahrami, 2006: 46).

شاهِ شکارچی از مؤلفه‌های ایدئولوژیک سلطنت در دوران هخامنشی است؛ پادشاه، نخستین فرد در مبارزه و جنگ به شمار می‌رفت و شکارگاه، عرصه‌ای ممتاز برای نمایش دلاوری او بود. در دورهٔ هخامنشی، شکار با ارابه‌هایی که دو یا چهار اسب آن‌ها را می‌کشیدند، از سرگرمی‌های اصلی شاهان به شمار می‌رفت. در معابد دورااروپوس، نقاشی‌های دیواری‌ای از سوارکارانی که در حال شکار حیوانات‌اند، دیده می‌شود (Spier, 1975: 24).

مهم‌ترین اثر باستانی مربوط به شکار با ارابه، مُهر استوانه‌ایِ داریوش اول با صحنه‌ای از شکار شیر است (موسوی، ۱۳۹۰: ۱۸۵). این ارابه، شباهت زیادی به ارابهٔ گنجینهٔ جیحون دارد: دارای چرخ‌های هشت‌پَره، با دو سرنشین ـــ یکی برای راندن ارابه و دیگری (شاه) برای تیراندازی به شیر. تفاوت این دو ارابه تنها در شمار اسب‌هاست، که در مهر داریوش اول، ارابه با دو اسب کشیده شده است. از دیگر آثار مربوط به دورهٔ هخامنشی، مُهرهای گوردیون‌اند که صحنه‌هایی از ارابه‌سواری و شکار را بازنمایی می‌کنند (Dusinberre, 2010: 333).

در دورهٔ ساسانی نیز صحنه‌های شکار و جنگ پادشاهان در نقاشی‌های دیواریِ شوش، دورااروپوس، تپهٔ حصار و حاجی‌آباد بازنمایی شده‌اند. صحنهٔ شکار، یکی از محبوب‌ترین موضوعات هنری دورهٔ ساسانی است که جلوه‌ای از زندگی درباری را به تصویر می‌کشد. خانوادهٔ شاهی و شاهزادگان برای دلایل مختلف، از جمله نزدیکی به شکارگاه، باغ‌هایی محصور در کنار اقامتگاه‌های خود می‌ساختند تا محیطی امن و آرام برای تفریح و آسایش فراهم آورند (De Waele, 2005: 371).

در دورهٔ ساسانی، تیراندازی از پشت اسب مهارتی بود که شاهان و اشراف از آن بیشتر برای تفریح در شکار بهره می‌گرفتند. این موضوع در نقوش بشقاب‌های نقره‌ای دورهٔ ساسانی که شاهان مختلف را در حال شکار شیر، گراز یا قوچ نشان می‌دهد، به‌خوبی دیده می‌شود (گیرشمن، ۱۳۹۰: ۲۱۳–۲۰۷).

 

شکل ۶: بشقاب نقره­ای بازنمایی شکار شاپور دوم موزه ارمیتاژ (هرمان،9:1387).

اهمیت سیاسی اسب

استفاده از اسب در فعالیت‌های بدنی مانند میدان جنگ، بازی و سرگرمی توسط شاهان و اشراف، به‌عنوان نمادی از مقام و جایگاه اجتماعی آن‌ها مطرح شد، به‌گونه‌ای که این فعالیت‌ها در ابزارهای تبلیغی مانند انواع رسانه‌های هنری و کتیبه‌ها بازنمایی شد. تبلیغات، اولین تأثیر خود را بر مردم از طریق هدایت افکار آن‌ها به سمتی که مبلّغ می‌خواست، اعمال می‌کند (Kelly, 2003: 174). آنتونیو گرامشی معتقد است که گروه حاکم از دو شیوهٔ سلطه و رهبری اخلاقی و فکری برای تضمین برتری خود بر دیگر گروه‌ها استفاده می‌کند، که شیوهٔ دوم نشانه‌ای از هژمونی است (Femia, 1975). در حقیقت، گرامشی قلمروی فرهنگی را به‌عنوان محلی برای اعمال قدرت می‌بیند که در آن، عناصر فرهنگی پیشین برای بازتولید قدرت به کار می‌روند. تنها گروه حاکم قادر به انجام این کار است و آن‌ها تناقض میان طبقهٔ حاکم و مردم را حل می‌کنند. گروه حاکم نه‌تنها ارزش‌های خاص برای زندگی را می‌آفریند، بلکه منافع و ارزش‌های اجتماعی خود را به منافع و ارزش‌های اجتماعی عموم مردم ترجمه می‌کند (Fontana, 1993: 141). فعالیت بدنی نیز در دل نظام سیاسی جای دارد و یکی از عناصر شکل‌دهنده به جامعه مدنی است. این فعالیت‌ها می‌توانند هژمونی سیاسی را تقویت کنند (Mayo, 1999: 424). گرامشی معتقد است که فعالیت بدنی، به‌عنوان عاملی برای خودکنترلی و تأمین رضایت اجتماعی، می‌تواند هژمونی مورد نیاز را تأمین کند و در سطح بین‌المللی انعکاسی از ایدئولوژی حاکم بر کشور باشد که می‌تواند برای آن کشور اعتبار به ارمغان آورد (Strinati, 2004: 165).

