گسترش دامنه پراکنش سفال نوع گودین III در کرانه های شرقی دشت قروه

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی پیش از تاریخ

سیروان محمدی قصریان ¹ , مرتضی زمانی دادانه ²

1 - بنیاد ایران‌شناسی، شعبه استان کردستان، سنندج، ایران.
2 - دانشگاه تهران

تاریخ دریافت : 1403/06/13 تاریخ پذیرش : 1403/09/02 تاریخ انتشار : 1403/12/10

کلید واژه: عصر مفرغ, سفال گودین III, زاگرس مرکزی, دشت قروه, تپه دینار وینسار,

چکیده مقاله :

به طور کلی باستان‌ شناسی پیش از تاریخ کردستان یا به عبارتی محل تلاقی حوضه دریاچه ارومیه و حوضه زاگرس مرکزی به نسبت ناشناخته باقی مانده است. از جمله این دوره‌های پیش از تاریخ که بسیار مورد بی توجهی محققان قرار گرفته دوره مفرغ و به ویژه دوران میانی و جدید آن است. با نگاهی به موقعیت جغرافیایی منطقه کردستان در غرب ایران متوجه می شویم که کردستان بین دو فرهنگ شاخص مطالعات دوران مفرغ غرب ایران یعنی فرهنگ موسوم به سفال نوع ارومیه و فرهنگ خابور در شمال و همچنین سفال نوع گودینIII در جنوب واقع شده است. هسته اصلی پراکنش فرهنگ گودین III مربوط به زاگرس مرکزی و تا حدودی جنوب غرب زاگرس بوده و سبک ارومیه به همراه سفال خابور نیز مربوط به مناطق شمال غرب ایران و به ویژه حوضه دریاچه ارومیه است. علیرغم شناسایی محوطه‌های زیادی در داخل هسته اصلی این حوضه‌ها، تعداد محوطه‌های شناسایی شده خارج از آن ها و به ویژه حوضه گودینIII بسیار ناچیز و انگشت شمارند. سفال‌های نوع گودینIII به دست آمده از بررسی‌های اخیر تپه دینار وینسار در دشت قروه نشان می‌دهد که نمی توان حوضه پراکنش این فرهنگ‌ها و به ویژه فرهنگ گودینIII را فقط به مناطق هسته ای محدود کرد. بر اساس نویافته‌ های تپه دینار می‌توان دامنه پراکنش این فرهنگ را فراتر از هسته اصلی آن از مناطق مرکزی و جنوب غرب زاگرس تا مناطق شرقی کردستان گسترش داد. بنابراین به نظر می رسد که مهمترین دلیل انگشت شمار بودن محوطه های دوره مفرغ میانی و جدید به روش های‌ بررسی باستانشناختی بر می گردد تا وجود نداشتن استقرارهای این دوره در منطقه. واژه های کلیدی: عصر مفرغ، سفال گودین III، زاگرس مرکزی، دشت قروه، تپه دینار وینسار.

چکیده انگلیسی:

Prehistoric Kurdistan remains unknown to its neighbors in western Iran. One of these prehistoric periods, which has been much loved by researchers, is the Bronze Age, especially in the Middle Ages. Looking at the map and geographical location of the Kurdistan region in western Iran, we find that this region is located between the two major cultural studies of the Bronze Age studies of western Iran, namely the culture called Urmia ware pottery and Khabur pottery in the north and Godin III pottery in the south. The core of the distribution of Godin III culture belongs to the Central Zagros and some extent to the southwest of the Zagros. Despite the identification of many areas within the core of these basins, the number of identified areas outside of them, especially the Godin III Basin, is very small and inconsistent. The pottery of Godin III ware obtained from recent studies on Tepe Dinar of Vey Nesar in Qorveh Plain shows that the distribution basin of these cultures, and especially Godin III culture, cannot be limited to nuclear areas. Based on the innovations of Tepe Dinar, the distribution of this culture can be extended beyond its main core from the central and southwestern regions of Zagros to the eastern regions of Kurdistan in the Qorveh plain.

