بررسی تطبیقی احسان در روایتهای معصومین (ع) و گزارشهای مسیحیت

چکیده مقاله :

احسان و نیکوکاری درواقع یک عمل انسانی می باشد که نه تنها در اسلام بلکه در همه ادیان و مکاتب بشری مورد تأکید است. آن‌چه در این مقاله دنبال شده است عبارت است از بازخوانی احسان در سنت حضرات معصومین(ع)و سنت الهیات مسیحی بر اساس تازه ترین دیدگاه‌هایی که در باره نیکوکاری و احسان وجود دارد. روش این مقاله توصیفی و تحلیلی است که از طریق تفسیر و تحلیل روایات به دست آمده‌اند. از نتایج مهم این تحقیق این می باشد که ادبیات دینی ما در سیره معصومین(ع) مملو از روایت هایی است که به اهمیت نیکوکاری و احسان پرداخته و بر انجام آن به معنای مطلق کار خوب و کمک به نیازمندان تاکید داشته‌اند امادر مسیحیت گرایشهای فضیلت گرایانه به احسان وجود داردیعنی نیکوکاری وقتی اتفاق می افتد که فضیلت ایمان و محبت وجود داشته باشد بدون این دو کمک به دیگران احسان بحساب نمی آید.

چکیده انگلیسی :

Ehsan is a broad concept of ethics and social tendencies in benefiting fellow human beings in society, which is emphasized by all religions and schools of thought and has been included in their teachings. In this article, an attempt has been made to better reveal their nature by comparing the moral virtue of Ehsan in the Quran and the New Testament and comparing the perspectives in order to bring religions closer and propagate the teachings of religion. The results obtained show that Ehsan has a wide range of meanings in both books. In both books, Ehsan and charity are among the main axes of these two religions. Both books consider Ehsan and charity to be signs of obedience to divine commands and declare it a requirement of faith and necessity. However, the Holy Quran and Christianity differ in two important issues: First, unlike the Quran, which views Ehsan as a moral virtue that is duty-oriented, Christianity has approached Ehsan with a virtue-oriented approach and has introduced love as a basic virtue that is a requirement of Ehsan and charity

منابع و مأخذ:

• قرآن
• نهج البلاغه
• کتاب مقدس
1. ا.کمپیس، توماس. (1395). اقتدا به مسیح، مترجم: سعید عدالت نژاد، تهران: فرهنگ جاوید.
2. ابن خلدون، عبدالرحمن، (1388). مقدمه ابن خلدون، مترجم: محمد پروین گنابادی، تهران: علمی فرهنگی.
3. ابن منظور، ابوالفضل جمال الدین محمدبن مکرم. (2004)، لسان العرب، بیروت: ناشر دار صادر.
4. ازهری، منصوربن احمد. (1422). تهذیب اللغه، بیروت: ناشر دارالمعرفه.
5. اسدی، علی، 1388، احسان در قرآن، دایرةالمعارف ‌قرآن: ttps://quran.isca.ac.ir
6. بهبودی، محمد باقر. (1394). معانی قرآن، تهران: نشر علم.
7. ــــــــــــــــــ (1366). تدبری در قرآن، تهران: سنا.
8. پت فیشر، ماری، (1389). دائره المعارف ادیان زنده جهان، ترجمه مرضیه سلیمانی، تهران: نشر علم.
9. توحیدی، محمد ضیاء. (1393). در آمدی بر کتاب مقدس و الهیات مسیحی، تهران: کانون اندیشه جوان.
10. تهرانی، مجتبی. (1397). اخلاق الهی، تهران: پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی.
11. ـــــــــــــ. (1397)، انفاق، اخلاق ربانی، تهران: موسسه پژوهشی فرهنگی مصابیح الهدی.
12. تیسن، هنری. (بی تا). الهیات مسیحی، ترجمه ط میکائلیان، (بی جا)، حیات ابدی.
13. جوادی آملی، عبدالله. (1400). مفاتیح الحیاه، قم: اسرا.
14. جوهری، اسماعیل بن حمّاد. (1407-1987). الصّحاح، تاج اللغه و صحاح العربیه، احمدعبدالغفورعطّار، بیروت: دارالعلم الملایین.
15. خدا دوست، زهرا، (1397)، مقایسه محبت در قرآن و عهد جدید، تهران: نشر هاجر.
16. رنجبر، محمد رضا. (1391). مقدمه ای بر خدمات اجتماعی در مذاهب، تهران: آوای نور.
17. روحانی، محمود. (1368). المعجم الاحسایی الفاظ القرآن الکریم، مشهد: آستان قدس رضوی.
18. سربخشی، محمد، 1401، وظیفه گرایی یا غایت گرایی و وجه مراعات ارزش های اخلاقی توسط خداوند متعال، دین‌پژوهی و کارآمدی، شماره سه.
19. شریف رضی، محمد بن حسین، (1379)، نهج البلاغه، مترجم: محمد دشتی، تهران: پیام آزادی.
20. شیرازی، سپیده و دیگران. (1394). سلونی، تهران: دلیل ما.
21. صادق نیا، مهراب، (1393)، قرآن و کتاب مقدس: مقایسه ساختار و محتوی، قم: هاجر.
22. ــــــــــــــــــ،‏ 1378، شیعه در اسلام، قم: جامعه مدرسین.
23. فرحزاد، حبیب الله. احسان راهی بسوی خوشبختی، قم: عطش.
24. فضل الرحمان ملک. (1397). اسلام و مدرنیته، مترجم: زهرا ایران بان، تهران: کرگدن.
25. ــــــــــــــــــ. (1398)، مضامین اصلی قرآن، مترجم: فاطمه علاقه بندی، تهران: نشر کرگدن.
26. کاشانی، محمد. (1398). نجات شناسی در اسلام و مسیحیت، قم: خاتم النبیین.
27. کمیجانی، داوود. (1395)، مقایسه تطبیقی قرآن با عهدین، قم: دانشکاه علوم و معارف قرآن کریم.
28. لسانی فشارکی، محمدعلی؛ مرادی زنجانی، حسین. (1399)، روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم، قم: موسسه بوستان کتاب.
29. ماسون، دنیز. (1385). قرآن و کتاب مقدس، درون مایه های مشترک، مترجم: فاطمه سادات تهامی، تهران: سهروردی.
30. محسنیان راد، مهدی. (1393). هنجارها در سه کتاب مقدس، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
31. مصباح یزدی، محمد تقی، (1392)، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، تحقیق و تنظیم: احمد حسین شریفی، تهران: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
32. مفتاح، احمد رضا، سلیمانی، حسین، قنبری، حسن، ( 1393)، تعالیم کلیسای کاتولیک، انتشارات، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، چاپ اول.
33. میشل، توماس(1378)، کلام مسیحی، مترجم: حسین توفیقی، قم: مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
34. نظری، محمد، امن نژاد، حمید، اسد زاده، عطاءالله، علیقلی، محمد مهدی. (1395). تدوین متون آموزش مفاهیم نهج البلاغه، قم: دارالعلم.
35. نوری، میرزا حسین. (1368). مستدرک الوسائل، قم: موسسه آل البیت.
36. ورنر منسکی، پگی مورگان، النورنسبیت، کلایولاتون، ترورشانون، معشوق ابن علی، 1378، اخلاق در شش دین جهان، مترجم: وقار محمد حسین، ناشر: اطلاعات، چاپ سوم.
37. Aquinas, Thomas. 1920. The Summa Theologiæ of St. Thomas Aquinas (revised ed.), translated by Fathers of the English Dominican Province. – via New Advent.— Summa Theologica, (Complete American edition) at Project Gutenberg.
38.
Bernas, Casimir, ocso,THe newCatholic,Encyclopedia,2nd Edition. 39.
BiBLE FREF, (2002-2023), Got Questions Ministries: January 4,2022 40.
Carter,Lindberg, (2008), love, abrif history through western Christianity, Willy-BlackWell. 41.
Eliade et al, (1908), The Encyclopaedia of Religion, Vol 4. 42.
Eliade, Mircea, (1907-1986), The Encyclopedia of religion 43.
GARY A. ANDERSON, 2013, Charity: The Place of the Poor in the Biblical Tradition, Published by: Yale University Press. 44.
Gilby,T, Charity in The New Catholic Encyclopedia. 45.
Hastings, (1908),The Encyclopaedia of Religion and Ethics, Vol 8. 46.
Hollen Bach, David, (2002), The Commn Good and Christian Ethics, Cambridge university press, New Rork, First published in printed formar. 47.
Hollenbach, s.J. , David, 2002, Common Good and Christian Ethics, Cambridge university. 48.
Murray Mizrachi,Hershey Freidman, 2021, Raising the Needy from the Dust”: The Judeo-Christian Imperative, https://doi.org/10.69492/jbib.v24i1.592. 49.
Smith, Margarent, 1997, The way of the Mystics (The erly Christian Mystic and The rise of the Sufism), London. 50.
William H. Byrnes, 2013, The Development of Charity: Jurisprudential Lessons from History, in Social Science Research Network .

