ارتباط هندسه حجم و معماری اسلامی در مکتوبات تاریخی

محورهای موضوعی : معماری

عارف عزیزپور شوبی ¹ , احد نژاد ابراهیمی ² , یاسر شهبازی ³

1 - دکتری معماری اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.
2 - استاد دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.
3 - دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/04/07 تاریخ پذیرش : 1403/08/06 تاریخ انتشار : 1403/09/21

کلید واژه: معماری اسلامی, هندسه, حجم, مثلثات, ادبیات,

چکیده مقاله :

چکیده هندسه یکی از علوم مرتبط با معماری است که به صورت برجسته‌ای در معماری اسلامی چه به صورت مسطحه و چه بصورت حجمی کاربرد داشته‌ است. با این حال اغلب پژوهش‌گران این حوزه متمرکز به هندسه مسطحه بوده‌اند و پژوهش‌های معدودی به بررسی هندسه حجمی در معماری اسلامی پرداخته‌اند. به نظر می‌رسد علت مغفول ماندن هندسه حجم در نگاه بسیاری از پژوهشگران عدم آگاهی نسبت به هندسه حجم و معماری اسلامی باشد. از این رو این پژوهش قصد دارد تا با رویکرد تاریخ فرهنگی و روش تفسیری تاریخی به این موضوع بپردارد و به این پرسش‌ها پاسخ دهد که 1- چه شواهدی در ابنیه و منابع مکتوب وجود دارد که نشان دهنده کاربرد هندسه حجم در صناعت معماری اسلامی ایران باشد؟ 2- تفکر حجمی در صناعت معماری اسلامی در بر دارنده چه علومی بود؟ برای پاسخ به این پژوهش‌ها نیز هندسه حجم و معماری در اسناده تاریخی به مانند دانشنامه‌ها، اشعار شاعران و کاربرد تاریخی احجام در معماری بررسی می‌شود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد بر اساس دانشنامه‌ها بین هندسه احجام و دانش معماری ارتباط برقرار بوده است که این ارتباط در سه شاخه اندازه و تناسبات، هندسه کروی و علم مخروطات است. همچنین کاربرد علوم مرتبط با هندسه احجام در اشعار شاعران برای وصف دانایی معمار و همچنین نمود آنها در برخی آثار معماری این یافته‌ها را تائید می‌کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد بر اساس دانشنامه‌ها بین هندسه احجام و دانش معماری ارتباط برقرار بوده است که این ارتباط در سه شاخه اندازه و تناسبات، هندسه کروی و علم مخروطات است. همچنین کاربرد علوم مرتبط با هندسه احجام در اشعار شاعران برای وصف دانایی معمار و همچنین نمود آنها در برخی آثار معماری این یافته‌ها را تائید می‌کند.

چکیده انگلیسی:

Introduction: To study Islamic architecture, one must explore the intellectual discourse that has led to the emergence and evolution of Islamic architectural traditions. Among the critical discourses influencing Islamic architecture is the knowledge of geometry and its application. Geometry, both planar and volumetric, has been prominently employed in Islamic architecture. However, most researchers have focused on planar geometry, with limited studies investigating volumetric geometry in Islamic architecture. This neglect appears to stem from a lack of understanding of volumetric geometry and its relevance to Islamic architectural practices. Methodology: This research, fundamental in nature and adopting a historical study approach, seeks to answer the following questions through library studies and historical interpretation: 1. What evidence is there in buildings and written sources that demonstrate the use of volumetric geometry in Islamic architecture in Iran? 2. What sciences contributed to volumetric thinking in the Islamic architecture industry? To address these questions, the research reviews previous studies related to volumetric geometry and Islamic architecture, examining the position of architecture in the classification of sciences. Subsequently, it searches for evidence related to geometry, volume, and architecture in written architectural sources (literature and encyclopedias). Results: Analyzing volume from an architectural perspective reveals various concepts such as volume in relation to form, spatial volume, and material volume. Polyhedrons—shapes bounded by planar faces—play a pivotal role in architectural modeling since constructing flat surfaces is generally easier than creating curved ones. Throughout history, pattern recognition has provided a fundamental connection between architecture, mathematics, and society. Human thought not only identified patterns in nature and society but also developed new patterns and visual representations to understand their application and results. Some believe that those working in architecture followed principles and guidelines explained by mathematicians.

