علوم انسانی و مبانی معرفت‌شناختی آن در رویکرد اسلامی

محورهای موضوعی :  پژوهشهای معرفت شناختی

مهدی عباس زاده ¹ (عضو هیأت علمی گروه فلسفه، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ایران)
ابوالحسن غفاری ² (دانشیار فلسفه پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی)

تاریخ دریافت : 1400/06/22 تاریخ پذیرش : 1400/07/23 تاریخ انتشار : 1401/06/01

کلید واژه: علوم انسانی, عقل, شهود, معرفت‌شناسی, نقل,

چکیده مقاله :

تعریف علوم انسانی و مبانی نظری و معرفتی خاصی که این علوم بر آنها مبتنی هستند، از مهم‌ترین موضوعات پژوهش نزد محققان است. مسئلة پژوهش حاضر، این است که اگر بنا باشد علوم انسانی با رویکرد اسلامی تولید شوند، بر کدام مبانی معرفت‌شناختی ابتنا دارند، این مبانی دارای چه مختصاتی هستند، و چگونه در فرآیند تولید این علوم اثر می‌گذارند. دستاوردهای حاصل از پژوهش حاضر عبارتند از: 1. مهم‌ترین مبانی معرفت‌شناختیِ علوم انسانی در رویکرد اسلامی عبارتند از: واقع‌گرایی، مطابقت‌گرایی، مبناگرایی، یقین‌گرایی و عقل‌گرایی؛ 2. این پنج مبنا، دارای خصوصیت شبکه‌ای هستند، بدین معنا که از یکدیگر منتج می‌شوند و بر هم اثر می‌گذارند یا به تعبیری، دارای ربط منطقی و متعامل هستند؛ و 3. با اشراب این مبانی در علوم انسانی، نیز با نظرداشت ابزارها و مراتب معرفت به ویژه معارف عقلی و شهودی، همینطور با بهره‌گیری از منابع معرفت به‌ویژه متون دینی و مواجهه تفکر اسلامی با تکثرگرایی و نسبی‌گرایی معرفتی، نظرگاه‌های متفاوتی در علوم انسانی - به نسبتِ دیدگاه‌های غربی- به وجود خواهند آمد که بر اساس آنها می‌توان در لایه‌های مختلفی از تولید علوم انسانی سخن گفت. پژوهش حاضر، درصدد ارائة تعریفی جدید از علوم انسانی و تبیین مبانی و مختصات معرفت‌شناختی این علوم، با روش عقلی- فلسفی است.

چکیده انگلیسی:

The definition of humanities and the specific theoretical and epistemic principles on which these sciences are based, are among the most important topics for the researchers. The issue of the present study is that if the humanities are to be produced by an Islamic approach, on what epistemological principles are they based, what are the characteristics of these principles, and how do they affect the production process of these sciences. The achievements of the present study are: 1. the most important epistemological principles of humanities in the Islamic approach are: "realism", "theory of correspondence", "foundationalism", "certainness" and "rationalism"; 2. these five principles have a network characteristic, meaning that these principles derive from each other and affect each other, or in other words, they have a logical and interactive relationship; 3. as a result of generalizing these principles in the humanities, also with regard to "instruments and levels of knowledge", especially reason and rational perception, as well as intuitive perception and esoteric findings, as well as "sources of knowledge" especially religious texts, and "encounter of Islamic thought with epistemological pluralism and relativism", different views will be formed in the humanities compared to Western views, and based on this, we can speak in different layers of the production of humanities in Islamic approach. The present study seeks to provide a new definition of the humanities and explain the epistemological principles and characteristics of these sciences using a rational-philosophical method.

منابع و مأخذ:

ابن‌سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله (1375الف)، الإشارات و التنبیهات، ط1، قم: نشر البلاغه.

 ---- (1375ب)، النفس من کتاب الشفاء، تحقیق آیت‌الله حسن‌زاده آملی، ط1، قم: مرکز الأعلام الإسلامی.

آذربایجانی، مسعود و کاظمینی، سیدمحمدحسین (1394)، درآمدی به نظریة مدیریت تحول در علوم انسانی (با تأکید بر نقش محوری عوامل جامعه‌شناختی)، در: فصلنامة روش‌شناسی علوم انسانی، سال 21، شمارة 82 (ص57-94).

باقری، اشرف السادات (1387)، ماهیت علوم انسانی و روش‌شناسی آن، در: مجموعه مقالات کنگره ملی علوم انسانی در ایران معاصر، به اهتمام مظفر نامدار، ج1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

پارسانیا، حمید (1390)، مجموعه نوشتارهایی دربارة علوم اجتماعی و علوم انسانی، در: هفته‌نامة پنجره و نیز مجموعه مصاحبه­های همایش تحول در علوم انسانی، تهران: نشر فجر ولایت.

جرجانی، میرسید شریف (1325)، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، ج1، چ1، قم: الشریف الرضی.