تمامی فعالیت‌های بدنی با اسب، چه در میدان رزم و چه در عرصهٔ بزم، نمادی از باورهای عمومی مردم را ارائه می‌دهند که شاهان و اشراف باید آن را داشته باشند تا در نظر مردم و صاحبان قدرت، مشروعیت کسب کنند. انجام فعالیت‌های بدنی توسط آن‌ها با اسب در بزم، که برای سرگرمی و لذت انجام می‌شد، از سوی مردم به‌عنوان نوعی تمرین برای حفاظت از کشور پذیرفته می‌شد. بدین ترتیب، در فرهنگ ایران باستان، فعالیت بدنی با اسب در هر دو زمینهٔ بزم و رزم به ابزاری تبلیغاتی برای ترویج شایستگی شاهان و صاحبان مناصب سیاسی تبدیل شد. در همین راستا، داریوش اول در کتیبهٔ نقش رستم می‌گوید: «ورزیده هستم، چه با هر دو دست چه با هر دو پا، هنگام سواری خوب سواری هستم. هنگام کشیدن کمان، چه پیاده و چه سواره، خوب کمان‌کشی هستم. هنگام نیزه‌زنی، چه پیاده و چه سواره، خوب نیزه‌زنی هستم» (Kent, 1953: 139). داریوش اول، باوجود قرار گرفتن در سطحی از قدرت پادشاهی، از توانایی‌های رزمی خود سخن می‌گوید. این نشان می‌دهد که داریوش یک نظامی آموزش‌دیده است که چنین مهارت‌هایی به او توانایی محافظت از مردم و امپراتوری‌اش را می‌دهد (Nimchuk, 2001: 89). در ایران باستان، شاه فردی میلیتاریزه بود که از طریق قدرت سپاهیان به سلطنت می‌رسید و با نیرو و مهارت‌های نظامی، از کشور در برابر دشمنان محافظت می‌کرد (سلیم، ۱۳۹۰: ۱۸۸). به همین دلیل، نظام‌های سیاسی ایران باستان به مهارت‌ها و تجهیزات رزمی خود افتخار می‌کردند و آن را هژمونی در سطح داخلی و بین‌المللی می‌دانستند. در این میان، اسب یکی از مهم‌ترین تسلیحات رزمی به شمار می‌رفت.

لذا داریوش اول در کتیبه‌هایی چون کتیبهٔ روی لوح مرمری، کتیبهٔ پرسپولیس، کتیبهٔ شوش و کتیبهٔ ترعهٔ سوئز، اهورامزدا را برای ارزانی کردن مردان خوب و اسبان خوب به قلمرو خود ستایش می‌کند (Kent, 1953: 142-146). در این کتیبه‌ها، اسب‌های خوب و مردان خوب در ایران مزیتی نسبت به دیگر سرزمین‌ها نشان می‌دهند، تا جایی که اسب‌های خوب و مردان خوب هدیه‌ای از سوی خداوند دانسته می‌شوند که مسئولیت‌های الهی را به همراه دارند. در کتیبه‌های هخامنشی، پرتاب نیزه، تیراندازی با کمان و سوارکاری به‌عنوان اشکال برتر مردانگی تلقی شده‌اند (Lincoln, 2012: 181 & 315). به‌کارگیری اسب از قرن ۱۴ و ۱۵ پیش از میلاد به‌بعد، موجب گسترش سریع امپراتوری‌ها و تسهیل ارتباطات در سرزمین‌های دوردست شد؛ بدین ترتیب، کنترل و مدیریت امپراتوری‌ها آسان‌تر گردید (Hussman, 1976: 39). از دورهٔ هخامنشیان، مهم‌ترین سازوکار این امپراتوری‌ها برای ادارهٔ شهرها، ایجاد چاپارخانه‌هایی در سراسر امپراتوری بود که به اسب‌های تیزپا مجهز بودند و بدین‌گونه، اطلاعات سریعاً به کانون‌های سیاسی انتقال می‌یافت (Dani et al, 1994: 48).

اسب در صحنه‌های حماسی که شاهان اشکانی و ساسانی به‌عنوان بازیگران اصلی آن نقش ایفا می‌کنند، یکی از ارکان ثابت به شمار می‌رود. از دورهٔ اشکانی، مجسمه‌هایی از سوارکاران در مناطق مختلف یافت شده که یکی از این مجسمه‌ها در موزه لوور نگهداری می‌شود. این مجسمه‌ها حتی از دورهٔ هخامنشی در مکان‌های تاریخی مانند مصر به‌دست آمده‌اند. اسب سوارکار اشکانی که در موزه لوور نگهداری می‌شود، پاهای جلویی خود را بلند کرده است (گیرشمن، ۱۳۹۰: ۱۰۴). نقش سوارکار در هنر اشکانی به‌طور فراوان بازنمایی شده است. علاوه بر نمونهٔ ذکرشده، در نقش برجستهٔ گودرز در سرپل ذهاب، مردی سوار بر اسب از چپ به راست ایستاده است و در خونگ کمالوند در شمال غربی دشت مالمیر، مردی سوار بر اسب است که یک نیزه به دست گرفته است (محمدی‌فر، ۱۳۹۰: ۱۹۶، ۲۱۱). بر دیوار راهروی طولانی کاخ کوه خواجه در سیستان نیز نقش سوار بر اسب نقاشی شده است (Mehrafarin, Abbasi, & Saadatiyan, 2013: 310). در خنگ نوروزی مهرداد اول (171-132 پ.م) سوار بر اسب نقش شده است و چهار مرد در حال ادای احترام به شاه سوار بر اسب هستند (اشلومبرگر، ۱۳۹۰: ۲۳۹).