متن کامل:

بررسی تطبیقی احسان در روایتهای معصومین (ع) و گزارشهای مسیحیت

سکینه الشهیر به مهین جعفری¹

حسین مرادی زنجانی²

مژگان سرشار³

چکیده: احسان و نیکوکاری درواقع یک عمل انسانی می باشد که نه تنها در اسلام بلکه در همه ادیان و مکاتب بشری مورد تأکید است. آن‌چه در این مقاله دنبال شده است عبارت است از بازخوانی احسان در سنت حضرات معصومین(ع)و سنت الهیات مسیحی بر اساس تازه ترین دیدگاه‌هایی که در باره نیکوکاری و احسان وجود دارد. روش این مقاله توصیفی و تحلیلی است که از طریق تفسیر و تحلیل روایات به دست آمده‌اند. از نتایج مهم این تحقیق این می باشد که ادبیات دینی ما در سیره معصومین(ع) مملو از روایت هایی است که به اهمیت نیکوکاری و احسان پرداخته و بر انجام آن به معنای مطلق کار خوب و کمک به نیازمندان تاکید داشته‌اند امادر مسیحیت گرایشهای فضیلت گرایانه به احسان وجود داردیعنی نیکوکاری وقتی اتفاق می افتد که فضیلت ایمان و محبت وجود داشته باشد بدون این دو کمک به دیگران احسان بحساب نمی آید.

کلید واژه: احسان، قرآن، روایات اهل بیت (ع)، مسیحیت، دین، نیکوکاری.

بیان مسئله

احسان به مثابه یک فضیلت دینی ، به منظور کمك به افراد وگروهها درجامعه می باشد، به عبارت دیگر، حل مشکلات و مسائلی چون نابرابری‌ها، بی‌عدالتی‌ها و پیچیدگی زندگی انسانها و تلاش برای توسعه و پیشرفت جامعه و مشارکت در حوزه عمومی سویه های مختلفی از اهمییت را دارد و ادیان الهی همواره انسان را به انجام عمل نیک و احسان دعوت می کنند و از طرفی دین و نهاد های دینی چون حج زکات، خمس، صدقه و ... برای کاهش فقر و بحران‌های اجتماعی همواره اثربخش‌ترین مؤلفه در این زمینه هستند و در شرایط بحرانی مثل زلزله، سیل، جنگ‌ها، و بیماری‌های فراگیر که جامعه کارایی خود را از دست می‌دهد، انگیزه های دینی وارد عمل شده و از تبدیل شرایط بحرانی به فاجعه جلوگیری می کنند. تمرکز بر الگوهای مذهبی ادیان و نشان دادن طریق سیره امامان معصوم(ع) مشوقی برای مشارکت ایمانداران در تأمین رفاه اجتماعی و خدمت به نیازمندان، در فعالیّت‌های امدادگرانه به منظورحل نابسامانی‌های اجتماعی می باشد. در این مقاله تلاش شده پی ببریم که چه عقلانیتی در واژه احسان و نیکوکاری وجود دارد و چگونه می توان آن را در زندگی فردی و اجتماعی نهادینه کنیم؟

احسان در سیره معصومین(ع)

دامنه احسان بسیار گسترده است هم کمک و یاری رساندن به نیازمندان تأکید شده و هم ترمیم ساختارهای اجتماعی و تقویت راهکارهایی مانند مشاوره دادن، آبرویی را نگه داشتن، زمین خورده‌ای را بلند کردن، دین بدهکاری را پرداختن کردن و..... پیامبر اکرم(ص)می‌فرمایند: «کسی که برای کمک به برادر خود و سود رساندن به او اقدام کند، پاداش مجاهدان در راه خدا به او داده خواهد شد.» ( شیخ صدوق، 1364، ص. 340) امام علی(ع) نیز در وصیت نامه خویش می‌گوید: «خدا را، خدا را درباره طبقه پایین جامعه در نظر داشته باش، مردمی که چاره‏اى ندارند، از بیچارگان، نیازمندان، گرفتارانِ رنجور و ناتوانان زمین‏گیر. در بین این طبقه، افراد قانع و سؤال کننده وجود دارد. حقّی را که خداوند برای آن، نگهبانى‏اش را به تو سپرده، پاس بدار و بخشى از بیت المال را به آنان اختصاص بده»(فیض الاسلام، 1368، نامه 53) و نیز می‌فرماید: «هرکس که خداوند مالى را به او ببخشد، باید به خویشاوند خود بخشش کند و اسیر را آزاد کند، و از آن به نیازمندان و بدهکاران بپردازد، و برای به دست آوردن ثواب الهي در برابر پرداخت حقوق الهي شکیبایی ورزد» (فیض الاسلام، 1368، خطبه 142). در جایی دیگرنیکوکاری و احسان را یک الزام دینی خوانده و می‌فرمایند: خداوند بر ثروتمندان واجب کرده است تا از اموال شان به اندازه کفایت فقیران هزینه کنند. اگر نیازمندان، گرسنه یا عریان باشند، به سبب منع ثروتمندان است و خداوند از آنها در روز قیامت حساب مى‏کشد و مجازات می‏کند.»(محمدی ری‌شهری، 1379، ج. 4، ص. 203)