منابع و مأخذ:

 ابن الاکفانی، محمدبن ابراهیم بن ساعدالانصاری. ارشاد القاصد الی اسنی المقاصد فی انواع العلوم. تحقیق و تعلیق عبدالمنعم محمدعمر. مراجعه احمد حلمی عبدالرحمن. قاهره: دار الفکر العربی. 1990.
 الکرجی، محمد بن الحسن الحاسب الکرجی. استخراج آبهای پنهانی. ترجمه حسین خدیو جم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مالعات فرهنگی؛ کمیسیون ملی یونسکو. 1373.
 بونر، جی. الگوهای هندسی اسلامی؛ توسعه تاریخی و روش‌های سنتی ساخت. ترجمه: احد نژادابراهیمی، عارف عزیزپورشوبی. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز. 1400.
 بیدبرگ، معصومه؛ شهبازی شیران، حبیب؛ بیدبرگ، فاطمه. بررسی ویژگی‌های معماری هنر ادوار مختلف در مسجد جمعه اردبیل. دو ماهنامه علمی تخصصی پژوهش در هنر و علوم انسانی. سال سوم، شماره شش (پیاپی چهارده)، جلد یک،(1397)، 25- 37.
 خامسی هامانه، فخرالسادات. چیدمان، سال دوم شماره 4. زمستان، (1392)، 160-169.
 خوارزمی، ابو عبدالله محمد بن احمد بن یوسف. مفاتیح العلوم. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. 1363.
 صلیبا، جورج. «نجوم و احکام نجوم در دوره اسلامی». ترجمه یونس مهدوی. میراث علمی اسلام و ایران، سال دوم، شماره اول، 1392، 52- 63.
 عامری، ابوالحسن. الاًعلام بمناقب اٍلاسلام. ترجمه احمد شریعتی، حسین منوچهری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. 1367.
 عباسی، نوشین؛ مریم قاسمی سیچانی؛ نیما ولی‌بیگ، مهدی سعدوندی. ارزیابی آراء ریاضی‌دانان مسلمان (سده دو تا یازدهم هجری قمری) در باب ماهیت هندسه در معماری. فصلنامه اندیشه معماری، سال سوم، شماره پنجم، بهار و تابستان، (1398)، 84-105.
 فارابي، ابو نصر محمد بن محمد. احصاء العلوم. ترجمه حسين خديو جم. تهران: علمي و فرهنگي. 1381.
 گلمبک، لیزا و دونالد ویلبر. معماری تیموری در ایران و توران. (کرامت اله افسر و محمد یوسف کیانی، مترجم)، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور. 1374.
 مجتهدزاده، روح‌الله. مناسبات معماری و علوم در ایران دوران اسلامی. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران. 1400.
 مجتهدزاده، روح‌الله. نسبت معماری و علوم در ایران دوران اسلامی؛ با تاکید بر علوم عملی. رساله دکتری رشته معماری اسلامی. اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده معماری و شهرسازی. 1397.
 Brummelen, Glen Van. Heavenly Mathematics; The Forgotten Art of Spherical Trigonometry. Princeton University Press. 2013. DOI:10.23943/princeton/9780691175997.001.0001
 Chang, K. H., Cheng, C. Y., Luo, J., Murata, S., Nourbakhsh, M., & Tsuji, Y. Building-GAN: Graph-Conditioned Architectural Volumetric Design Generation. In Proceedings of the IEEE/CVF International Conference on Computer Vision (pp. 11956-11965). Chorbachi, W. K. 1989. “In the Tower of Babel: Beyond Symmetry in Islamic Design” in Computers Math. Applic. Vol. 17: No. 4-6, (2021), 751-789.
 Critchlow, Keith. Order in Space. New York: Thames & Hudson. 1987.
 Cromwell, Peter R. Polyhedra. Cambridge University Press. 1997.
 Dold-Samplonius, Yvonne. «Calculating Surface Areas and Volumes in Islamic Architecture», in : Jan P. Hogendijk, Abdelhamid I. Sabra, eds., The Enterprise of Science in Islam. New Perspectives. Cambridge MA, MIT Press, (2003), 235-265.
 Dold-Samplonius, Yvonne. Practical Arabic Mathematics: Measuring the Muqarnas: by al-kashi. CENTAURUS, Vol. 35. (1992), 193-242.
 Duvernoy, Sylvie. Classical Greek and Roman Architecture: Examples and Typologies. B. Sriraman (ed.), Handbook of the Mathematics of the Arts and Sciences, Springer Nature Switzerland AG . 2021. Doi:10.1007/978-3-319-57072-3
 FENG, Lu. Contemporary Surface Architecture: The correspondence between surface and space. Ph.D. Thesis. School of Architecture, The University of Sheffield. 2008.
