بررسی فرایند تضعیف در واژگان از فارسی میانه به فارسی دری در چارچوب واج‌شناسی زایشی

محورهای موضوعی : سایر زبان ها، گویش ها و ادبیات حاضر در ایران

طاهره عزت آبادی پور ¹ (دانشجوی دکتری زبانشناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان)
لاله محمودآبادی ² (کارشناسی ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه شهید باهنر کرمان.)

تاریخ دریافت : 1399/06/21 تاریخ پذیرش : 1399/10/26 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: واج‌شناسی زایشی, سایشی‌شدگی, تضعیف, واک‌رفتگی, ناسوده‌شدگی,

چکیده مقاله :

هدف از نگارش این مقاله بررسی فرایند تضعیف در واژگان از فارسی میانه به فارسی دری براساس رویکرد واج‌شناسی زایشی است. داده‌های این مقاله از واژه‌های فارسـی میـانۀ زرتشتی ذکرشده در فرهنگ کوچک زبان پهلوی مکنزی (1388)، که به فـارسی دری راه پـیدا کرده‌اند انتخاب شده، سپس شکل‌های مختلف آن‌ها در فارسی امروز ایران و واژه‌نامه‌های فارسی دری از جمله: دهخدا (1388)، حسن‌دوست (1383)، ذیل فرهنگ‌های فارسی (1382-1388) استخراج شده‌اند. در هر یک از این زبان‌ها، قواعد واجی آن‌ها استخراج و ذکر شده است. در مرحلۀ بعد، بر اساس اصول واج‌شناسی زایشی و معیارهای ینسن (J.Jensen) به تحلیل واجی قواعد برای کشف قاعدۀ طبیعی پرداخته شده است. با بررسی‌های صورت‌گرفته در این زمینه، سه نوع فرایند تضعیف در این زبان‌ها کشف شده است که در این مقاله به بررسی این سه نوع تضعیف، پرداخته شده است. برخی از نتایج به‌دست‌آمده در این پژوهش عبارتند از: 1) طبیعی‌ترین قاعده از نظر آوایی لزوماً ساده‌ترین قاعده نیست؛ یعنی سادگی، شرط لازم برای طبیعی‌بودن قاعده است ولی شرط کافی نیست. 2) با توجه به بررسی‌های صورت‌گرفته مشخص شد که بسامد فرایند تضعیف در پایانۀ هجا، پایان واژه و محیط بعد از واکه به مراتب بیش‌تر از آغازۀ هجا و واژه است. 3) مطابق قواعد، همخوان‌های شرکت‌کننده در این فرایند، همگی از نوع همخوان‌های گرفته مانند [p, b, f, k, g, w, t, d] هستند. 4) قواعد واجی موجه معمولاً یک‌سویه هستند.

چکیده انگلیسی:

The purpose of this article is to investigate the process of weakness in vocabularies from Middle Persian to Dari Persian based on generative phonology framework. The presented data of this article have been extracted from vocabularies of the middle-Persian Zoroastrian mentioned in Concise Pahlavi Dictionary from David Neil Mackenzie (1388), which have been found in Persian Dari. Then, their different forms have been found in the dictionaries of Persian Dari including Dehkhoda (1388), Hassan Doost (1383), and about Persian Dictionaries (1382-1388), as well as in New Persian. In each of these languages, their phonological rules are extracted and listed. In the next step, the phonological analyses of the rules have been investigated based on the principles of generative phonology and the criteria of Jensen (2004: 117) to discover the natural rule. Three types of processes of weakness have been investigated in this paper. In this article, authors have examined these three types of weakness. Some of the results are: (1) the most natural rule isn’t necessarily the most simple one; on the other hand, the simplicity is the necessary condition for naturalness of rules, but it isn’t sufficient condition. 2) According to the analyses, the weakness process has been seen in coda, final-word , intervocalic and postvocalic type more than onset and initial- word. 3). Consonants, which participate in this process in according to rules, are obstruent consonants such as [p, b, f, k, g, w, t, d]. 4) Phonological rules usually act unidirectional.

منابع و مأخذ:

1- آقاگل زاده، فردوس. (1384). «برخی تغییرات آوایی و فرایندهای واجی فعال در گویش مازندرانی»، ویژه­ نامۀ گویش­ شناسی نامۀ فرهنگستان، دورۀ اول، شمارۀ 3، صص 12-5.