امام صادق (ع) در اهمیت نیکوکاری به دیگران با بیانی آخرت‌شناسانه می‌فرمایند: « هر کس به برادر مسلمان خود کمک کند، خداوند او را در روز قیامت یاری خواهد کرد.» (کلینی، 1399، ج. 2، ص. 157) و باز با همین بیان می‌فرماید:« هر کس که در برطرف کردن نیاز مسلمانی به یخاطر خدا کوشش کند، خداوند برای او هزار هزار حسنه می‌نویسد.» (کلینی، همان، ج. 2، ص. 197) از امام کاظم (ع) روایت شده است که ایشان نیکوکاری را شرط پذیرش اعمال دیگر برشمرده‌اند: « همانا مُهر قبول اعمال شما، برآوردن نیازهای برادرانتان و نیکی کردن به آنان در حد توانتان است و الا هیچ عملی از شما پذیرفته نمی‌شود.»(مجلسی، ج. 75، ص. 379) امام حسین(ع) با اشاره به این که ممکن است یاری رساندن به دیگران برای رفع نیازمندی‌های آنان شما را خسته کند، می‌فرماید: « درخواست‌های مردم از شما، از نعمت‌های الهی است برای شما، از این نعمت‌ها ملول و خسته نشوید.»( نوری طبرسی، 1369، ج. 12، ص. 209) امام حسن عسکری(ع) می‌فرمایند: « هر کس حقوق برادران دینی خود را بشناسد و رعایت کند و پیگیر حل مشکلات و نیازمندی‌های آن‌ها باشد، در نزد خداوند مقام رفیعی خواهد داشت.»(مجلسی، ج. 75، 128)

آنگونه که بیان شد، اینها تنها بخش اندکی از سنت روایی شیعه در باره اهمیت نیکوکاری است. با این همه، برای فهم اهمیت آن در سنت اسلامی بهتر است به دامنه‌ی مفهومی آن توجه کنیم. در سنت اسلامی نیکوکاری با مفاهیم بسیار مهمی چون عدالت و مساوات هم‌نشین است که نشان‌دهنده‌ی اهمیت آن است که بیشتر بر مفهوم احسان تکیه دارد. از آن‌جا که خداوند می‌فرماید: "إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ"(نحل: 90) نیکوکاری را نیز می توان مصداقی از اوامری الهی دانست. افزون بر این همنشینی آن با عدالت نیز شایان توجه است. اسلام و سیره معصوم(ع) می آموزد که همه مردم یکسان آفریده شده‌اند و به ترویج عدالت و برابری در جامعه تأکید دارد و تبعيضي را كه معطوف به سن، نقشهاي شغلي، جايگاه مدني، طبقه، فرهنگ، قوميت، هويت جنسيتي، زبان، مليت عقايد، ساير ويژگي هاي جسماني، توانايي ذهني يا جسمي، باورهاي سياسي، فقر، نژاد، موقعيت ارتباطي، مذهب، موقعيت اقتصادي اجتماعي، باورهاي معنوي يا ساختار خانواده يا هر موردي مانند اين‌ها باشد به چالش مي‌كشد.

احسان در قرآن

بر اساس آموزه‌های قرآن، احسان تنها به فعل و انجام دادن کاری تعلق نمی‌گیرد؛ زیرا گاه ترک یک کار مشخص (گناه و یا خطا) احسان شمرده شده است. تَرک «اُف گفتن» به والدین پیر و کهنسال یکی از مصادیق احسان است. (اسراء: 23) واجتناب از فساد در زمین (اعراف، آیه 56)، اجتناب از گناهان کبیره (نجم، آیات 31 و 32) مصادیق احسان است. برخی از مصادیق احسان به برخی از کیفیت‌های درونی و حالات کمالی نفسانی بر می‌گردد. برای نمونه ایمان یک کیفیت نفسانی و احسان است. ایمان (کهف، آیه 30؛ مائده، آیات 84 و 85)، مودت و محبت نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت (شوری، آیه 23)، استغفار در سحرگاهان (ذاریات، آیات 16 تا 18)، امیدواری به قرار گرفتن در صف صالحان (مائده، آیات 84 و 85)، صبر و شکیبایی (یوسف، آیه 90؛ نحل، آیات 127 و 128)، عفو و گذشت (آل‌عمران، آیه 132؛ مائده، آیه 13)، خیرخواهی برای خدا و رسول‌الله (توبه، آیه 91)، تواضع قلبی (مائده، آیات 82 و 85)، دعا و تضرع (مائده، آیات 83 و 85)، فرو بردن خشم(آل عمران، آیه 43)، حالت علمی یقین به آخرت (لقمان، آیات 3 و 4) انفاق و مساعدت مالی: احسان در حال توانایی و تنگدستی آشکار و پنهان، شب و روز اشاره کرد. (آل عمران، آیه 134) پرداخت زکات: زکات به مثابه یک تعهد مالی دینی (لقمان، آیات 3 و 4). پرداخت کالا و هدایای مناسب با شئون زن مطلقه: (بقره، آیه 236). تامین کردن محرومان و قرار دادن بخشی از اموال برای آنان: این معنا از احسان تقریبا فراگیرترین معنای احسان است (ذاریات، آیات 16 و 19).جهاد در راه خدا و تحمل سختی‌های آن: (توبه، آیه 120) رعایت حال کهنسالان و پیران: (یوسف، 78).ایجاد صلح و سازش و آشتی در مسائل خانوادگی: (نساء، آیه 128). کمک به در راه ماندگان: (انفال: 41).احسان به خویشاوندن: (روم: 38). نیکی به پدر و مادر: محبت به والدین خصوصا مادر (اسرا: 23-24). شمارى ديگر از آيات، برخى امور، الگوهاى نيك روانى، رفتارى، گفتارى و زمان راز و نياز با خدا را ارائه مى‌كند: خواب اندك شبانه، استغفار در سحرگاهان و اختصاص حقّى براى سائل و محروم در سوره اعراف آیه‌56 خواندن خدا همراه با تضرّع و صداى آهسته و نيز با حالت روانى و معادل خوف و رجاء، و پاره‌اى ديگر از آيات احسان و توبه را با هم پیوند زده‌اند. سوره اعراف: 31، سوره حدید: 23 با این حال، راه دوستی با خدا همواره باز است. احسان در این زمینه راه‌گشاست. در سوره صافات/37، 103‌ـ‌105 تسليم محض و بى‌چون و چراى خدا بودن، ابراهیم برای ذبح اسماعیل، اینها همه مصداق احسان خوانده شده است.