از دورهٔ اشکانی، نمود جنبهٔ میلیتاریزهٔ شاه به‌صورت نبرد تن به تن دو سوارکار با نیزه بازنمایی شده است. این نبرد جنبهٔ سیاسی دارد و فرد پیروز شایستگی بیشتری برای احراز مقام شاهی را دارد. نمونه‌ای از آن، نقش‌برجستهٔ نبرد تن به تن گودرز اول با مهرداد بر کوه بیستون است (هرمان، ۱۳۹۷: ۵۷). نبرد تن به تن سوارکاران با نیزه در دورهٔ اشکانی به آیین شهسواری «پهلوانی» تبدیل شد. نمونه‌ای عالی از آن نقش‌برجستهٔ فیروزآباد است. به نظر می‌رسد که رقبا در این نقش‌برجسته بر سر امپراتوری دوئل می‌کنند. در این نقش‌برجسته، سه نبرد تن به تن تصویر شده است که در صحنهٔ آخر، اردشیر اول نیزهٔ خود را به تن اردوان پنجم فرو می‌کند. به گفتهٔ ویسهوفر، در این دوره جنگ تن به تن به «جنگ تک‌نفرهٔ شهسوار» تحول یافته است. «فرهنگ شهسواری» از قلمرو پارت به حوزۀ فرهنگی بزرگ‌تر ایران انتشار یافت که شامل بخش‌هایی از آسیای مرکزی، قفقاز و اروپای شرقی می‌شود (فرخ، ۱۳۹۰: ۳۲۶-۳۲۸).

 

شکل ۷: نقش­برجسته فیروزآباد نبرد تن به تن اردشیر بابکان و اردوان پنجم (هرمان، 96:1387).

در اکثر آثار هنری از شاهان اشکانی و ساسانی، شاه سوار بر اسب

نقش شده است. در میان شاهان ایران باستان، ساسانیان به‌طور ویژه‌ای می‌خواستند اسبشان را به‌عنوان منظر تماشایی تا جایی که ممکن است، نمایش دهند (Spier, 1975: 177). در صحنه‌های شکار، شاه سوارکار ساسانی به‌عنوان قهرمانی تصویر شده است که با شمشیر خود شکار را از پا درمی‌آورد (Daryaee, 2009: 52). شکار نیز به مهارت رزمی شاه اشاره دارد. این مهارت در نظام سیاسی ساسانی چنان اهمیت داشت که فعالیت بدنی با اسب در رزم و بزم جزء موارد آموزش شاهزادگان و اشراف قرار گرفت و در فرهنگستان سوارکاری، چوگان، هنرهای رزمی و سایر ورزش‌ها همراه با خوشنویسی، نوازندگی، طالع‌بینی به آن‌ها آموزش داده می‌شد (Daryaee, 2009: 121). در این دوره، فرهنگ ترکیبی از دانش و آموزش بدنی بود. در واقع، فرهنگ مجموعه‌ای از فعالیت‌ها برای سبک زندگی اشراف‌زادگان، شاهزادگان یا پادشاهان آینده تلقی می‌شد. این موضوع از صفحات ابتدایی کارنامۀ اردشیر بابکان آشکار شده است که اردشیر را جوانی فرهیخته نشان می‌دهد که در دانش ادبی و اسب‌سواری مهارت دارد (Mashayekh, 2010: 136).

 

اهمیت اجتماعی ـ اقتصادی اسب

در دورهٔ باستان، فعالیت‌های بدنی که با اسب انجام می‌شد، همه در بطن زندگی اجتماعی قرار داشت و ورزش و جنگ هر دو پدیدۀ اجتماعی بودند. سوارکاری از نیازهای عمومی جامعه بود، زیرا اسب برای طی‌کردن مسافت‌های زیاد بسیار مفید بود. اسب در جابجایی اقوام مختلف نقش مهمی داشته است. سکاها، سرمتی‌ها، عشایر آلتایی و اقوام ترک‌زبان به‌دلیل دارا بودن اسب موفق شدند با سرعت به نواحی غربی مهاجرت کنند. همهٔ این اقوام پرورش‌دهندهٔ اسب، زندگی کوچ‌نشینی داشتند؛ زیرا رام کردن و تأمین تغذیهٔ اسب، زندگی کوچ‌نشینی را ایجاب می‌کرد (برجیان، 1379: 95-97). سوارکاری باعث می‌شد انسان، اتحاد با اسب را در محیط اجتماعی تجربه کند. تعامل و کنترل چنین حیوان بزرگ و قدرتمندی، علاوه بر تقویت جسم، باعث تقویت روان و عزت نفس انسان در محیط اجتماعی می‌شد (Trotter et al., 2008: 256). همهٔ فعالیت‌های بدنی با اسب، از جمله بازی چوگان، از بطن زندگی اجتماعی کوچ‌نشینی پدیدار شدند. بازی چوگان نقش و کارکرد اجتماعی هم داشت و توانایی افراد را در جامعه به نمایش می‌گذاشت. در این بازی، چوگان‌بازان به‌طور همزمان کنترل اسب و فنون رزمی را اجرا می‌کردند (فاضلی و ریاضی، 1389: 85). نوع رفتار مهتر با اسب افراد، بنا بر طبقهٔ اجتماعی آن‌ها متفاوت بود، به‌طوری که هیچ‌کس حق نداشت اسب پادشاه را با شلاق یا چوبی که در دست دارد بزند. این کار نسبت به پادشاه و اسب وی نوعی بی‌احترامی دانسته می‌شد (مشکور و مشکور، 137۴: 123). اسب نمادی از طبقهٔ اجتماعی نخبه و مرفه در دورهٔ باستان بود.