منابع و مأخذ:

جوانمردزاده، اردشیر، دارابی، حجت و ناصری، رضا، (1390)، بررسی باستان¬شناسی محدوده سد آزاد، استان کردستان، مجله پیام باستان¬شناس، سال هشتم، شماره پانزدهم، صص: 73-90.
رجبیون، زهرا، الیاسوند، محمد ابراهیم و بهنیا، علی. )1397(، طبقه¬بندی و مطالعه سفال¬های مربوط به فرهنگ کورا-ارس در حوضه آبگیر قزل اوزن، جشن نامه دکتر محمد رحیم صراف، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
رجبیون، زهرا، بهنیا، علی و ساعدموچشی، امیر، )1394(، بازسازی الگوهای استقراری فرهنگ کورو-ارس در شرق کردستان، مجله پیام باستان¬شناس، سال دوازدهم، شماره بیست و چهارم، صص: 55-69.
زارعی، محمد ابراهیم، محمدی قصریان، سیروان و عبدالله پور، محمد. 1396، "بررسی باستان¬شناختی تپه گریاشان سنندج"، مجله پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، شماره 12: 9-23.
ساعدموچشی، امیر، )الف 1390(، بررسی الگوهای استقراری محوطه¬های دوران مس¬وسنگ شرق استان کردستان(حوزه آبگیر رودخانه قزل¬اوزن)، رساله دکتری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. (منتشر نشده)
ساعدموچشی، امیر، (1389)، گمانه¬زنی به منظور لایه¬نگاری تپه کلنان بیجار، کردستان. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشکری استان کردستان. (منتشر نشده)
ساعدموچشی، امیر، (1393)، گمانه¬زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپه سرقلعه سروآباد، کردستان. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشکری استان کردستان. (منتشر نشده)
ساعدموچشی، امیر، آذرشب، علیرضا و غفاری، زهرا، (1391)، تپه سرقلعه: شواهدی از سفال اوروک در استان کردستان و ارتباط آن با مسیرهای ارتباطی بین¬النهرین، مجله پیام باستان¬شناس، سال نهم، شماره هجدهم، صص: 37-48.
-ساعدموچشی، امیر و آذرشب، علیرضا، (1392)، شواهد استفاده از غارهای صعب العبور در دوره دالما در غرب ایران، مجله پیام باستان شناس، سال دهم، شماره بیستم، صص: 37-50.
ساعدموچشی، امیر، (1394) ب، گزارش کاوش نجات¬بخشی محوطه سرچم روستای روآر، شهرستان سروآباد، استان کردستان. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشکری استان کردستان. (منتشر نشده)
ساعدموچشی، امیر، نیکنامی، کمال¬الدین، مشکور، مرجان، فاضلی¬¬نشلی، حسن و فیروزمندی شیره¬جینی، بهمن، (ب1390)، گاهنگاری نسبی و مطلق تپه کلنان بیجار: محوطه¬ای متعلق به دوره مس¬وسنگ میانه در غرب ایران، مجله نامه¬ی باستان¬شناسی، شماره اول، دوره اول، صص: 31-56.
ساعدموچشی، امیر، محمدی قصریان، سیروان، زمانی دادانه، مرتضی، خسروی، سلمان، و امیری، سریه، (1395)، کاوش نجات¬بخشی محوطه سرچم روستای روآر در محدوده سد داریان، گزارش¬های پانزدهمین گردهم¬آیی سالانه باستان¬شناسی ایران، تهران، پژوهشکده باستان¬شناسی، صص: 662-666.
ساعدموچشی، امیر، محمدی قصریان، سیروان و عزیزی، اقبال، (1386)، تپه قلعه ننه شهرستان مریوان: زیستگاهی باستانی در غرب ایران، مجله باستان شناخت، دوره چهارم، شماره پنجم، صص: 7-20.
عزیزی، اقبال، (1378)، گزارش بررسی و شناسایی آثار باستانی بخش چهاردولی شرقی و غربی قروه کردستان، کردستان: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان. (منتشر نشده)
مترجم، عباس و شریفی، مهناز، (1397)، فرآیند گذار از سنت¬های فرهنگی نوسنگی جدید به مس¬و¬سنگ قدیم در پسکرانه¬های شرق زاگرس مرکزی، مجله پژوهش های باستان شناسی ایران، دوره هشتم، شماره 16، بهار 1397، صص: 83-102.
مترجم، عباس و شریفی، مهناز، (1393)، تحلیلی بر کارکرد و ماهیت نمادکالاها (توکن) و پیکرک¬های گلی در دوره مس¬وسنگی تپه قشلاق تالوار، کردستان، مجله پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، شماره هفتم، دوره چهارم، صص: 27-46.
