جستاری در رابطۀ بینامتنی اشعار خطایی با اشعار حافظ شیرازی

محورهای موضوعی : زبان، گویش ها و ادبیات آذری

علی بابازاده غفاربی ¹ , سیف الدین آب برین ^{2 *} , برات محمدی ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی، ارومیه، ایران
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ، ارومیه، ایران
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ، ارومیه، ایران

تاریخ دریافت : 1403/05/24 تاریخ پذیرش : 1403/11/01 تاریخ انتشار : 1403/11/02

کلید واژه: ادبیات تطبیقی, بینامتنیت, شعر فارسی, شعر ترکی آذری, حافظ, خطایی,

چکیده مقاله :

بینامتنیت با باور به اینکه هیچ متنی خودبسنده نیست روابط بین متون را می‏‌کاود. از منظر تئوری‌‏پردازان این نظریّه، هر متنی یک بینامتن بوده و همواره عناصری از متون پیشین و هم‎عصرش را در خود جای می‎دهد. روابط بینامتنی علاوه بر اینکه بین متون یک زبان حاکم است، بین متون به زبان‌های مختلف نیز دیده می‌‎شود و اگر این متون در جوامعی با اشتراکات فرهنگی و تمدنی و جغرافیایی نگارش یافته باشند، این روابط هر چه گسترده‌‎تر ظهور و نمود می‌یابد. نمونۀ این روابط گسترده را در اشعار ترکی آذری و فارسی می‌‎توان دید. ادبیات رسمی ترکی آذری و نمایندگان آن، شعر فارسی را به عنوان الگویی برای خود برگزیده و شعر ترکی آذری بر بنیاد شعر فارسی شکل گرفته و تکامل یافته است. به همین خاطر به شکلی گسترده روابط بینامتنی بین شاعران این زبان و زبان فارسی را می‌‎توان دید. شاه اسماعیل صفوی(892ه.ق/ 930ه.ق) متخلّص به خطایی، از شاعران ترکی آذری در سدۀ دهم است که در شعر او تعاملات گستردۀ بینامتنی با حافظ شیرازی را می‌‎توان دید. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی روابط بینامتنی بین حافظ و خطایی را بازکاویده و نتیجۀ پژوهش حاضر، دامنۀ گستردۀ روابط بینامتنی خطایی با حافظ را در ابعاد زبانی، تصویری و فکری آشکار ساخته است. خطایی، ترکیبات و واژه‌های بسیاری را از حافظ در نتیجۀ رابطۀ بینامتنی گرفته و در شعر خود وارد کرده است. بسیاری از تصاویر شعر خطایی در نتیجۀ رابطۀ بینامتنی با حافظ در شعرش وارد شده است و همچنین بسیاری از مضامین در شعر خطایی حاصل رابطۀ بینامتنی او با حافظ است و بالاخص مضامین زاهدستیزانه و مخالفت با واعظ، نتیجۀ تعامل او با حافظ است.

چکیده انگلیسی:

Intertextuality, believing that no text is self-sufficient, studies and examines the relationships between texts. From the point of view of critics of this theory, each text is an intertext, and each text continuously incorporates elements from previous and contemporary texts. Intertextual relations not only exist between texts in the same language, but they are also seen between texts in different languages, and providing these texts have been written in societies with cultural, civilizational, and geographical commonalities, these relationships are even more extensive. An example of these extensive relationships can be seen between the poems of Azeri Turkic poets and Persian poetry. The official Azeri Turkic literature and its representatives have chosen Persian poetry as a model for themselves, and Azeri Turkic poetry has been formed and developed on the basis of Persian poetry. For this reason, there are extensive intertextual relationships between the poets of this language and those of Persian language. Shah Ismail Safavi (892 AH/930 AH), nicknamed Khatai, is one of the Azerbaijani Turkic poets of the 10th century, whose poetry exhibits extensive intertextual interactions with Hafez. The present study, using a descriptive-analytical method, has reexamined the intertextual relationships between Hafez and Khatai.