باستان‌شناسان در دههٔ 1970 استپ‌های جنوب روسیه را مرکز اهلی‌کردن اسب شناختند و از این ناحیه اسب اهلی به منطقه دنیپر و دانوب گسترش یافت. پیش‌نیازهای اهلی‌کردن اسب شامل اسب‌های وحشی در استپ‌ها، آگاهی از اقتصاد پرورش دام و الزامات غذایی است. اکثر پالئوزوئولوژیست‌ها بیشتر اسب‌های استپی دورهٔ کالکولتیک را حیوانات اهلی می‌دانند (Kuzmina, 2000: 121). اقتصاد سکاهای کوچ‌نشین و نیمه‌یکجانشین با گله‌ها عمدتاً گوسفند، بز و اسب گره خورده بود. اسب برای اقتصاد آن‌ها اهمیت زیادی داشت و مانند گوسفند مصارف چندمنظوره داشت. از پوست آن چرم ساخته می‌شد و گوشت اسب خورده می‌شد. شیر اسب تخمیر می‌شد و امروزه این شیر در آسیای مرکزی کُمیز نامیده می‌شود که بسیار مغذی است. پایهٔ اصلی تغذیهٔ سکاها گوشت و رژیم غذایی لبنی بود، بدون آنکه سکاها به بیماری ناشی از کمبود ویتامین C گرفتار شوند (Wendelken, 2000: 195). اسب از اواسط هزارهٔ اول پ.م به تجارت پُر سودی تبدیل شده بود و شبان‌ها در گله‌های بزرگ اسب سرمایه‌گذاری می‌کردند. تجارت اسب اکثراً در ناحیه مغولستان و چین صورت می‌گرفت (Honeychurch, 2014: 278). جنگجویان سوارکار به‌عنوان طبقهٔ اشرافی شناخته شده بودند و پرورش‌دهندگان اسب در استپ‌های روسیه ثروتمند و قدرتمند شدند. به تدریج مالکیت اسب به سمبل وضعیت برای افراد و امپراتوری تبدیل شد (Hussman, 1979: 40).

پرورش اسب یکی از مشاغل اصلی در زمان هخامنشی بود، این شغل به‌ویژه در آسیای میانه رواج داشت. یکی از شواهد آن، مجسمه‌های اسب در جریان کاوش بناهای باستانی است (Harmatta, Etemadi & Puri, 1994: 39). در وندیداد (فرگرد 7، بند ۴1-۴7) ذکر شده است که دستمزد را با چارپایان پرداخت می‌کردند و این متعلق به دورهٔ دادوستد کالاها است (قلی‌زاده، 1392: 30). علاوه بر پرورش اسب، ساخت دهنه و زین و یراق اسب از مشاغلی بود که در ارتباط با نگهداری و استفاده از اسب ایجاد شد. از قبور عصر آهن مارلیک، تالش، لرستان اشیای مرتبط با اسب به‌دست آمده است (طلایی، 1387: 62).

 

اهمیت مذهبی ـ آیینی اسب در ایران باستان

جایگاه و نقش اسب در جنبه‌های مختلف زندگی مردم باستان باعث شد تا این حیوان جنبه قدسی پیدا کرده و وارد باورها و اعتقادات مردم شود. به استناد نوشته‌های بندهش، اسب جزو نخستین جانورانی بود که آفریده شد (قلی‌زاده، 31:1392). در بسیاری از فرهنگ‌های گذشته، اسب هدیه‌ای از جانب ایزدان تلقی می‌شد و در پیروزی‌ها نقش داشت. اسب با خورشید و خدایان خورشیدی، آب و خدایان مرتبط با آن، و همچنین خدایان اقوام مختلف ارتباط برقرار کرده بود (قلی‌زاده، 30:1392).

نخستین بُعد آیینی و قدسی اسب را در تدفین سوارکاران سکایی می‌توان مشاهده کرد. تمام گورهای پازیریک مکان‌هایی برای دفن اسب داشتند و این گورها معمولاً متعلق به رئیس متوفی در طی زندگی‌اش بود (رایس، ۴7:1388). در ایران، نمونه‌هایی از تدفین اسب در جنوب دریاچه اورمیه از حسنلو، از لایه‌های نهم تا هفتم پ.م یافت شده است. یک تدفین مشابه اسب در باباجان واقع در منطقه کوه‌های زاگرس لرستان نیز به‌دست آمده است (Yamauchi, 1983: 92). سکاها خورشید را پرستش می‌کردند و اسب را به عنوان مهم‌ترین بخش دارایی خود برای او قربانی می‌کردند (Jessup, 1970: 82). تقریباً نزد همهٔ اقوام کهن، اسب جانوری خورشیدی است؛ زیرا ایزد خورشید سریع‌ترین ستاره است و برای او اسب، که سریع‌ترین جانور است، باید قربانی شود (قلی‌زاده، 31:1392). هندوایرانی‌ها اعتقاد داشتند که بعد از مرگ انسان، خورشید آن‌ها را به جهان خورشیدی (بهشت) منتقل می‌کند (Parpola, 2005: 45). آن‌ها معتقد بودند که در هنگام غروب، خورشید نمی‌میرد، بلکه از جهان مردگان عبور می‌کند (الیاده، 1۴2:1389). 

از طرف دیگر، نقش آیینی تدفین اسب در ارتباط با قهرمان درگذشته است. اسب موجودی تنومند، نجیب و وفادار است که نشستن قهرمان بر آن، تسلط وجود پالایش‌یافتهٔ روان او را بر نیروهای مهارنشدنی طبیعت و غرایز سرکش نمادینه می‌کند؛ غرایزی که قهرمان با چیره‌شدن بر آن‌ها به این نیروی روانی شگرف دست یافته است. به همین دلیل، مجموعۀ معانی نمادین اسب در فرهنگ‌های بشری، از سویی قدرت و سرکشی طبیعت و غرایز را و از سوی دیگر، مقاومت و آزادگی روح متعالی انسان را در برابر بازدارنده‌های بیرونی و درونی نمایندگی می‌کند (قائمی و یاحقی، 13:1388).