مصادیق احسان درتفاسیر اهل بیت(ع)

مفهوم احسان در سنت شیعی بسیار پر دامنه است که شامل الگوهای رفتاری با رویکرد عاطفی وحالات کمالی نفسانی برای تلطیف روابط اجتماعی و تنش زدایی می باشد:

گره‌گشایی از مشکلات دیگران: حضرت علی (ع) در حکمت 422 خود در مورد احسان می‌فرمایند: کار نیک بجا آورید و چیزی از آن را ناچیز مشمارید و هیچ یک از شما نگوید که فلانی در انجام کار نیک از من شایسته تر است که بخدا سوگند چنین شود، خوب و بد را اهلی است؛ هرگاه شما آنها را رها کنید، اهل آن بجای شما به آن می‌پردازند. (نظری 1395، 145) رسول خدا (ص) فرمودند: بهترین مردم کسی است که به مردم سود برساند، آنان را به هم نزدیک کند و در امرخیر آنها را یاری کند. (نوری 1368، 12: 390) امیر مومنان (ع) می فرمایند: خیری در دنیا نیست مگر برای کسی که هر روز بر احسان خود می افزاید، هر که احسان و نیکی کند دلها بسوی او گرایش یابد و نیکوکاری آدمی را از سقوط خواری نگاه می دارد. رسول خدا (ص) می فرمایند: نیکوکاری از مرگ بد پیش گیری می‌کند. (جوادی آملی 1400، 531)توجه به آرامش روانی نیازمندان: تأمین امنیت روانی نیازمندان از سویه هایی است که جامعه شناسان به آن توجه کرده اند. امام باقر علیه السلام وقتی نیازمندی به او رجوع می‌کرد به او می‌فرمود «پیش از آن که مرا ملاقات کنید این وسایل برای شما آماده شده بود. بیا این ها را مصرف کن و هر وقت تمام شد دوباره من را باخبر ساز.»(مفید، 1413 ه. ق، ج. 2، ص. 166) از امام محمد باقر (ع) نقل شده است که چهار صفت است که در هر که باشد حق تعالی او را ساکن گرداند در اعلا علیین؛ کسیکه پناه دهد یتیمی را و متوجه احوال او گردد؛ رحم کند بر ضعیفان و اعانت ایشان نماید، مال خود را صرف پدر و مادر کند و با ایشان مدارا و احسان کند و ایشان را آزرده نکند و چهارم اینکه با بنده و زیر دست خود تندی و سفاهت نکند و او را یاری نماید. (مجلسی، 1386: 201)

دعا و نیایش: یکی از مصادیق بارزاحسان، دعا برای مردم و نیازمندان است. امامان علیهم السلام در کنار تلاش برای حل مشکلات مردم، برای آن‌ها دعا نیز می‌کردند. در تاریخ آمده است که روزی آب فرات طغیان کرد. مردم هراسان شده و به نزد امام علی آمدند و تقاضای کمک داشتند. امام سوار بر مرکب خویش تا کنار رود آمده، وضو گرفته و به نماز ایستادند. پس از آن برای حل مشکل مردم و رهایی آنان از سیل دعا کردند. در نهایت دعای امام مستجاب شده و آب فروکش نمود و نگرانی مردم برطرف شد.(ابن شهر آشوب، 1379، ج. 2، ص. 330. و نیز طبرسی، 1413، ص. 179)

برقراری صلح و آشتی: یکی از نمونه و مصادیق احسان در جا معه برقراری آشتی و برقراری روابط مسالمت آمیز است. امام صادق علیه السلام به مفضل گفت: هنگامی که دیدی بین دو نفر از پیروان ما نزاعی هست، از مال من خرج کن تا آنها را با یکدیگر صلح دهی.» (حر عاملی، 1409، ج. 18، ص. 440) امام باقر (ع) می فرمایند: شیطان پیوسته میان مومنان اختلاف می افکند، پس رحمت خدا بر کسی که میان دو نفر ازدوستان ما الفت و صمیمیت پدید آورد. ای گروه مومنان با هم الفت یابید و به هم محبت و احسان کنید.(کلینی 1385، 2: 346) رسول خدا(ص) به علی(ع) فرمودند: آيا تو را خبر ندهم كه اخلاق كدام يك از شما به من شبيه تر است؟ عرض كردند: آرى، اى رسول خدا. فرمودند: آن كس كه از همه شما خوش اخلاق تر و بردبارتر و به خويشاوندانش نيكوكارتر و با انصاف تر باشد. (مكارم الاخلاق ص 442)

توجه به زندانیان و خانواده‌های آن‌ها: در سیره امامان معصوم (ع)نیز بخشی از نیکوکاری و احسان به زندانی ها و خانواده‌های آنها اختصاص دارد. لاهیجی به نقل از عياشى از حضرت صادق عليه السّلام: آنچه احسان ميكنيد، از هر چيزى خواه خوب و خواه بد و خواه قليل و خواه كثير خداى تعالى مطابق آن جزا خواهد داد. (لاهیجی 1390، 1: 351) از حسن بصرى نقل می کند: احسان آن است كه عامّ دارى بر همه كس از دوست و دشمن و مستحقّ و نامستحقّ چون آفتاب و باد و باران. و نیزاز سفيان ثورى نقل می کند: احسان آن بود كه با آنكس احسان كنى كه با تو بدی کرد. (جرجانی1337، 2، 123-122)

امام صادق(ع): خداوند در پي ياری مؤمن است، تا وقتي كه مؤمن در پي ياري برادر خويش است. بحار الأنوار ، ج ۷۴ ، ص ۳۲۲ .محرومیت زدایی: معصومین علیه السلام در کنار کمک به نیازمندان برای اصلاح شرایطی که باعث تولید فقر و محرومیت می شود نیز تلاش می‌کردند. امام علی در نامه‌ی خود به مالک اشتر دستور می‌دهد که هیچ‌گاه از اقشار فرودست جامعه غفلت نکرده و برای تأمین نیازهای آن‌ها بکوشد.( شریف رضی، 1414 ه. ق، ص. 348) از امام باقر (ع) روایت شده که امام فرمودند: به درستی که هر چه در عمل خیر تاخیر بیفتد، شیطان صاحب نظر است، لذا می فرمایند: در احسان و بذل تعجیل کنید، تا اینکه از آفت درونی حفظ شوید، زیرا این آفت نمی گذارد عمل خیر و احسان انجام شود و آفت دوم بیرونی است، یعنی انسان تصمیم خیر گرفته، اما حادثه ای یک دفعه پیش می آید که باعث می شود انسان این دست و آن دست کند، لذا سفارش شده، انسان باید فرصت ها را غنیمت بشمارد و نگذارد فرصت از دست برود و مانع کار خیر و احسان شود. (تهرانی 1400، 48-49)

