افق‌های پوزیتیویستی در تاریخنگاری ایرانی - اسلامی
محورهای موضوعی : پژوهشهای معرفت شناختیامیرحسین حاتمی 1 , میثم اکبرزاده 2
1 - گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران
2 - گروه الهیات، دانشگاه پیام نور، تهران ، ایران
کلید واژه: تاریخنگاری اسلامی, تاریخنگاری پوزیتیویستی, تجربه, مشاهده,
چکیده مقاله :
تاریخنگاری پوزیتیویستی یکی از انواع تاریخنگاریهای مدرن است که در سده نوزدهم میلادی تحث تأثیر گسترش اندیشه پوزیتیویسم پدید آمد. اصالت دادن به تجربه و مشاهده، تفکیک گزارههای عینی از داوریهای ارزشی، تلاش برای نگارش تاریخ آنگونه که روی داده، سندگرایی و تکیه بر منابع اصلی از مهمترین مفروضات این نوع تاریخنگاری است. در واقع از نظرگاه پوزیتیویستها مورخ گزارشگری دقیق و امین است که با استناد به اسناد و شواهد معتبر بیشتر به دنبال کشف گذشته است تا بازسازی آن. به دیگر سخن، جهان عینی بیرونی (تاریخ در معنای رویدادهای گذشته) منتظر کشف واقعگرایانه از جانب مورخ است. با این وصف، این مقاله بدون آنکه بخواهد مفهومی مدرن را بر معرفتی پیشامدرن تحمیل کند، در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که آیا در سنت تاریخنگاری ایرانی ـ اسلامی نشانهها و نمونههایی از تاریخنگاری مبتنی بر این مفروضات وجود دارد؟ بر مبنای یافتههای تحقیق برخی از مورخان بزرگ مسلمان نظیر بیرونی، مسکویه، مقدسی، یعقوبی، مسعودی، حمزه اصفهانی و ...، در تاریخنگاری خود معتقد به مبانی و روشهایی بودهاند که در سدههای نوزدهم و بیستم میلادی همان مبانی و روشها مورد قبول و تأکید مورخان پوزیتیویست بوده است.
Positivist historiography is one of the types of modern historiography that emerged in the 19th century due to the influence of the spread of positivism. Giving authenticity to experience and observation, separating objective propositions from value judgments, trying to write history as it happened, documentation and relying on original sources are the most important assumptions of this type of historiography. In fact, from the point of view of positivists, the historian is an accurate and reliable reporter who seeks to discover the past rather than to reconstruct it by referring to authentic documents and evidence. In other words, the external objective world (history in the sense of past events) is waiting for a realistic discovery by the historian. With this description, without trying to impose a modern concept on a pre-modern epistemology, this article seeks to answer the main question: Are there signs and examples of historiography based on these assumptions in the Iranian-Islamic historiography tradition? Based on the findings of the research of some great Muslim historians such as Biruni, Meskawieh, Maghdisi, Yaqoubi, Masoudi, Hamza Esfahani, etc., believed in the principles and methods that were accepted and emphasized by positivist historians in the 19th and 20th centuries.
استنفورد، مایکل، (1382)، درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمه احمد گل¬محمدی، تهران، نشر نی
اصفهانی، حمزه، (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی الملوک الارض و الانبیاء)، ترجمه جعفر شعار، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران
اُکشا، سمیر، (1398)، فلسفه علم، ترجمه هومن پناهنده، تهران: فرهنگ معاصر
التون، ج.ر(1383)، شیوه تاریخنگاری، ترجمه منصوره اتحادیه، تهران: نشر تاریخ ایران.
ایگرس، گئورگ، (1389)، تاریخنگاری در سده بیستم: از عینیت علمی تا چالش پست مدرن، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران: سمت
باتومور، تی، بی(1356)، جامعهشناسی، ترجمه سید حسن منصور و سید حسن حسینی کلجاهی، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی
بلیکی، نورمن، (1395)، پارادایم¬های تحقیق در علوم انسانی، ترجمه سید حمدرضا حسنی و دیگران، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
بنتلی، مایکل، (1399)، تاریخنگاری نوین، ترجمه علیرضا ملائی توانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام
بنتون، تد و کرایب، یان(1384)، فلسفه علوم اجتماعی(بنیادهای فلسفی تفکر اجتماعی)، ترجمه شهناز مسمی پرست و محمود متحد، تهران: نشر آگه.