محمدی فر، یعقوب و مترجم، عباس، (1381)، بررسی باستان شناسی شهرستان مریوان، کردستان: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان. (منتشر نشده)
محمدی قصریان، سیروان و هژبری، علی، (1396)، معرفی تپه پیش از تاریخی زیویه، مفاخر میراث فرهنگی 3، یادنامه دکتر سیمین دانشور، به کوشش شاهین آریامنش، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ اول، صص: 23-36.
محمدی¬فر، یعقوب و مترجم، عباس، (1394)، مریوان، از دوره پارینه¬سنگی میانه تا دوره مس¬وسنگ بر اساس بررسی¬های باستان-شناسی، مفاخر میراث فرهنگی ایران: جشن نامه دکتر صادق ملک شهمیرزادی، به کوشش مرتضی حصاری، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری؛ دانشگاه هنر اصفهان، صص: 3-10.
مظاهری، خداکرم، (1392)، بازنگری گستره جغرافیایی توالی سفالی گودین IIIدر زاگرس مرکزی، مجله پیام باستان شناس، سال دهم، شماره نوزدهم، بهار و تابستان ،1392، صص: 73-92.
ولایتی، رحیم، میرزایی، سعید و خانعلی، حمید، (1396)، تبیین جایگاه فرهنگ‌های دوره مفرغ میانی و جدید در شمال غرب ایران، مطالعه موردی سفال های سبک ارومیه و سفال خابور، مجله پژوهش های باستان شناسی ایران، شماره 13، دوره هفتم، صص: 25-44.
Azizi, Eqbal. 1999. Report on the study and identification of antiquities in the eastern and western parts of Qorveh, Kurdistan: Archive of the General Directorate of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Kurdistan Province, (unpublished). (In
Persian) Edwards, M. 1986. Urmia Ware" and Its Distribution in North-Western Iran in the Second Millennium B.C. A Review of the Results of Excavations and Surveys, Iran, Vol. 24: 57-77.
GOff, C.L. 1968. Lūristān in the First Half of the First Millennium B.C.: A Preliminary Report on the First Season’s Excavations at Bābā Jān, and Associated Surveys in the Eastern Pish-i-Kūh, Iran 6: 105-134.
GOff, C.L. 1969. Excavations at Bābā Jān, 1967: Second Preliminary Report, Iran 7: 115-130.
GOff, C.L. 1970. Excavations at Bābā Jān, 1968: Third Preliminary Report, Iran 8: 141-156.
GOff, C.L., 1976. Excavations at Bābā Jān: The Bronze Age Occupation, Iran 14: 19-40.
GOff, C.L., 1978. Excavations at Bābā Jān: The Pottery and Metal from Levels III and II, Iran 16: 29-65.
Gopnik, H. & Rothman, M.S. 2011. On the High Road: The History of Godin Tepe, Iran (Bibliotheca Iranica Archaeology, Art and Architecture Series 1), Costa Mesa.
Henrickson, R.C. 1978 a. Godin III and the chronology of central western Iran: 2600-1400 B.C. in the Archaeology of Western Iran, F, Hole(ed), Washington DC: Smith Sonian institution Press:205-227.
Henrickson, R.C. 1984. Godin Tepe, Godin III, and Central Western Iran: c. 2600-1500 B.C., unpublished Ph.D. dissertation, University of Toronto.
Henrickson, R.C. 1985. The Chronology of Central Western Iran 2600-1400 B.C., American Journal of Archaeology 89(4): 569-581.
Henrickson, R.C. 1986. A Perspective on Godin III Cultural Development in Central Western Zagros. Iran, XXIV: 1-55.
Henrickson, R.C. 2011. The Godin Period III Town. In: On the High Road: The History of Godin Tepe, Hilary Gopnik and Michell Rothman (eds), Mazda Publisher. Royal Ontario Museum.