رفع فقر: فقر چهره‌ی منحط تمدن بشری است و سوء تغذیه، گرسنگی، محرومیت از احسان وخیر از نتایج فقر هستند.(زاهدی اصل، 1398، ص. 110) امام علی در حکمت 310 نهج البلاغه به فرزندش محمد حنفیه می‌گوید: «ای فرزند! از فقر به خدا پناه ببر که همانا فقر، دین انسان را ناقص و عقل را سرگردان و عامل دشمنی است.» امام علی (ع) به ریشه فقر اشاره کرده و می‌فرماید: «ندیدم ثروتی انباشته گردد مگر آن‌که در کنارش حقی پایمال شده باشد.(بیات، 1398، ص. 69) امام علی(ع): محبوب‏ترين مؤمن نزد خداوند، كسي است كه مؤمن فقيري را، در تنگدستي دنيا و گذران زندگي، ياري رساند.( تحف العقول ، ص ۳۷۶) .استعانت ستمدیده: از مهم‌ترین نمونه‌های احسان در سیره معصومان، یاری رساندن به مظلومان و ستمدیدگان است. پیامبر اکرم (ص): « هر کس ندای استغاثه‌ی مسلمی را بشنود و پاسخ نگوید، مسلمان نیست.» (کلینی: ج. 2، ص164 ( امام صادق(ع): هر مؤمني كه گرفتاري مؤمني را بر طرف كند، خداوند هفتاد گرفتاري دنيا و آخرت را از وي دور مي‏سازد )مستدرك الوسائل ، ج ۱۲ ، ص ۴۱۳ .(در فرمان امام علی به مالک اشتر نیز آمده است که : « از رسول خدا مکرر شنیدم که می فرمود هرگز ملتی که حق ضعیف از توانمند در آن ستانده نمی شود، ستایش نخواهد داشت.(دستغیب، ج. 2، ص. 65) زياد كار نيك انجام دادن، عمر را مى افزايد و نام را پرآوازه مى سازد. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 386 ، ح 8830)
آداب احسان

منت نگذاشتن:. بقره:264. همیشگی بودن: (آل عمران:134). پاکیزه و پسندیده بودن: (بقره: 267). مخفی بودن: (بقره: 271). خالص بودن: احسان قلبی و با اخلاص باشد (بقره: 261).

آثار دنیوی احسان در قرآن: افزایش طول عمر (نوح:4). - تداوم نعمت (بقره:274). -پیشگیری از مرگ بد (نحل:32).

آثار اخروی احسان در قرآن: جاودانگی (هود:107). - پاداش الهی هود: 108). -مصونیت از سرزنش و عقاب (یونس:62-64). -پذیرفته شدن عمل.

رویکردهای اخلاقی به احسان

در توجیه ارزش‌های اخلاقی به دنبال این پرسش هستیم که احسان بر اساس چه رویکردی توجیه می شود، که به سه رویکرد مهم اشاره می شود.رویکرد غایتگرایانه:⁴اگر کاری ما را به نتیجه مطلوب برساند خوب است، اما اگر ما را از نتیجه دور کند بد دانسته می‌شود. (مصباح یزدی، 1384، 25). اخلاقی بودن احسان به دلیل نتایج خوبی است که به همراه دارد که ممکن است برای خود و یا دیگری باشد. رویکرد وظیفه گرا‌یانه:⁵این رویکرد، احسان را عمل اخلاقی می داند؛ چون یک وظیفه‌ی انسانی است که بر اساس عقل و یا دستور خداوند باید انجام شود. فارغ از این که چه نتیجه‌ای به همراه داشته باشد رویکرد فضیلت‌گرایانه:⁶ بر اساس این رویکرد اگر احسان توسط یک شخص فضیلت‌مند انجام شود، عملی اخلاقی است و اگر به وسیله شخص غیرفضیلت‌مند انجام شود، رفتاری غیراخلاقی است. (پورتر، 1378، 34) مخالفان حضور دین در عرصه‌ی عمومی استدلال می‌کنند که چشم‌انداز دینی به خیر عمومی و احسان لزوما به تمامیت‌خواهی گروه‌های مذهبی خواهد انجامید. چیزی که مانعی بزرگ بر سر راه احسان تبدیل خواهد شد. روایتی که می گوید: " هر کس با شکم سیر بخوابد و در نزدیکی‌اش مومنی گرسنه و بی‌طعام باشد، خدای عزوجل به فرشتگان گوید: این شخص را به عملش واگذاردم و به عزت و جلالم سوگند هرگز او را نمی‌بخشم." (صدوق، 1391،. 1، 250) حالا اگر کسی بخواهد بر اساس این تعلیم مذهبی رفتار کند با مشکل ناسازگاری با یکی از ارزش‌های فرهنگی در جهان امروز روبرو می شود با عنوان "تغافل مدنی". جهان جدید به بهانه حفظ حریم خصوصی، شهروندان خود را به کنجکاوی نکردن در احوال دیگران دعوت می‌کند. در حالی که این تعلیم مذهبی دین‌داران را به کنکاش برای فهم مشکلات دیگران به منظور کمک به آنها دعوت می‌کند. این چالش چنان عمیق است که گویی امکان فضیلت مندی و احسان را از انسان‌ها گرفته است. یکی از فیلسوفان معاصر مسیحی معتقد است گویی تنها صورتکی از اخلاق در جهان جدید باقی مانده است. (MacIntyer, 1981, p. 2) از طرفی هر چه یک ایمان‌دار تلاش کند تا نشان دهد در درک نیکوکاری می‌تواند شبیه غیر خود عمل کند، گروه‌هایی از ایمان‌داران بیشتر نگران خواهند شد که حرکت به سمت همبستگی فکری میان مسیحیان و غیر مسیحیان در نهایت، به غلبه‌ی ذهنیّت لیبرال‌دموکراسی خواهد انجامید ودین را از معنای اصیل خود تهی خواهد کرد، هولنباخ از مفسران مسیحی عقیده دارد احسان باید بر پايه احترام به ارزش ذاتي، كرامت همه انسانها و حقوق مدني، اجتماعي و فردي ناشي از آن استوار شده باشد و نه به باورداشت‌های مذهبی آنان. از همین روست که مددكاران اجتماعي با افرادی كار مي‌كنند که می‌توانند بين حقوق انساني متعارض {و چندگانه}، تعادلي قابل قبول ايجاد كنند.( gilligan, 2006, p. 617- 637) بنا بر این با کمک نوعی از بازاندیشی، اخلاق می‌تواند به مثابه یک عامل محرک در فراخوان و مشارکت در احسان و خیر عمومی باشد. بعنوان مثال تاکید به ارزش هایی بعنوان انتخاب توانمندی، اقتدار، احترام، تمرین ضد تعدی و غیره مورد تاکید می باشد، بطوری که می تواند به عنوان پایه‌ی روحی فعالیت اجتماعی تلقی شود.( ما تئوس، 1395، 29).

