نگاهی به اندیشه‌های فلسفی - کلامی غزّالی
محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی
هادی رضوان
1
(عضو هیأت علمی دانشگاه کردستان)
کلید واژه: شناخت, کلام, غزالی, فلسفه, نقد,
چکیده مقاله :
مراحل مختلف زندگی غزالی با تحولات فکری او ارتباط مستقیم دارد. کناره‌گیری از تدریس و پشت کردن به مال و جاه و شهرت، و روی آوردن به زهد و تصوف، رویکرد فکری و فلسفی او را مشخص ساخت. او پس از سفری طولانی که به اعتکاف و عزلت گذشت، به نقد مذاهب کلامی و فلسفه‌های رایج زمان خویش پرداخت. غزالی در تاریخ فلسفه و کلام اسلامی شخصیتی منحصر به فرد است؛ مکتب و روش او در میان همتایانش خاص خود اوست. او بر خلاف متکلمان و فلاسفه معاصر خود و یا پیش از زمان خود تنها به نقد برخی از مسائل فلسفی و کلامی بسنده نکرد؛ بلکه بنای جدیدی از فلسفه و کلام به پا کرد که با تردید و شک در شیوه ها و عقاید آغاز می گردد و به مذهبی تکامل یافته در اخلاق، فلسفه و کلام منتهی می شود. به قول ارنست رنان، غزالی تنها فیلسوف مسلمان است که در تفکر فلسفی شیوه‌ای خاص برای خود برگزید. غزالی در روش ها و آرای فلسفی کلامی از معاصران خود پیشی گرفت و نظریه های جدیدی ابتکار نمود که قرن ها پس از او فیلسوفان متأخر در عصر روشنگری اروپا آن را تکرار کردند. از جمله این مسائل می توان به شک در حسیات و مسأله سببیت اشاره کرد. نویسنده این مقاله می کوشد تا با استفاده از مهمترین و تأثیرگذارترین آثار غزالی سیر تحول افکار فلسفی – کلامی این اندیشمند بزرگ جهان اسلام را مورد مطالعه قرار دهد وبا رعایت ترتیب زمانی زندگی و تألیفات او به اندیشه های نهایی او در مورد فلسفه وکلام دست یابد.
There is a direct relationship between different stages of Gazzali's life and his mental transformations. Resigning from teaching, renouncing property, position and fame, while appealing to piety and mysticism, specified his mental and philosophical ideas. After a long journey which was spent by solitude and retirement, he began criticizing discourse and current philosophies of his time. Gazzali is a unique person in the history of philosophy and Islamic theology. His school and method among his peers is peculiar to him, himself. Contrary to his contemporary or former speculative theologians and philosophers, he did not suffice to the mere criticism of some philosophical and discourse problems, but he established a new home for philosophy and discourse which began with hesitation and doubt in methods and beliefs and ends with a perfect religion in ethics, philosophy and discourse. According to Ernest Renan, Gazzali is the only philosopher who selected a peculiar method in philosophical meditation for himself. Gazzali went ahead of his rivals in methods and discourse, philosophical ideas, while making new theories which only after centuries could recent philosophers in modern age of Europe enlightenment reach. Among these issues, doubt in sensations and causation can be named. The writer in this essay tries to use the most significant and effective works of Gazzali, so as to study the transformational path of philosophical thought of the great sage of Islamic world .Following the chronological order of his life and writings to attain his final ideas about philosophy and discourse.
_||_
1- ابراهیمی دینانی، غلامحسین( 1383)،ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، انتشارات طرح نو، تهران.
2- ابن رشد، ابو الولید محمد بن احمد بن محمد(2001م)، تهافت التهافت، قدم له و علق حواشیه الدکتور صلاح الدین الهواری، المکتبه العصریه، بیروت.
3- ابن سینا، شیخ الرئیس( 1364)، ترجمه رسالة اضحویه، همراه با رساله ای در معرفت آخرت از ابو حامد محمد غزالی، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات حسین خدیوجم، انتشارات اطلاعات، تهران.