2- آموزگار، ژاله؛ تفضلی، احمد. (1387). زبان پهلوی، ادبیات و دستور آن، چاپ ششم، تهران: انتشارات معین.

3- ابوالقاسمی، محسن. (1382). دستور تاریخی زبان فارسی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت).

4- بروغنی، فاطمه.(1383). بررسی واج ­شناسی گویش سبزواری،پایان­نامۀ کارشناسی­ارشد زبان­شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس.

5- بهزادفر، آتنا.(1391). فرآیند تضعیف و تقویت در گونه ­های مختلف استان مازندران رویکرد واج­ شناسی زایشی، پایان­ نامۀ کارشناسی ارشد زبان­شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس.

6- بی­جن­ خان، محمود. (1384). واج شناسی نظریۀ بهینگی، تهران: انتشارات سمت.

7- حسن­ دوست، محمد.( 1383 ). فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، تهران: نشر آثار فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

   8- دهخدا، علی اکبر.(1388). لغت‌نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

9- رزم­دیده، پریا.(1390). تضعیف و تقویت در گونه­ های زبانی استان کرمان، پایان ­نامۀ کارشناسی ارشد زبان­ شناسی همگانی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.

10-  شریفی، گوهر.(1387). بررسی نظام آوایی گونۀ اقلید در چارچوب واج ­شناسی زایشی، پایان ­نامۀ کارشناسی­ ارشد زبان­ شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس.

11- عزت­ آبادی ­پور، طاهره؛ شهیدی، اشرف­ السادات.(1398). «فرایند سایشی‌شدگی در گونۀ سیرجانی: واج‌شناسی زایشی»، فصلنامۀادبیات و زبان‌های محلّی ایران زمین، سال پنجم، شمارۀ 2، صص 47-66.

12- قاسمی، مسعود. (1382-1388). «ذیلی بر ذیل فرهنگ‌های فارسی(بخش اول تا پنجم)»، نشر دانش.

13- کاظمینی، سمیه.(1390). توصیف واج ­شناسی گویش شهر­ضایی بر اثر نظریۀ واج‌شناسی زایشی چامسکی و هله، پایان­ نامۀ  کارشناسی­ ارشد زبان­شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس.

14- کرد­زعفرانلو ­کامبوزیا، عالیه. (1382). «فرایند تضعیف در زبان فارسی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال 36، شمارۀ 142،صص 83-73.

15- کرد­زعفرانلو­ کامبوزیا، عالیه؛ شـعبانی، منصـور.(1386). «برخـی از فراینـدهای واجـی در گـویش گیلکـی رودسر»، فصلنامۀ زبان و زبان­شناسی، سال سوم، شمارۀ 5، صص 38-21.

16- کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه.(1390). واج­شناسی: رویکرد­های قاعده ­بنیاد، چاپ سوم، تهران: سمت.

17- کرد­زعفرانلو ­کامبوزیا، عالیه؛ و الهام ثباتی.(1393). «فرایندهای واجی همخوانی در گویش کردی­ کلهـری»، مجلۀ جستارهای زبانی، شمارۀ 17، صص 1-32.

18- مدرسی­قوامی، گلناز. (1386). «خنثی­ شدگی تقابل همخوان­ های انسدادی واک­دار و بی­واک در زبان فارسی»، مجموعه مقالات هفتمین همایش زبان­شناسی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی، چاپ اول، صص 465-441.

19- مکنزی، دیوید­نیل. (1388). فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

20- ناتل­خانلری، پرویز. (1369-1382). تاریخ زبان فارسی، 3 جلد، تهران: انتشارات فردوس.

21- Baerquest, D. A (2001), phonological Analysis: A Functional approach, Teχas: SIL International

22- Carr, P., (1999), A glossary of Phonoloqy, Edinburq University Press.

23- Chomskey, N. & Halle, M. (1968), The Sound Pattern of English, NewYork: Harper & Row.

24- Crystal, D, (1991), A dictionary of linguistics and phonetics, 3rd edition. Cambridqe, MA: Basil Blackwell.

25- Jensen, John. T, (2004), Principle of generative phonology: An introduction, Amesterdam: John Benjamine.

26- Kenstowicz, M, (1994), Phonoloqy in generative grammar, Oχford: Blackwell Publishers.