احسان در مسیحیت

تعلیمات حضرت مسیح بر سه عامل عمده متکی است:1- محبت 2-ایمان 3- امید، آشتی با دشمن، سازش با رقیب، مهربانی با عدو، بخشش و خود داری در برابربدی داشته و آنچه که بخود نمی پسندی به دیگران روا مدار، و همچنین می‏فرمود: انسان خلق نشده تا به او خدمت شود، بلکه آمده تا خدمت به خلق کند. عشق و محبت اساس دین اوست (رنجبر 1391، 57).سنت مسیحی مبتنی بر کتاب مقدس، احسان را به عنوان یک الزام اخلاقی ارائه می‏دهد که عمیقاً ریشه در این باور دارد که فقرا «محراب های زنده» هستند که در آن می‏توان با خدا برخورد کرد. این دیدگاه یک رویکرد جامع به خیریه را تشویق می‏کند و از راه حل های سیستماتیک برای فقرا به جای کمک های مالی صرفاً دفاع می‏کند. (Murray Mizrachi,Hershey Freidman, 2021). کتاب مقدس مسئولیت مراقبت از فقرا، بیوه‌ها، یتیمان و غریبه‌ها را به مسیحیان یادآوری می‌کند و از طریق اعمال خیریه، نه تنها کمک ملموس می‏کنند، بلکه قلب شفقت، درک، و همدلی را نسبت به دیگران پرورش می‏دهند ( Choi, 2022, p27). عیسی مسیح میگوید: آن سان که من بشما محبت نمودم، شما نیز به یکدیگر محبت کنید، با این محبت همه خواهند فهمید که شاگرد من هستید (انجیل یوحنا:13:34). این‌گونه است که محبت سنگ بنای تمام فضایل مسیحی موجود در کتاب مقدس است. هرکس از تو سوال کند، به او ببخش و از کسی که قرض از تو خواهد روی خود را برمگردان و برای لعن کنندگان خود برکت بطلبید و به آنانی که از شما نفرت کنند، احسان کنید و به هر که به شما فحش دهد و جفا رساند دعای خیر کنید (متی:44:5-42).

ابعاد احسان درمسیحیت

بُعد اجتماعی احسان: به دلیل اهمیت بعد اجتماعی احسان روحانیون مسئول موضوعات اجتماعی کلیساها بر احسان تأکید و تمرکز فراوانی دارند. وقتی کسی به کمک غیر مالی و مالی شما نیاز دارد در حد توانتان به او کمک کنید؛ هر یک از شما برکات گوناگون خدادادی مانند استعدادها و عطایای خود را برای خدمت دیگران بکار برید؛ و به این طریق قانون مسیح(ع) را بجا خواهید آورد (محسنیان راد، 1393،. 585- 586) .بعد فردی احسان: تزکیه راهی برای نزدیکی به خدا، احسان و کمک کردن به نیازمندان است که نوعی عبادت و فرصتی برای قرب به خداست ( Gary A. Anderson, 2013, p. 127) . ایمان خاستگاه همه‌ی فضیلت‌های اخلاقی‌ست. احسان نیز بر این اصل مبتنی است. وجدان: هنری تیسن در کتاب الهیات مسیحی خود توجه خاصی به وجدان دارد، (Henry Thiessen) او می‏گوید: برای انجام هرعمل نیک باید فرد ابتدا خود سازی درونی انجام بدهد تا به ندای وجدان خود پاسخ دهد که این با شهود نفس به‏دست می‏آید (تیسن، بی تا).بُعد اخروی احسان: کسی که‏ فقط عشق به خدا و خدمت به او را دارد، پس نه از مرگ و عقاب و روزداوری می‏ترسد، نه از جهنم زیرا عشق کامل موجب وصول یقینی به خدا می‏شود (ا.کمپیس 1395، 77-78) .ملکوت آسمانها مانند توری است که به دریا افکنده شود، ماهی‏گیران به ساحل می‏کشند، و آنچه را نیکو است در سبدها گرد می‌آورند و آنچه را هیچ نمی‌ارزد دور می‌ریزند، در پایان جهان چنین خواهد شد و فرشتگان بدکاران را از میان دادگران جدا خواهند ساخت تا آنان را به کوره گدازان درافکنند ( متی13: 47-50) . (~~کتاب مقدس 1387،184،~~ ~~حزق~~یال~~:47: 10-حبقوق:1: 14~~ ب~~-مزامیر:1: 5-دانیال:3: 6)~~

احسان و دیگر مضامین اخلاقی در مسیحیت

تقلید از خدا⁷در میان اصول اخلاقی، منحصر به فردترین حکم اخلاقی این کتاب «تقلیدکردن از خدا» ست. تمام دستورات اخلاقی در سنت مسیحی و از جمله احسان و نیکوکاری، به دلیل این که نوعی تقلید از خدا هستند، مورد تأکید هستند.اقتدا به عیسی⁸در حقیقت اصل کلی اخلاق تقلید از مسیح است. احسان نیز به مثابه یک اصل اخلاقی، بر اساس تقلید از مسیح مورد تأکید قرار گرفته است. «من و پدر یک هستیم» (یوحنا 10: 30). هسته‌ي مركزي اخلاق در اناجیل بر دو پايه استوار است: 1-خود انكاري (جنبه‌ي سلبي اخلاق) 2-اطاعت از عیسی (جنبه‌ي ايجابي اخلاق). به این بیان که در اخلاق اناجیل کسی که میخواهد اخلاقی زیست کند، در گام اول باید خود را که نمادی است از غیر خدا، انکار نماید، و در گام بعدی عیسی را تقلید کنند و تا پای جان او را همراهی کند. 3-خداگونگی: آموزهی خداگونگی، به معنای رسیدن انسان به مقام «چونخدائی» و «شباهت الهی» است. نتیجه‏ی این وصال، دریافت موقعیت «تشبّه به خدا» و «اتّحاد با خدا» است (Ellen, 1986, 236).