جوادی آملی، عبدالله (1370)، شناخت‌شناسی در قرآن، چ1، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.

حسین‌زاده، محمد (1390)، معرفت شناسی دینی، ج3: نگاهی معرفت شناختی به وحی، الهام، تجربه دینی و عرفانی و فطرت، چ1، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره).

حلی، حسن بن یوسف (1412)، القواعد الجلیه فی شرح الرساله الشمسیه، تصحیح فارس حسون تبریزیان، چ1، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

خسروپناه، عبدالحسین (1379)، تئوری‌های صدق، در: فصلنامه ذهن، شماره 1 (ص30-44).

دهباشی، مهدی (1373)، تشکیک در نظریة مطابقت در صدق و کذب قضایا از دیدگاه فلاسفة اسلامی، در: فصلنامة معرفت، شماره 8 (ص34-39).

رشاد، علی‌اکبر (1389)، بررسی انتقادی مبادی‌پژوهی اصولیون (مطالعه موردی: مفهوم‌شناسی و جایگاه‌شناسی مبادی علم)، در: مجله کتاب نقد، شماره 55-56 (ص13-71).

سنکی، هوارد (1381)، بررسی پنج روایت از نسبی‌گرایی، ترجمه پیروز فطورچی، در: فصلنامه ذهن، شماره 9 (ص55-66).

سهروردی، شهاب‌الدین یحیی بن حبش بن امیرک (1375)، حکمه الإشراق، در: مجموعه مصنفات شیخ اشراق‏، ج2، چ2، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگى.

شریفی، احمدحسین (1393)، مبانی علوم انسانی اسلامی، چ1، تهران: آفتاب توسعه.

شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (1386)، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، ج1، ط1، قم: مصطفوی.

طباطبایی، سید محمدحسین (1385)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج1، چ11، تهران: انتشارات صدرا، 1386 و نیز ج2، چ14.

---- (1364)، بدایه الحکمه، ط1، قم: جامعة مدرسین حوزه علمیه.

---- (1428)، رساله الإعتبارات: مجموعة رسائل العلامه الطباطبائی، چ1، قم: باقیات.

---- (1362)، نهایه الحکمه، ط1، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، و نیز همو (1432)، نهایه الحکمه، ج2، ط6، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طوسی، نصیرالدین (1370)، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار، به کوشش توشیهیکو ایزوتسو، چ1، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

عباس‌زاده، مهدی (1398)، چیستی فلسفة معرفت و قلمرو آن، در: فصلنامة ذهن، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، سال بیستم، شمارة 77 (ص51-85).

---- (7-1396)، دو رویکرد تولید علوم انسانی اسلامی، در: فصلنامه پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره 24 (ص240-245).

---- (1396)، نظام معرفت‌شناسی اشراقی سهروردی، چ2، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

غفاری، حسین (1396)، معرفت‌شناسی در فلسفة اسلامی، چ1، تهران: حکمت.

فارابی، ابونصر (1996)، السیاسه المدنیه، تحقیق و شرح از على بوملحم‏‏، چ1، بیروت: مکتبه الهلال‏‏.

فروند، ژولین (1372)، نظریه‌های مربوط به علوم ­انسانی، ترجمه علی‌محمد کاردان، چ1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

فعالی، محمدتقی (1379)، درآمدی بر معرفت‌شناسی دینی و معاصر، چ2، قم: انتشارات معارف.

کاظمینی، سیدمحمدحسین (1394)، درآمدی تحلیلی بر منطق تدوین مبانی علوم انسانی اسلامی، در: فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، شماره 62 (ص53-74).

کچوئیان، حسین (1390)، مجموعه مصاحبه­های همایش تحول در علوم انسانی، چ1، تهران: نشر فجر ولایت.

محمدرضایی، محمد (1379)، نگاهی به پلورالیسم معرفتی، در: فصلنامه قبسات، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، شماره 18 (ص3-7).

مصباح یزدی، محمدتقی (1361)، مصاحبه دربارة علوم انسانی، اسلام ­و انقلاب فرهنگی، جمعی از محققان، چ1، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.

مطهری، مرتضی (1396)، اصول فلسفه و روش رئالیسم (5-1): مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج6، چ18، تهران: انتشارات صدرا.

---- (1392)، وحی و نبوت، در: مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج2، چ20، تهران: انتشارت صدرا.

Audi, Robert (2003), Epistemology: A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge, Second Edition, London: Routledge.

BonJour, Laurence (1985), The Structure of Empirical Knowledge, First published, Cambridge, MA: Havard University Press.

Chisholm, Roderick M. (1982), Theory of Knowledge, Third Edition, New Jersey: Prentice- Hall International Editions.

Dancy, Jonathan (1985), An Introduction to Contemporary Epistemology, First published, Oxford & New York: Basil Blackwell.

Dancy, Jonathan, Sosa, Ernest & Steup, Matthias (2010), A Companion to Epistemology, Second Edition, New York: Willy- Blackwell.