Henrickson. R. C. 1986. A Regional Perspective on Godin III Cultural Development in Central Western Iran. Iran, Vol. 24. pp: 1-55.
Mazaheri, Khodakaram. 2013. Review of the geographical extent of Godin III clay sequence in the Central Zagros, Payam-e-Bastanshenas, Year 10, Number 19, Spring and Summer, 2013, pp: 73-92. (In Persian)
Mohammadi Ghasrian, Sirvan and Hejabri, Ali. 2017. Introduction to the prehistoric of Tepe Zivieh, Cultural Heritage 3, Memoirs of Dr. Simin Daneshvar, by Shahin Ariamanesh, Tehran, Cultural Heritage and Tourism Research Institute, First Edition, pp: 23- 36. (In Persian)
Mohammadifar, Yaghoub and Motarjem, Abbas. 2002. Archaeological survey of Marivan county, Kurdistan: Archive of the General Directorate of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Kurdistan Province. (unpublished). (In Persian)
Mohammadifar, Yaghoub and Motarjem, Abbas. 2015. Marivan, from the Middle Paleolithic to the Chalcolithic period based on archaeological studies, Iranian cultural heritage: The celebration of Dr. Sadegh Malek Shahmirzadi, by effort Morteza Hesari, Tehran: Cultural Heritage and Tourism Research Institute; Isfahan University of Arts, pp: 3-10. (In Persian)
Motarjem, A and Sharifi, M. 2015. Cultural Development of Chalcolithic Era In The East of Central Zagros Based On Archaeological Excavations At Tepe Gheshlagh. Iranian Journal of Archaeological Studies. University of Sistan and Baluchestan: 4(2014):49-56.
Motarjem, Abbas and Sharifi, Mahnaz. 2014. An Analysis of the Function and Nature of Symbols (Tokens) and Clay sculptures in the Chalcolithic Period of Tepe Gheshlagh of Talvar, Kurdistan, Pazhohesh-haye-Bastanshenasi Iran, No. 7, Volume Fourth, pp. 27-46. (In Persian)
Motarjem, Abbas and Sharifi, Mahnaz. 2018, The process of transition from Neolithic to Old Mesopotamian cultural traditions in the eastern Zagros. Pazhohesh-haye-Bastanshenasi Iran, Volume 8, Number 16, Spring 1397, pp: 83-102. (In Persian)
Rajabioun, Z and Shirazi, R. 2015. Settlement pattern of Yanik culture in eastern Kurdistan, Iran. International Journal of archaeology, Volume 3, Issue 1: 8-16.
Rajabiun, Zahra, Behnia, Ali and Saedmucheshi, Amir. 2015. Reconstruction of Establishment Patterns of Kuro-Aras Culture in East Kurdistan, Journal of Payam-e-Bastanshenas, 12 Year, No. 24, pp: 55-69. (In Persian)
Rajabiun, Zahra, Elyasvand, Mohammad Ebrahim and Behnia, Ali. 2019. Classification and study of pottery related to Kora-Aras culture in Qezel Ozan watershed, Dr. Mohammad Rahim Sarraf's celebration, Tehran, Cultural Heritage and Tourism Research Institute. (In Persian)
Renette, S. Khayani, A. & Levine, L. D. 2021. CHOGHA MARAN: A LOCAL CENTER OF THE CHALCOLITHIC AND EARLY BRONZE AGE IN THE CENTRAL ZAGROS. Iranica Antiqua, vol. LVI .PP: 1-169.
Renette, S. 2015. PAINTED POTTERY FROM AL-HIBA: GODIN TEPE III CHRONOLOGY AND INTERACTIONS BETWEEN ANCIENT LAGASH AND ELAM. IRAN. PP: 49-63.
Saedmoucheshi, Amir. 2015 b. Survival rescue report of Sarcham area of Roar village, Sarvabad city, Kurdistan province, Kurdistan: Archive of the General Directorate of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Kurdistan Province, (unpublished). (In Persian)