اصول کلیدی خیرخواهی

خیریه به عنوان یک شیوه زندگی: آکوئیناس الهیات دان مسیحی می‏گوید: چون خدای واحدی مسیحیان و غیر مسیحیان را آفریده و انسان‌ها همه مبدأ و منشأ یکسانی دارند، پس می‌توانند در فهم عقلانیت طبیعی که هر دو از آن برخوردارند، با هم توافق کنند و این مبدأ مشترکی برای نیکوکاری و احسان می باشد (Aquinas, I, II, q. 94).مسئولیتی جهانی: از نظر مسیحیت اصل خیرخواهی و نیکوکاری فراتر از جوامع محلی و هم‌کیشان بایدگسترش ‏یابد و این مصداق نیکوکاری است ( Moore & Anderson,2004).عشق به عنوان بنیاد نیکوکاری: اولین و مهم‌ترین اصل احسان در مسیحیت عشق است. عهد جدید عشق را به عنوان هسته اصلی اقدامات نیکوکارانه معرفی می‌کند، (Moore & Anderson, 2004).حمایت اجتماعی : عهد جدید از مسیحیان به مثابه یک گروه ایمانی یاد می‌کند. که باید به یکدیگر کمک کنند و در رفع مشکلات هم بکوشند. این امر منعکس کننده‌ی رویکرد مشترک به نیکوکاری‌ست. (Moore & Anderson, 2004, 14) .مسئولیت اخلاقی: عهد جدید همچنین به ابعاد اخلاقی احسان می‏پردازد و احسان را نوعی تعهد اخلاقی معرفی می‌کند (Wishloff, 2016, 114) .پرهیز از ریاکاری: عیسی(ع) از کسانی که برای کسب شهرت و خوش‌نامی و هر انگیزه‌ی نادرستی، اعمال خیریه را انجام می‌دهند انتقاد می‌کند و تأکید می‌کند که خیریه واقعی باید با صداقت انجام ‌شود(Moore & Anderson, 2004, 5)..

نتیجه‌گیری

کلمه احسان در قرآن کریم و سنت معصومین(ع) در کاربردهای مختلفی به کار رفته است. در بیشتر موارد احسان به معنای مطلق کار خوب است ودر برخی از موارد احسان به معنای نیکوکاری و کمک به نیازمندان است. در بعد فردی احسان معمولا با تهذیب نفس و مبارزه با رذایل اخلاقی، وافزایش تراکم اخلاقی گره خورده است. در بعد اجتماعی نیز احسان موضوعی برای اصلاح روابط اجتماعی و وساطت در امر خیر، همدلی اجتماعی، امر به معروف و نهی از منکر، و خیر عمومی گره خورده است. این دامنه‌ی معنایی وسیع به درستی نشان می‌دهد که این فضیلت اخلاقی در قرآن کریم و روایتهای اهل بیت (ع)از چه جایگاه بزرگی برخوردار است.در مسیحیت پیوند وثیقی بین احسان و عشق الهی برقرار می باشد که دارای ابعاد فردی، اجتماعی، دنیوی، و اخروی است. مسیحیت احسان را با مفاهیمی چون تقلید از خدا، خداگونگی، اقتدا به مسیح، محبت، وجدان، اطاعت، تزکیه، و ایمان پیوند داده است. مسیحیت از اموری چون عشق، وجدان اخلاقی، مسئولیت‌پذیری، و هموارگی به عنوان اصول احسان یاد کرده است. هر دو کتاب احسان را به هوش اخلاقی ایمانداران متکی کرده اند. پس احسان فقط در این مصادیق منحصر نشده، بلکه ایمانداران با تکیه به هوش اخلاقی خود باید موارد نوشونده‌ی احسان را بیابند و بر اساس آنها رفتار کنند.

وجوه اختلاف:

پس از بررسی تطبیقی احسان درهر دو کتاب مشاهده می شود که ازنگاه قرآن و سیره معصومین(ع) مبانی اعتقادی و اخلاقی و اهمیت و جایگاه احسان به وفور در بین عبادات وپیامدهای فردی، اخلاقی و اجتماعی معصومین تبیین و تاکید شده است. مهم‌ترین وجوه اختلاف در باره احسان تنوع درباورها و آموزه های دینی است که می توان به این صورت برشمرد: مسیحیت گرایشهای فضیلت گرایانه به احسان دارد وآن را نوعی تقلید از (عیسی مسیح) معرفی میکند و دارای اصول اخلاقی خاصی است که براساس آن ایمانداران باید احسان کنند، چون عیسی مسیح تاکیدبراحسان و خدمت به دیگران دارد. آنها همچنین تاکید بر نتایج اعمال و تاثیرات مثبت احسان در جامعه دارند و همدلی و بخشش از فضایل کلیدی در مسیحیت مورد تاکید می باشد، بویژه در رساله‌های پولس این گرایش‌ها به احسان وجود دارد .قرآن و سنت معصومین(ع) گرایشهای وظیفه گرا یانه ای به احسان دارد که بیشتر بر اساس رضایت و نزدیک شدن به خداوند و پاداش اخروی آن سنجیده میشود. احسان و نیکوکاری باید با ایمان و نیت خالص و اجرای اهداف و دستور ورضای الهی انجام شود و مسلمانان موظف به پرداخت خمس و زکات می باشند وتشویق می شوند تا به فضایل اخلاقی و شخصیت نیکو و حفظ حقوق دیگران دست یابند.

[1] . دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران:

jafary.mahin@gmail.com

[2] . استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی و هنر، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران: hmoradiz@yahoo.com

[3] . مژگان سرشار، استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران: sarshar2008@gmail,com

[4] - eschatological

[5] . ‏Deontological Ethics

[6] . ‏Vrtue ethics.

[7] - Imitation Dei

[8] - Imitation of Christ

فهرست منابع

· قرآن

· نهج البلاغه

· کتاب مقدس

· ا.کمپیس، توماس. (1395). اقتدا به مسیح، مترجم: سعید عدالت نژاد، تهران: فرهنگ جاوید.

· ابن شهر آشوب مازندرانی، محمدبن علی(1379 ق.)، المناقب آل ابیطالب، قم: علامه.

· اشکوری، محمدبن علی،(1373ه ش)، تفسیر شریف لاهیجی، تهران: نشرداد.

· بیات، غلام‌رضا(بی‌تا)، اسلام در مبارزه بنیادین با فقر، تهران: نشربدر.

· پورتر، جین،1378، اخلاق فضیلت، ترجمه ان‏شاءلله رحمتی، قبسات، شماره 13.

· تهرانی، مجتبی. (1400). اخلاق الهی، تهران: پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی.

· ـــــــــــــ. (1397)، انفاق، اخلاق ربانی، تهران: موسسه پژوهشی فرهنگی مصابیح الهدی.