4- ابن عساکر(1416هـ)، تبیین کذب المفتری فیما بین نسب الی الامام ابی الحسن الأشعری، تحقیق الدکتور محمد حجازی السقا، دارالجیل، بیروت.
5- ابو زید، نصر حامد(2000م)، الخطاب و التأویل، ط1، المرکز الثقافی العربی العربی، بیروت.
6- اذکایی، پریز(1381)، ما تیکان عین القضات همدانی، نشر مادستان، همدان.
7- البوطی، محمد سعید رمضان(2001م)، شخصیات استو قفتنی دار الفکر، دمشق.
8- الخطیب، عبدالکریم(بی تا)، القضاء والقدر بین الفلسفه والدین، دارالمعرفه، بیروت.
9- دنیا، سلیمان(1965)، الحقیقه فی نظر الغزالی، دارالمعارف، مصر.
10- الزعبی، أنور(2000م)، مسأله المعرفه ومنهج البحث عند الغزالی، دارالفکر،دمشق.
11- زیدان، محمود(1989)، نظریه المعرفه عند مفکری الاسلام و فلاسفه الغرب المعاصرین، دارالنهضه العربیه، بیروت.
12- الزین، سمیح عاطف(1988م)، الامام الغزالی، الشرکه العالمیه للکتاب، بیروت.
13- السبکی، تاج الدین(بی تا)، طبقات الشافعیه الکبری، دار احیاء الکتب العربی، بیروت.
14- شیرازی، صدرالدین محمد(1382هـ)، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، با حواشی حاج ملا هادی سبزواری ، مقدمه تصحیح و تعلیق استاد سید جلال الدین آشتیانی، بوستان کتاب، قم.
15- الغزالی، ابو حامد(بی تا)، احیاء العلوم الدین، دارالمعرفه، بیروت.
16- الغزالی، ابو حامد(بی تا)، مجموعه رسائل الامام الغزالی، دارالکتب العلمیه، بیروت.
17- الغزالی، ابو حامد(1924م)، فرائد اللآلی من رسائل الغزالی، مطبعه السعاده، مصر.
18- الغزالی، ابو حامد(1962م)، الاقتصاد فی الاعتقاد، عارضه باصوله و علق حواشیه و قدم له الدکتور ابراهیم آکاه چوبوقچی والدکتور حسین آتای، مکتبه نور، آنکارا.
19- الغزالی، ابو حامد(1985م)، الجام العوام عن علم الکلام، تصحیح و تعلیق و تقدیم: محمد المعتصم بالله البغدادی، دارالکتاب العربی، بیروت.
20- الغزالی، ابو حامد(1364)، رساله ای در معرفت آخرت، ضمیمه رساله اضحویه ابن سینا، انتشارات اطلاعات.
21- الغزالی، ابو حامد(1994م)، تهافت الفلاسفه، قدم له و علق علیه و شرحه الدکتور علی بو ملحم، دار و مکتبه الهلال، بیروت.
22- الغزالی، ابو حامد(2001م)، تهافت الفلاسفه قدم له و علق حواشیه الدکتور صلاح الدین الهواری، المکتبه العصریه، بیروت.
23- فخری، ماجد(1372)، سیر فلسفه در جهان اسلام، ترجمه فارسی زیر نظر نصر الله پور جوادی، مرکز دانشگاهی، تهران.
24- لاهوری، محمد اقبال(1380)، سیر فلسفه در ایران، ترجمه امیر حسین آریان پور، موسسه انتشارات نگاه، تهران.
25- موسی، جلال محمد(1982م)، نشأه الأشعریه و تطورها، دارالکتاب اللبنانی، بیروت.
26- نصری، عبدالله(1379)، حدیث اندیشه گفتگوهایی در باب تاریخ فلسفه اسلامی، انتشارات سروش، تهران.
27- همایی، جلال الدین(بی تا)، غزالی نامه، کتاب فروشی فروغی، تهران.