Saedmucheshi, Amir and Azarshab, Alireza, 2013. Evidence of the use of impassable caves in the Dalma period in western Iran, Journal of Payam-e-Bastanshenas, 10 Year, Number 20, pp: 37-50. (In Persian)
Saedmucheshi, Amir, 2010, Speculation for stratigraphy of Tepe Kalanan of Bijar, Kurdistan: Archive of the General Directorate of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Kurdistan Province. (unpublished). (In Persian)
Saedmucheshi, Amir, a. 2011. Establishment of settlement patterns in the areas of the eastern period of Kurdistan Province (Qezel Ozan River catchment area), PhD thesis, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran (unpublished). (In Persian)
Saedmucheshi, Amir, Azarshab, Alireza and Ghaffari, Zahra. 2012, Sarghaleh: Evidence of Uruk pottery in Kurdistan province and its relationship with Mesopotamian communication routes, Journal of Payam-e-Bastanshenas, 9 Year, Issue 18, pp: 37-48. (In Persian)
Saedmucheshi, Amir, Mohammadi Ghasrian, Sirvan and Azizi, Eqbal, 2007, Tepe Qaleh Naneh, Marivan: An Ancient Habitat in Western Iran. Journal of Bastan Shenakht, Volume 4, Number 5, pp. 7-20. (In Persian)
Saedmucheshi, Amir, Mohammadi Ghasrian, Sirvan, Zamani Dadaneh, Morteza, Khosravi, Salman, and Amiri, Serieh. 2016. Exploration rescue of Sarcham area of Roar village in Darian dam area. Reports of the 15th Annual Iranian Archaeological Conference, Tehran Iran, Archaeological Research Institute, pp: 662-666. (In Persian)
Saedmucheshi, Amir, Niknami, Kamaluddin, Mashkour, Marjan, Fazeli nesheli, Hassan and Firoozmandi Shirehjini, Bahman. 2011. Partial and Absolute Chronology of the Bijar Mountains: An area belonging to the Middle Chalcolithic period in Western Iran. Journal of Name-ye-Bastanshenas, First Issue, Volume 1, pp: 31-56. (In Persian)
Saedmucheshi, Amir. 2014, Speculation in order to determine the area and suggest the boundaries of Tepe Sarghaleh, Sarvabad, Kurdistan: Archive of the General Directorate of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Kurdistan Province, (unpublished). (In Persian)
Swiney, S. 1975. Survey in North-West Iran, 1971, East and West, vol. 25-nos. 1-2: 77-98.
Velayati, Rahim, Mirzaei, Saeed and Khanali, Hamid. 2017. Explaining the position of Middle and Late Bronze Age cultures in northwestern Iran, A case study of Urmia and Khabor pottery. Pazhohesh-haye-Bastanshenasi Iran, No. 13, Volume Seventh, pp. 25-44.
Zamani Dadane, M, Mohammadi Ghasrian, S. & T.B.B. Skuldbøl. 2019. Investigating Late Chalcolithic Period settlement on the Marivan Plain, western Iran. First insights from the Marivan Plain Survey project. Ash-Sharq. Bulletin of the Ancient Near East. Vol 3,1: 33–46.
Javanmardzadeh, Ardeshir, Darabi, Hojjat and Naseri, Reza. 2011. Archaeological survey of Azad Dam area, Kurdistan province, journal of Payam-e-Bastanshenas, 8th year, 15th issue, pp: 73-90. (In persian)
Zarei, Mohammad Ebrahim, Mohammadi Ghasrian, Sirvan and Abdollahpour, Mohammad. 2017. "Archaeological study of Tepe Gryashan of Sanandaj. .Journal of Pazhoesh-haye-Bastanshenasi Iran, No. 12: 9-23. (In Persian)