بیرونی، ابوریحان، (1362)، تحقیق ماللهند، ترجمه منوچهر صدوقی سها، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
بیرونی، ابوریحان، (1363)، آثار الباقیه، ترجمه اکر داناسرشت، تهران: امیرکبیر
توسلی، غلامعباس(1369)، نظریههای جامعهشناسی، تهران: انتشارات سمت
چالمرز، آلن. اف، (1390)، چیستی علم: درآمدی بر مکاتب علم¬شناسی فلسفی، ترجمه سعید زیباکلام، تهران: سمت
حاتمی، امیرحسین، (1398)، «کاربست روش¬شناسی اسکینر در تفسیر متون تاریخنگاری و تاریخ اندیشه ایرانی – اسلامی»، فصلنامه مطالعات میان¬رشته¬ای در علوم انسانی، 12 (1)، 54-29
خرمشاهی، بهاءالدین، (1361)، نظری اجمالی و انتقادی به پوزیتیویسم منطقی، تهران: علمی و فرهنگی
خواجگی اصفهانی، محمد معصوم. 1368. خلاصة السیر. زیر نظر ایرج افشار. تهران: انتشارات علمی
روزنبرگ، الکس، (1384)، فلسفه علم، ترجمه مهدی دشت بزرگی و فاضل اسدی امجد، تهران: نشر طه
زریاب خویی، (1350)، «مورخان ایران در دوره اسلام»، مندرج در گوشه ای از سیمای تاریخ تحول علوم در ایران (مجموعه مقالات تحقیقی)، تهران: وزارت علوم و آموزش عالی
ساروخانی، باقر(1373)، روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فتحی، حسن، و غریبی، سکینه، (1390)، «پوزیتیویسم منطقی و تجربه¬گرایی از دید فریدمن»، غرب¬شناسی بنیادی، سال دوم، شماره 2
فروند، ژولین(1387)، نظریه های مربوط به علوم انسانی، ترجمه علی محمد کاردان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی
فومنی، عبدالفتاح. 1349. تاریخ گیلان. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنياد فرهنگ ايران.
فی، برایان، (1383)، پارادایم شناسی علوم انسانی، ترجمه مرتضی مردیها، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی
کار، ئی.ایچ، (1378)، تاریخ چیست؟، ترجمه حسن کامشاد، تهران: خوارزمی
کالینگوود، رابین جورج(1385)، مفهوم کلی تاریخ، ترجمه علی اکبر مهدیان، تهران: نشر اختران.
کراگ، هلگه، (1396)، مقدمه¬ای بر تاریخ¬نویسی علم، ترجمه امیر حاجی¬زاده، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام
کرایب، یان(1382)، نظریه اجتماعی کلاسیک، (مقدمه ای بر اندیشه مارکس، وبر، دورکیم و زیمل)، ترجمه شهناز مسمی پرست، تهران: نشر آگه.
کلارک، الیزابت، (1397)، تاریخ، متن، نظریه: مورخان و چرخش زبانی، ترجمه سیدهاشم آقاجری، تهران: مروارید
گدیس، جان لوئیس، (1379)، «تأملی در تاریخ معاصر»، مندرج در فلسفه تاریخ: روش شناسی و تاریخنگاری، (1379) ترجمه حسینعلی نوذری، تهران: طرح نو
لیتل، دانیل(1373)، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه عبد الکریم سروش، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
مسعودی، ابوالحسن، (1378)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، علمي و فرهنگي
مسعودی، علی بن حسین، (1381)، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی
مسکویه، ابوعلی، (1389)، تجارب الامم، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران، سروش
مقدسی، مطهر بن طاهر مقدسی، (1381)، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه
میردال، گونار، (1357)، عینیت در پژوهش¬های اجتماعی، ترجمه مجید روشنگر، تهران: نشر مروارید
نواک، جورج، (1384)، فلسفه تجربی¬گر از لاک تا پوپر، ترجمه پرویز بابایی، تهران: آزادمهر
ولی، عباس، (1380)، ایران پیش از سرمایه¬داری، ترجمه حسن شمس آوری، تهران: نشر مرکز
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، (2536)، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
Caetani, L., introd. The Tajārib al-Umam, Leyden, 1909, vol. I, pp XI-XII Hempel, Carl. G (1942), the Function of General Laws in History, Source: The Journal of Philosophy, Vol. 39, No. 2, pp. 35-48.
Hollis, Martin (1977), Models of Man: Philosophical Thoughts on Social Action, Cambridge University Press Tarif Khalidi, Mu’tazilite Historiography: Maqdisī's Kitāb al-Bad’ wa al-Ta’rīkh, Journal of Near Eastern Studues, Vol. 35, No. 1 (Jan., 1976), pp.1-12.