اسب موجودی برای کمال‌بخشی به شخصیت‌های اسطوره‌ای و قهرمانی است. گویی هیچ‌یک از قهرمانان بزرگ بدون این یار و همراه وفادار به کمال نمی‌رسند و هر یک از این قهرمانان با اسبان خود خویشکاری خود را به کمال می‌رسانند. اسب با آن‌ها در تمامی دشواری‌ها و دردها همراه است (جعفری، 58:1382). از همین روست که شاهان نیز اکثراً در بازنمایی اعمال قهرمانانه، خود را همراه یا سوار بر اسب نشان می‌دهند. اسب در ایران باستان نه‌تنها به‌عنوان یک وسیله نقلیه یا حیوانی کاربردی، بلکه به عنوان یک نماد مذهبی و اساطیری نیز مورد توجه قرار گرفته بود. حتی در بازی و تفریح، مانند بازی چوگان، جنبه‌های مذهبی و آیینی آن نمود پیدا می‌کند. چوگان، که در مراسم بزم شاه در پردیس برگزار می‌شد، نه‌تنها تفریحی بود بلکه بازتابی از زندگی کوچ‌نشینی و نمادی از تجلی بزم و رزم به شمار می‌رفت (واشقانی فراهانی و مقدم‌پور، 322:1392).

پردیس به‌عنوان مکانی برای شکار و چوگان توسط شاهان ساسانی گسترش یافت (DeWaele, 2005: 371) و در دوران تاریخی ایران، علاوه بر جنبه تفریحی، بعد معنوی بازی چوگان نیز در پردیس وجود داشت. درخت، آب، و خاک در پردیس با یکدیگر گرد می‌آیند تا نظم طبیعی و الهی را در جغرافیای کم‌آب و گسسته ایران بازتاب دهند، و در این فضا، روح انسان با خدا ارتباط برقرار می‌کند. در پردیس‌های دوره هخامنشی، شاه به خواست اهورامزدا پردیس را می‌ساخت (افخمی و خسروی، 30:1397).

چوگان در پردیس، فضایی است که فعالیت جسمانی انسان با اسب به‌گونه‌ای به بلندمرتبه‌ای از ایزد پیوند می‌یابد. در این فضا، بازیکن گوی را به سمت آسمان می‌فرستد و دنیای زمین را به آسمان متصل می‌کند. در ایران باستان، اهورامزدا خدای آسمان است و او مسئول سازمان‌دهی خیر و برکت در طبیعت و جامعه است تا توازن و تعادل گیتی حفظ شود (الیاده، 19۴:1389). این امر ارتباط چوگان با ماوراءطبیعه را نمایان می‌کند.

اسب به‌عنوان نمادی از ایزدان آفتاب، ماه و باد شناخته می‌شده است. اپام نپات (فرشتهٔ آب‌ها) و وایو (ایزد باد) دارای اسب هستند و ایزد مهر، آناهیتا و اَشی گردونه‌ای با چهار اسب سفید دارند (Lawrence & Mills, 1908: 32-35). همچنین، اسب در نبرد ایزد تیشتر با دیو بازدارنده آب، به‌عنوان یک موجود نمادین و اسطوره‌ای ظاهر می‌شود (تیشتر یشت، بند 18).

ترکیب اسب با ارابه نیز بار معنوی و مذهبی دارد. جام زرین حسنلو که از دوره IVB به‌دست آمده، نقش سه ارابه را نشان می‌دهد که به سه خدا نسبت داده شده‌اند. ارابه اول توسط گاوهای نر کشیده می‌شود و به رب‌النوع طوفان تعلق دارد، ارابه دوم که توسط حیواناتی از خانواده اسب کشیده می‌شود، به خدای خورشید نسبت داده شده است. ارابه سوم نیز به خدای ماه تعلق دارد و ویژگی‌هایی مانند شاخ و هلال ماه را دارا است (آیرین، 189:1386). این توصیفات مشابه با آن چیزی است که گزنفون در کتاب "آیین شهریاری در شرق" آورده است، جایی که دربار هخامنشیان مراسمی برگزار می‌شد که در آن سه ارابه مقدس برای اهورامزدا، میترا و آناهیتا به همراه جنگجویان، گاوها و اسب‌ها به پرستشگاه آورده می‌شدند و بعد از آن مسابقات اسب‌سواری انجام می‌گرفت. این مراسم‌ها به‌طور معمول به جشن آغاز سال نو در پاییز اشاره دارند (ادی، 63:1392). 

در ایران باستان، ارابه نمادی از طبقۀ اشراف بود و با توجه به معنای مذهبی آن، نوعی مشروعیت سیاسی به آن‌ها می‌بخشید. بسیاری از ایزدان ایرانی، از جمله سروش، مهر و آناهیتا، سوار بر ارابه بوده‌اند (عیسوی، محرم‌زاده، محمدزاده، 137:1389). به‌طور خاص، سروش با ارابه چهار اسب دشمنان را دستگیر می‌کند و میترا بر صلح و جنگ نظارت دارد. این باورها در پیوند با اسب و ارابه، پایه‌گذار مشروعیت شاهان و اشراف برای استفاده از اسب در رزم و بزم بود.

 

نتیجه‌گیری

جغرافیای ایران از دیرباز زمینه‌ساز زیست اسب بوده است. اقوام بومی ایران همچون کاسی‌ها و ماناها از پرورش‌دهندگان اسب بودند و اقوام هندوایرانی، به‌ویژه سکاها، که از نیمه دوم هزاره دوم پ.م به تدریج در ایران پراکنده شدند، زیستی وابسته به دام، به‌خصوص اسب، داشتند. ارتباط نزدیک انسان ایرانی با اسب در طول تاریخ موجب شد تا سوارکاری به عنوان یک عادت‌واره جسمانی و فرهنگی در میان مردم ایران شکل بگیرد. مهارت سکاها در سوارکاری به تقویت این مهارت در فرهنگ ایرانی کمک کرد و در دوره مادها با تشکیل ارتش نظام‌مند، سوارکاری به فعالیتی حیاتی در نظامیان تبدیل شد.