منابع و مأخذ:

آلن، گراهام(1385). بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدانجو. تهران: مرکز.
احمدی، بابک(1378). ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.
انوری، حسن(1385). صدای سخن عشق. تهران: سخن.
باربارو، جوزافا و دیگران(1349). سفرنامۀ ونیزیان در ایران. ترجمۀ منوچهر امیری. تهران: خوارزمی.
بهادری، محمد جلیل، و حسینی کازرونی، سید احمد(1395). بررسی و تحلیل تمثیل «آب حیات»(با نگاهی به غزلیات حافظ). تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، 30(8)، 59-78.
تربیت، محمدعلی(1314). دانشمندان آذربایجان. تبریز: اختر.
جهانمرد، محبوبه، آقابابایی، زهرا، و حسنعلیان، سمیه(1396). اشتراکات زیبایی‌‎شناسی و مضمون‌‎پردازی زلف معشوق در شعر فارسی و عرب. پژوهش‎‌های ادبیات تطبیقی، 5(3)، 97-
126.dor: 20.1001.1.23452366.1396.5.3.4.2 حافظ شیرازی، خواجه شمس‎الدین(1366).دیوان غزلیّات. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: انتشارات صفی علیشاه.
خالقی‎ مطلق، جلال(1375). زیبایی کمال مطلوب زن در فرهنگ ایران. ایران‌شناسی،8(4)، 716-703.
خرمشاهی، بهاءالدین(1361). ذهن و زبان حافظ. تهران: طرح نو.
خطایی، شاه اسماعیل صفوی(1380). دیوان خطایی( ترکی-فارسی). تصحیح رسول اسماعیل زاده. تهران: الهدی.
خواندمیر، غیاث الدین(1380). تاریخ حبیب‎السّیر فی اخبار افراد بشر. ج4. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. تهران: خیّام.
دانشور، سیمین(1389). علم الجمال در ادب فارسی. تهران: قطره.
راستگو، سید محمد(1376). تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی. تهران: سمت.
زرقانی، مهدی(1384). تحلیلی بر مقدمۀ گلستان سعدی. مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز. 48(196)، 136-103.
زمردی، حمیرا(1387). نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی. تهران: زوار.
سخنور، جلال، و سبزیان مرادآبادی، سعید(1387). بینامتنیت در رمان‎های پیتر اکروید. پژوهشنامۀ علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، 15(58)، 78-66.
سلمانی‌‏نژاد، ساغر(1401). شگردهای گوناگون برای نونمایی بیان یک مضمون از ویژگی‎‌های خاص کلام حافظ. سبک شناسی نظم و نثر فارسی. 15(71) ، 210-197. Doi:
10.22034/bahareadab.2022 .15 .6292 شاردن، ژان. (1345 ). سیاحتنامۀ شاردن. ج7. ترجمۀ محمد عباسی. تهران: امیرکبیر.
شمیسا، سیروس.(1378). گزیده غزلیات مولوی. تهران: نشر و پژوهش دادار.
شفیعی کدکنی، محمدرضا(1375). صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگاه.
صائب تبریزی، محمدعلی(1383). دیوان صائب تبریزی. به کوشش محمد قهرمان. تهران: علمی و فرهنگی.
صیادکوه، اکبر، و رحمانیان، علی(1392). پیوند «زلف» و «دل» و کارکردهای هنری آن در دیوان حافظ. شعرپژوهی، 5(2)، 82-61.
عنصرالمعالی،کیکاووس بن اسکندر(1375). قابوسنامه. به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی و فرهنگی.#3 گاژا، رامون، نکوبخت، ناصر، بزرگ بیگدلی، سعید، و هاجری، حسین (1391). بررسی تطبیقی چشم دلدار در غزلیات حافظ و ترانۀ نامه پترارکا. پژوهش‌‎های زبان و ادبیات تطبیقی، 3(4)، 257-283.
گلگر،آملیا(1401). شاه اسماعیل صفوی در حکایت ترکی. ترجمۀ سمیه بیانی و محمدعلی رنجبر. پژوهش در تاریخ، 12(32)، 110-80.
نامور مطلق، بهمن (1390). بینامتنیت (نظریه‎‌ها و کاربردها).تهران: سخن.
هاچن، لیندا(1383). «فراداستان تاریخ نگارانه: سرگرمی روزگار گذشته»، مدرنیسم و پسامدرنیسم در رمان. گزینش و ترجمۀ حسین پاینده، تهران: روزگار.