· تیسن، هنری. (بی تا). الهیات مسیحی، ترجمه ط میکائلیان، (بی جا)، حیات ابدی.

· تمیمی، عبد الواحد، (1383)،غررالحکم و در الکلم، قم: دارالحدیث.

· جوادی آملی، عبدالله. (1400). مفاتیح الحیاه، قم: اسرا.

· جرجانی، حسین بن حسن. (1396). جلاءالاذهان و جلاء الاحزان، تفسیرگازر، تهران: سفیر اردهال.

· حرانی، ابن شعبه.(1376ش)، تحف العقول، مترجم: محمد صادق حسن زاده، قم:آل علی(ع).

· حر عاملی، محمدبن حسن(1409 ه. ق.)، وسایل الشیعة، قم: آل البیت.

· دستغیب شیرازی، سید عبدالحسین(بی‌تا)، اخلاق اسلامی، تهران: دارالکتب الاسلامیة.

· رنجبر، محمد رضا. (1391). مقدمه ای بر خدمات اجتماعی در مذاهب، تهران: آوای نور.

· زاهدی اصل، محمد(1398)، مقدمه‌ای خدمات اجتماعی در اسلام، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.

· سربخشی، محمد، 1401، وظیفه گرایی یا غایت گرایی و وجه مراعات ارزش های اخلاقی توسط خداوند متعال، دین‌پژوهی و کارآمدی، شماره سه.

· شریف رضی، محمد بن حسین، (1379)، نهج البلاغه، مترجم: محمد دشتی، تهران: پیام آزادی.

· ــــــــــــــــــ. ، (1414 ه.ق)، نهج البلاغه، تحقیق و تصحیح: صبحی صالح، قم: هجرت.

· شیرازی، سپیده و دیگران. (1394). سلونی، تهران: دلیل ما.

صادق نیا، مهراب، (1393)، قرآن و کتاب مقدس: مقایسه ساختار و محتوی، قم: هاجر.

· صدوق، ابوجعفر محمد بن على بن حسین(1364)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شریف رضی.

· طبرسی، فضل بن حسن، (1370ه ش)، مکارم الاخلاق، قم: شریف رضی.

· ــــــــــــــــــ. ، (1314)، مجمع البیان، مترجم: احمد بهشتی، تهران: فراهانی.

· فرحزاد، حبیب الله. احسان راهی بسوی خوشبختی، قم: عطش.

· فضل الرحمان، ملک، (1398)، مضامین اصلی قرآن، مترجم: فاطمه علاقه بندی، تهران: کرگدن.

· فیض الاسلام، سیدعلی نقی،(1365)، ترجمه و شرح نهج البلاغه، تهران: سپهر.

· کاشانی، محمد. (1398). نجات شناسی در اسلام و مسیحیت، قم: خاتم النبیین.

· کمیجانی، داوود. (1395)، مقایسه تطبیقی قرآن با عهدین، قم: دانشکاه علوم و معارف قرآن کریم.

· کلینی، محمدبن یعقوب(1399)، اصول کافی، مترجم: صادق حسن زاده، تهران: آرایه.

· ــــــــــــــــــ (1385)، اصول کافی، ترجمه صادق حسن زاده، تهران: موسسه قائم آل محمد.

· گلیکن، مورلی(1392)، مددکاری اجتماعی در قرن 21، ترجمه عباسعلی یزدانی و الهام محمدی، تهران: جامعه شناسان.

· لاهیجی، محمد بن علی. (1390). تفسیرشریف لاهیجی، مولفان جعفر پژوم، محمد بن علی اشکوری، تهران: ناشر علمی.

· ماسون، دنیز. (1385). قرآن و کتاب مقدس، درون مایه های مشترک، مترجم: فاطمه سادات تهامی، تهران: سهروردی.

· محسنیان راد، مهدی. (1393). هنجارها در سه کتاب مقدس، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

· محمدی ری شهری، محمد(1379)، موسوعة الامام علىّ بن ابى‏طالب، قم: موسسه دارالحديث العلميه والثقافيه، مركز للطباعه والنشر.

· مصباح یزدی، محمد تقی، (1392)، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، تحقیق و تنظیم: احمد حسین شریفی، تهران: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

· ما تئوس، آیان(1395). مدد کاری اجتماعی و معنویت، مترجم: مهرداد نوابخش، میترا خاقانی فرد، تهران: بهمن برنا.

· مفید، محمد بن محمد(1413 ق.)، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تصحیح: مؤسسه آل البیت.

· مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی(1386)، بحالانوار، تحقیق محمدباقر بهبودی، الاسلامیه.

· مکارم شیرازی، ناصر. (1381). اخلاق در قرآن، قم: مدرسه امام علی ابن ابیطالب (ع).

· نظری، محمد، امن نژاد، حمید، اسد زاده، عطاءالله، علیقلی، محمد مهدی. (1395). تدوین متون آموزش مفاهیم نهج البلاغه، قم: دارالعلم.

· نوری طبرسی، میرزا حسین(1369)، مستدرک الوسائل، قم: ناشر آل البیت.

· ورنر منسکی، پگی مورگان، النورنسبیت، کلایولاتون، ترورشانون، معشوق ابن علی، 1378، اخلاق در شش دین جهان، مترجم: وقار محمد حسین،تهران: اطلاعات، چاپ سوم.

· *Aquinas, Thomas. 1920. The Summa Theologiæ of St. Thomas Aquinas (revised ed.), translated by Fathers of the English Dominican Province. – via New Advent.— Summa Theologica, (Complete American edition) at Project Gutenberg.

· *BiBLE FREF, (2002-2023), Got Questions Ministries: January 4,2022

· *Choi, Yoonjin, 2022, Metaphorical conceptualization of love in the Bible, Eon'eo gwahag yeon'gu, Vol. 102, pp 313-331

· *Eliade et al, (1908), The Encyclopaedia of Religion, Vol 4.

· *Eliade, Mircea, (1907-1986), The Encyclopedia of religion.

· *Hollen Bach, David, (2002), The Commn Good and Christian Ethics, Cambridge university press, New Rork, First published in printed formar.

*GARY A. ANDERSON, 2013, Charity: The Place of the Poor in the Biblical Tradition, Published by: Yale University Press.MacIntyer, Alasdair, 1981, After Virtue: A Study in moral Theory, Notre Dame: University of Noter Dame.

*Murray Mizrachi,Hershey Freidman, 2021, Raising the Needy from the Dust”: The Judeo-Christian Imperative, https://doi.org/10.69492/jbib.v24i1.592.

*Wishloff, Jim, 2016, Divine Friendship and the Practice of Management, https://typeset.io/papers/divine-friendship-and-the-practice-of-management-3r266wljvh.

.