در دوره اشکانیان، مهارت‌های سوارکاری به ویژه تیراندازی از روی اسب به عنوان تسلیحات نظامی اهمیت فراوانی یافت. این امر نیازمند اقتصاد قوی و مشاغلی بود که اسب را پرورش دهند و طبقه حاکم و نخبه جامعه ایران از این مزیت‌ها بهره‌برداری می‌کردند. این طبقه از اسب برای تفریح، ورزش و بازی‌های خاص استفاده می‌کردند و فعالیت‌هایی چون چوگان‌بازی و شکار در پردیس‌های شاهی از مهم‌ترین جنبه‌های زندگی روزمره آن‌ها بود.

با توجه به نظریه نوربرت الیاس، هنگامی که تمدن در حال شکل‌گیری است، انسان‌ها بدن خود را بیشتر کنترل کرده و رفتارهای خشونت‌آمیز را به رفتارهای صلح‌آمیز تبدیل می‌کنند. در ایران باستان نیز فعالیت‌های جسمانی چون سوارکاری، که در ترکیب با سایر ابعاد فرهنگی و بزمی طبقه حاکم بود، به ورزش‌هایی مانند چوگان و شکار تبدیل شد.

اسب در ایران باستان علاوه بر جایگاه نظامی و تفریحی، به‌عنوان ابزاری برای تبلیغ قدرت سیاسی شاهان در کتیبه‌ها و نقش‌برجسته‌ها نیز به کار می‌رفت. مهارت‌های شاهان در سوارکاری، ارابه‌رانی، کمانداری و نیزه‌افکنی از روی اسب، به‌ویژه در بازی چوگان، نقش اساسی در مشروعیت سیاسی آن‌ها داشت. به‌علاوه، اسب در جنبه مذهبی و آیینی نیز دارای اهمیت ویژه‌ای بود، به‌ویژه در تدفین اسب و صاحب آن و نقش اسب در ارابه‌های مقدس ایزدان چون اهورامزدا، میترا و آناهیتا.

در نهایت، اسب نه تنها در عرصه‌های نظامی، تفریحی و ورزشی نقش مهمی داشت، بلکه به‌عنوان نماد قدرت، مشروعیت سیاسی و ارتباط با دنیای ماوراء طبیعت در آیین‌ها و اساطیر ایران باستان جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده بود.

 

منابع

آتشین‌جان، ب.، برزگرکشتلی، ح.، اصیل، ح. ا.، ادیب‌زاده، ح.، اسماعیل‌پور، م.، انوشه، م.، آذر، ش.، اروجلو، ف. (1381). نامه نوشتار چوگان از فرهنگنامه ادبی فارسی: دانشنامه ادب فارسی، اصطلاحات، موضوعات و مضامین ادب فارسی، ج2. تهران: طبع و نشر.

آذربانی، ا.، اکلانتری، ر. (138۴). اصول و مبانی تربیت یدنی و ورزش. تهران: آییژ.

آیرین، ج. و (1386). جام حسنلو سی سال بعد. در دژ حسنلو دوره IVB 1100 تا 800 ق.م. تهران: انتشارات گنجینه هنر، صص 110-131.

ادی، س. ک. (1392). آیین شهریاری در شرق (ترجمه فریدون بدره‌ای). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

اشلومبرگر، د. (1389). هنر اشکانی، تاریخ ایران کمبریج جلد سوم (ترجمه تیمور قادری). تهران: مهتاب.

افخمی، ب.، خسروی، ز. (1397). معنا و کارکرد باغ ایرانی (با تأکید بر دوره هخامنشی). پژوهش‌های ایرانشناسی، 8(2)، 38-21.

الیاده، م. (1389). رساله در تاریخ ادیان (ترجمه جلال ستاری). تهران: سروش.

برجیان، ح.، محمدی‌کرد خیلی، م. (1379). اسب در تاریخ و فرهنگ اقوام ایرانی شمالی. در یادنامه دکتر احمد تفضلی (به کوشش دکتر علی‌اشرف صادقی). تهران: انتشارات سخن، صص 95-107.

بریان، پ. (1381). تاریخ امپراتوری هخامنشیان، ج 1 (ترجمه مهدی سمسار). تهران: زریاب.

جعفری، م. (1382). اسب و باران‌سازی در اساطیر ایران باستان. مجله مطالعات ایرانی، 2(۴)، 53-60.

حسن‌دوست، م. (1393). فرهنگ ریشه‌شناسی زبان فارسی، ج 5. تهران: آثار.

دایسون، ر. ه. (1386). معماری عصر آهن. در حسنلو گزارش تحقیقی. در دژ حسنلو دوره IVB 1100 تا 800 ق.م. تهران: انتشارات گنجینه هنر، صص 229-267.

دوستخواه، ج. (1378). اوستا: کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی. تهران: مروارید.

دوشائنسی، م. (1386). یراق‌های اسب از حسنلو. در دژ حسنلو دوره IVB 1100 تا 800 ق.م. تهران: انتشارات گنجینه هنر، صص 79-109.

دهقان‌نژاد، ف. (1391). نقش جغرافیا در پیدایش بازی‌های محلّی. سپهر، 21(81)، 76-79.

دیاکونوف، ا. م. (1388). تاریخ ماد (ترجمه کریم کشاورز). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

رایس، ت. ت. (1388). سکاها (ترجمه رقیه بهزادی). تهران: طهوری.

ستاری، ج. (1395). جهان اسطوره‌شناسی: آئین و اسطوره. تهران: مرکز.

سجادی‌راد، ص.، سجادی‌راد، ک. (1392). بررسی اهمیت اسب در اساطیر ایران و سایر ملل و بازتاب آن در شاهنامۀ فردوسی. پژوهشنامه ادب حماسی، 9 (16)، 99-128.

سلیم، محسن. (1390). تاریخ تمدن و فرهنگ ایران زمین. تهران: جامی.

سولیمرسکی، ت. (1390). سکاها. تاریخ ایران کمبریج جلد اوّل (ترجمه تیمور قادی). تهران: مهتاب.