 Holod, Renata. “Text, Plan and Building: On the Transmission of Architectural Knowledge” in Theories and Principles of Design in the Architecture of Islamic Societies, Ed. By Margaret Bentley Sevcenko. Cambridge, Massachusetts: The Aga Khan Program for Islamic Architecture. (1988), 1-12.
 Hisarligil, Hakan,. Hisarligil, Beyhan Bolak. The Geometry of Cuboctahedra in Medieval Art in Anatolia. Nexus Netw J 20 (2018), 125–152. https://doi.org/10.1007/s00004-017-0363-7
 Huybers, Pieter. Polyhedral Building Structures. International Journal of Architectural Technology. No: 1. Vol. 32 No. 4, (2012), 159–173. http://dx.doi.org/10.14477/jhm.2019.32.4.159
 Ibn Khaldun. THE MUQADDIMAH; An Introduction to History. TRANSLATED AND INTRODUCED BY FRANZ ROSENTHAL. PRINCETON UNIVERSITY PRESS. 2015.
 J. Ostwald, Michael. Tessellated, Tiled, and Woven Surfaces in Architecture. B. Sriraman (ed.), Handbook of the Mathematics of the Arts and Sciences, , Springer Nature Switzerland AG. 2021. https://doi.org/10.1007/978-3-319-57072-3_86
 Kappraff, Jay. Connections: The Geometric Bridge Between Art and Science. American Journal of Physics. Second. Singapore: World Scientific. 2001.
 Koliji, Hooman. Gazing Geometries: Modes of Design Thinking in Pre-Modern Central Asia and Persian Architecture. Nexus Network Journal Architecture and Mathematics, (2016), DOI: 10.1007/s00004-016-0288-6
 Necipoğlu, Gülru. «Ornamental Geometries: A Persian Compendium at the Intersection of the Visual Arts and Mathematical Sciences». ed. by Gülru Necipoğlu., The Arts of Ornamental Geometry: A Persian Compendium on Similar and Complementary Interlocking Figures, Fī tadākhul al-ashkāl al-mutashābiha aw al-mutawāfiqa (Bibliothèque nationale de France, Ms. Persan 169, fols. 180r–199r), Leiden and Boston, MA: Brill, [Studies and Sources in Islamic Art and Architecture, Supplements to Muqarnas, , vol. XIII]. 2017. 11-78.
 Nejad Ebrahimi, Ahad, and Aref Azizpour Shoubi. “The Projection Strategies of Gireh on the Iranian Historical Domes.” Mathematics Interdisciplinary Research 5 (3), (2020), 239–57. https://doi.org/10.22052/mir.2020.212903.1187.
 Özdural, Alpay. The Use of Cubic Equations in Islamic Art and Architecture. Volume I; Preface to Architecture and Mathematics from Antiquity to the Future. New York: Springer. 2015. DOI: 10.1007/978-3-319-00137-1
 Özdural, Alpay. Mathematics and Arts: Connections between Theory and Practice in the Medieval Islamic World. Historia Mathematica (27), (2000), 171–201. Doi:10.1006/hmat.1999.2274
 Özdural, Alpay. A Mathematical Sonata for Architecture: Omar Khayyam and the Friday Mosque of Isfahan. Technology and Culture, Vol. 39, No. 4, (1998), 699-715. Doi:10.2307/1215
 Pottmann, Helmut., A. Asperl, M. Hofer, and A. Kilian. Architectural Geometry. Exton, PA: Bentley Institute Press. 2007.
 Rabbat, N. Islamic Architecture as a Field of Historical Enquiry. Architectural design, (6), (2004), 18-23.
 Salingaros N . Architecture, patterns and mathematics. Nexus Netw J 1(1), (1999), 75–85.
 Sarhangi, Reza. “Illustrating Abu Al-Wafā’ Būzjānī: Flat Images, Spherical Constructions.” Iranian Studies 41 (4), (2008), 511–23. https://doi.org/10.1080/00210860802246184.
 Tabak, Jahn. Algebra, Sets, Symbols, and the Language of Thought, New York Public Library, 2002.
 Watts, Carol Martin. The Square and the Roman House: Architecture and Decoration at Pompeii and Herculaneum, Kim Williams, Michael J. Ostwald, Architecture and Mathematics from Antiquity to the Future Volume I: Antiquity to the 1500s, Cham, Birkhäuser, (2015), 567- 84. DOI 10.1007/978-3-319-00137-1