شاهچراغی، آ. (1391). پارادایم‌های پردیس (درآمدی بر بازشناسی و بازآفرینی باغ ایرانی)، چ3. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران.

رحیم‌پور، ش. (139۴). بررسی جایگاه اسب از اسطوره تا تدوام نقش آن بر فرش. نگارینه هنر اسلامی، 2(6)، 21-36.

شیروئی، م.، مدرسی، فاطمه. (1397). کردارهای شاهان در شاهنامه فردوسی. زبان و ادبیات فارسی، 1(۱)، 79-103.

صالحی، ک. (1395). تکوین و تحول در روند سیاست‌های نظامی جامعه ماد. جامعه‌شناسی تاریخی، 8 (1)، 231-262.

طالب‌پور، ف.، پرهام، م. (1388). جایگاه اسب در هنر ایران باستان. جلوه هنر، دوره جدید(1)، 5-11.

طلایی، ح. (1387). عصر آهن ایران. تهران: سمت.

عیسوی، ر.، محرم‌زاده، م.، محمدزاده، ح. (1389). نگاهی به اسب و اسب سواری در ایران. مطالعات ایرانی، 9(17)، 133-156.

غیبی، غ.ر. (1395). اسب در میدان رزم و بزم (با استناد به منظومه‌های پهلوانی و حماسی پس از شاهنامه: گرشاسب‌نامه، بهمن‌نامه، کوش‌نامه و فرامرزنامه). ادبیات فارسی، 1۴(35)، 25-۴8.

فاضلی، م.، ریاضی، م.ر. (1389). تبیین ویژگی‌های نگاره‌های مثنوی گوی و چوگان. نگره، (15)، 83-93.

فرخ، ک. (1390). سایه‌های صحرا ایران باستان در جنگ (ترجمه شهربانو صارمی). تهران: ققنوس.

فره‌وشی، ب. (1386). کارنامه‌ اردشیر بابکان (چ4). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

قائمی، ف.، یاحقی، م.ج. (1388). اسب؛ پرتکرارترین نمادینهٔ جانوری در شاهنامه و نقش آن در تکامل کهن‌الگوی قهرمان. متن پژوهی ادبی، (42)، 9-26.

قلی‌زاده، خ. (1392). دانشنامه اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته. تهران: بنگاه و نشر کتاب.

کرمی چمه، ی. (1393). بازشناسی چوگان، بازی بومی ایران. فرهنگ مردم ایران، (36)، 55-78.

گزنفون. (1350). کورش‌نامه (ترجمه‌ رضا مشایخی). تهران: بنگاه و نشر کتاب.

گیرشمن، ر. (390). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی (ترجمه‌ بهرام فره‌وشی). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

گیرشمن، ر. (1346). هنر ایران در دورة ماد و هخامنشی (ترجمه‌ عیسی بهنام). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

ماحوزی، م. (1377). اسب در ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی. مجله دانشکده و علوم انسانی، (1۴6)، 209-235.

ماسکار، ا. و. (1386). نبرد حسنلو در اواخر قرن نهم ق.م. در دژ حسنلو دوره IVB 1100 تا 800 ق.م. تهران: انتشارات گنجینه هنر، صص 53-78.

مشکور، م. ج.، مشکور، م. (1374). تاریخ سیاسی و اجتماعی اشکانیان و پارتیان یا پهلویان قدیم. تهران: دنیای کتاب.

ملازاده، ک. (1393). باستان‌شناسی ماد. تهران: سمت.

واشقانی فراهانی، ا.، مقدم‌پور، ن. (1392). رزم و بزم در هنر ایرانی. مطالعات ایرانی، 12(2)، 303-323.

وثوقی، م.، نیک‌خلق، ع. ا. (1390). مبانی جامعه‌شناسی (چ 1). تهران: توتیا.

هِد، د. (1391). ارتش ایران هخامنشی (ترجمه‌ محمد آقاجری). ققنوس.

هرمان، ج. (1387). تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان. ترجمه‌ مهرداد وحدتی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

 

Aminzadeh, B., Samani, F., & Bahrami, B. (2006). A non-destructive excavation in Parse-Pasargad archaeological region.

Anderson, J. K. (1975). Greek chariot-borne and mounted infantry. American Journal of Archaeology, 79(3), 175–187.

Anthony, D. W. (1995). Horse, wagon & chariot: Indo-European languages and archaeology. Antiquity, 69(264), 554–565.

Avassoli, M. M., Rezazadeh Langroodi, R., & Saremi Naeini, D. (2012). Iran and India: A survey on link roads and trade (with special reference on archaeological evidences). The International Journal of Humanities, 18(1), 19–41.

Babaev, I., Gagoshidze, I., & Knauß, F. S. (2007). Battle scene on the Munich wood. In Achaemenid culture and local traditions in Anatolia, Southern Caucasus and Iran: New discoveries.

Bivar, A. D. H. (2005). Mithraism: A religion for the ancient Medes. Iranica Antiqua, 40, 341–358.

Cameron, G. G. (1936). History of early Iran. Greenwood Press.

Chehabi, H. E., & Guttmann, A. (2002). From Iran to all of Asia: The origin and diffusion of polo. The International Journal of the History of Sport, 19(2–3), 384–400.

Curtis, J. (1998). A chariot scene from Persepolis. Iran, 36(1), 45–51.

Dani, A. H., Staff, U. N. E. S. C. O., Asimov, M. S., Litvinsky, B. A., Samghabadi, R. S., & Bosworth, C. E. (1994). History of civilizations of Central Asia: The development of sedentary and nomadic civilizations, 700 BC to A (Vol. 2). UNESCO.

De Waele, A. (2005). The figurative wall painting of the Sasanian period from Iran, Iraq and Syria. Iranica Antiqua, 39, 339–381.

Dusinberre, E. R. M. (2010). Anatolian crossroads: Achaemenid seals from Sardis and Gordion. In The world of Achaemenid Persia: History, art and society in Iran and the Ancient Near East (pp. 323–336). Proceedings of a conference at the British Museum, London.

Femia, J. (1975). Hegemony and consciousness in the thought of Antonio Gramsci. Political studies, 23(1), 29-48.

Fontana, B. (1993). Hegemony and power: On the relation between Gramsci and Machiavelli. University of Minnesota Press.

Gramsci, A. (1971). Selections from the prison notebooks (Q. Hoare & G. Nowell Smith, Eds. & Trans.). International Publishers.

Harmatta, J., Etemadi, G. F., & Puri, B. N. (Eds.). (1994). The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 BC to AD 250 (Vol. 2). UNESCO.

Honeychurch, W. (2014). Alternative complexities: The archaeology of pastoral nomadic states. Journal of Archaeological Research, 22(4), 277–326.

Hussman, G. C. (1976). Nomadic and early Chinese art: Correlations (Master’s thesis, California State University, Northridge).

Invernizzi, A. (2011). Parthian art – Arsacid art. Topoi. Orient-Occident, 17(1), 189–207.

Tascher, J. (1991). The royal Scythians (Master’s thesis, California State University, Los Angeles).

Jessup, J. E. (1970). Scythia: The early era of steppe nomadism. A survey based on recent archaeological discoveries and other studies which relate to the development of various cultures on the Eurasian Steppe (Doctoral dissertation, Georgetown University).

Justinus. (1994). Philippic History of Pompeius Trogus, 41.3.

Kelley, T. (2003). Persian propaganda: A neglected factor in Xerxes’ invasion of Greece and Herodotus. Iranica Antiqua, 38, 173–219.

Kent, R. G. (1953). Old Persian: Grammar, texts, lexicon. New Haven: American Oriental Society.

Kuiper, K. (Ed.). (2010). Mesopotamia: The world’s earliest civilization. Britannica Educational Publishing.

Kuzmina, E. (2000). The Eurasian steppes: The transition from early urbanism to nomadism. In Kurgans, ritual sites and settlements: Eurasian Bronze and Iron Age (pp. 118–189). BAR International Series, Oxford.

Lawrence, D. R., & Mills, H. (1908). Zarathushtra, Philo, the Achaemenids and Israel. The Open Court Publishing Company.

Lincoln, B. (2012). Happiness for mankind: Achaemenian religion and the imperial project. Peeters.

Malandra, W. W. (Ed.). (1983). An introduction to ancient Iranian religion: Readings from the Avesta and Achaemenid inscriptions (Vol. 2). University of Minnesota Press.

Mashayekh, S. (2010). Epic of “Kārnāmag ī Ardaxšīr ī Pābagān”, and the late Sasanian period (Doctoral dissertation, University of California, Irvine).

Mauss, M. (1936). Les techniques du corps. Journal de Psychologie, 32(3–4), 271–293.

Mayo, P. (1999). Gramsci, Freire and adult education: Possibilities for transformative action. Zed Books.

Mehrafarin, R., Abbasi, Z. V., & Saadatiyan, M. (2013). Clothing of people in Sistan during Parthian period with reference to the frescos of Koh-e Khajeh. International Journal of Business and Social Science, 4(8), 308–319.

Nimchuk, C. L. (2001). Darius I and the formation of the Achaemenid Empire: Communicating the creation of an empire (Master’s thesis, University of Toronto).

Nimer, J., & Lundahl, B. (2007). Animal-assisted therapy: A meta-analysis. Anthrozoös, 20(3), 225–238.

Nyberg, H. S. (1974). A Manual of Pahlavi (Vol. 2). Wiesbaden.

Overlaet, B. (2004). Luristan metalwork in the Iron Age. In Persia’s ancient splendour: Mining, handicraft and archaeology (pp. 328–338). Deutsches Bergbau-Museum.

Parpola, A. (2005). The Nâsatyas, the chariot and Proto-Aryan religion. Journal of Indological Studies, 16/17, 1–63.

Sajjadi, S. M. S. (2007). Wall painting from Dahaneh-ye Gholaman (Sistan). In Achaemenid culture and local traditions in Anatolia, Southern Caucasus and Iran (pp. 129–154). Brill.

Shilling, C. (1993). The body and social theory. Sage Publications.

Sjöberg, A. W. (1985). Trials of strength. Expedition, 27(2), 7–9.

Spier, D. L. (1975). The influences of warfare on the recreational activities of the ancient Assyrians and Iranians.

Strinati, D. (2004). An introduction to theories of popular culture. Routledge.

Tada, R. (2008). Apollodorus of Artemita and the rise of the Parthian Empire (Doctoral dissertation, University of Washington).

Daryaee, T. (2009). Sasanian Persia: The rise and fall of an empire. I.B. Tauris.

Trotter, K. S., Chandler, C. K., Goodwin-Bond, D., & Casey, J. (2008). A comparative study of the efficacy of group equine-assisted counseling with at-risk children and adolescents. Journal of Creativity in Mental Health, 3(3), 254–284.

Vogelsang, W. (1998). Medes, Scythians and Persians: The rise of Darius in a North–South perspective. Iranica Antiqua, 33, 158–159.

Wendelken, R. W. (2000). Horses and gold: The Scythians of the Eurasian steppes. In The role of migration in the history of the Eurasian steppe (pp. 189–206). Palgrave Macmillan.

Wiesehöfer, J. (2003). Das antike Persien. Zürich/München.

Yamauchi, E. (1983). The Scythians: Invading hordes from the Russian steppes. The Biblical Archaeologist, 46(2), 90–99.

 

 

---