اسطوره خون (بررسی برخی کارکردهای وابسته به خون و نمود آن در شاهنامه)

محورهای موضوعی : اسطوره

حسن حیدری ¹ , مژگان صادق پور مبارکه ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اراک
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اراک

تاریخ دریافت : 1396/10/11 تاریخ پذیرش : 1398/01/20 تاریخ انتشار : 1398/04/01

کلید واژه: باروری, بلاگردانی, نوشیدن خون, اسطورة خون, شست‌وشو در خون,

چکیده مقاله :

زندگی آدمی با اسطوره و آیین عجین شده است؛ اشتراک در مفاهیمی چون رنج، شادی، جنگ، صلح، عشق و سایر عواطف، روزنه‌ای به سوی یک حس مشترک می‌گشاید که دلیلی برای روی آوردن انسان‌های تنها، به جمع می‌شود و به اسطوره و آیین آن‌ها معنا می‌بخشد. خون، بخشی از وجود زیستی آدمی و حیات سیال اوست که از پیکر فرد فراتر رفته، به میان افراد رسیده، بخشی از حس مشترک آدمیان را تشکیل داده و به نوبة خود منشأ بسیاری از اسطوره‌ها و آیین‌های کهن در زندگی فردی و اجتماعی بشر شده است. اسطورة خون در میان ملت‌های مختلف به صورت‌های گوناگون نمود یافته ‌است. در میان اقوام ایرانی، اسطوره‌های مربوط به آن متنوع است که بخشی از آن‌ها در پیکر حماسة ملی ایران بروز و ظهور پیدا کرده‌ است. ریختن خون و نوشیدن آن از جمله موارد تلفیق آیین و اسطوره است که در شاهنامه دیده می‌شود. این پژوهش با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی همراه با شواهدی از فرهنگ‌های مختلف به بررسی اسطورة خون و کارکردهای آیینی آن، با توجه به داستان‌های شاهنامه پرداخته است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد که این اسطوره عمدتاً به صورت‌های بلاگردانی، دفع شرّ، کین‌خواهی، سوگواری، حیات و نیروی دوباره، کارکردی آیینی یافته است.

چکیده انگلیسی:

Old rituals are associated with mythology, which means that man has lived with myth from the beginning. Human beings have common concepts such as suffering, happiness, war, peace, love and other emotions that open to a common sense and bring together single people; so they give meaning to myths and rituals. Blood is a part of human biological existence and his/her stream of life that goes beyond the body, becomes a common concept among humans and is the source of many myths and ancient rituals in the personal and social life of mankind. The myth of blood is manifested among various nations in various forms. Among Iranian people, the myth has many faces which some of them, such as shedding blood and drinking it, are appeared in Shāhnāmeh, the national Iranian epic. By using an analytical-comparative approach and based on evidence from other cultures, the present essay attempts to study the myth of blood and its ritual functions in the stories of Shāhnāmeh. The result of the research shows that the myth has a ritual function in forms of scapegoating, repelling evil, seeking revenge, mourning and Anew life.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

آزادی ده عباسی، نجیمه. 1394. «رمزگشایی آیین قربانی در اسطوره، عرفان و فرهنگ». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11، ش 38، صص40-11.

آقایی میبدی، احمد. 1390. «فطری بودن قربانی و راز انحرافات آن در ادیان ابتدایی». معرفت ادیان. س2. ش2. صص142-117.

آیدنلو، سجاد. 1393. «مشابهات حماسه ارمنی دلاوران ساسون و شاهنامه». جستارهای ادبی. ش185. صص41-1.

ــــــــــــ .1389.  بررسی و تحلیل چند رسم پهلوانی». دو فصلنامة مطالعات داستانی. ش1. صص36-5.

اسدی طوسی، علی‌بن احمد. 1376. گرشاسپ‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: دنیای کتاب.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1391. اسطوره بیان نمادین. چ3. تهران: سروش.

اسمیت، ژوئل.1384. فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمة شهلا برادران خسروشاهی. تهران: روزبهان و فرهنگ معاصر.

افشاری، مهران. 1382. «اعجاز قطره (نشانه‌هایی از اعجاز ایزد نباتی در قصه‌های عامیانة فارسی)». مجلة ایران شناسی. س15. ش59. صص557-564.

افشاری، مهرداد .1385. تازه به تازه نو به نو. با مقدمة کتایون مزداپور.تهران: چشمه.

الیاده، میرچا و دیگران. 1388. جهان اسطوره‌شناسی. ترجمة جلال ستاری. چ3. تهران: مرکز.

ـــــــــــــــــ .1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ2. تهران: سروش.

ـــــــــــــــــ . 1392. چشم اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستاری. تهران: توس.

امامی، نصراله و محمدرضا صالحی مازندرانی، نوشین مالگرد. 1392. «دگردیسی خون به مار در گرشاسب‌نامه». شعرپژوهی (بوستان ادب). دانشگاه شیراز. س5. ش2. صص15-1.

ایونس، ورونیکا. 1373. شناختاساطیرهند. ترجمة باجلان فرّخی. تهران.:اساطیر.

بهار، مهرداد. 1387. از اسطوره تا تاریخ. چ6. تهران: چشمه.

ــــــــــ . 1391. پژوهشی در اساطیر ایران. چ9. تهران: آگه.

بیانی، شیرین. 1389. دین و دولت در ایران عهد مغول. تهران: دانشگاهی.

جاهودا،‌ گوستاو. ‌1371. ‌روان‌شناسی‌ خرافات. ‌ترجمة ‌محمد‌تقی ‌براهنی. مشهد: ‌البرز‌.

حکیم، منوچهرخان. 1388. اسکندرنامه (بازسازی کهنه‌ترین نسخة اسکندرنامه نقالی). به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: سخن.

خالقی مطلق، جلال. 1381. سخن‌های دیرینه (سی‌گفتار دربارة فردوسی و شاهنامه). چ1. تهران: افکار.

خوارزمی، حمیدرضا. 1392. «باور بلاگردانی در شاهنامه». دو فصلنامة فرهنگ و ادبیات عامه. س1. ش2. صص24-1.

دادگی، فرنبغ.1390. بندهش. ترجمة مهرداد بهار .چ4. تهران: توس.

رستگار فسایی، منصور. 1388. اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.

رضایی، مهدی. 1382. «آیین‌های تدفین اقوام باستان». کتاب ماه هنر. ش 55 و 56. صص134-120.

ـــــــــــ .1384. آفرینش و مرگ در اساطیر. چ2. تهران: اساطیر.

رضی، هاشم. 1381.  تاریخ رازآمیز میترایی در شرق و غرب. پژوهشی در تاریخ آیین میترا از آغاز تا عصر حاضر. تهران: بهجت.

زاویه، سعید و مهدی اصل مرز. 1391. «مطالعة تطبیقی آیین زار در ایران و سودان». نشریة هنرهای زیبا ـ هنرهای نمایشی و موسیقی. س3. ش42. صص26-17.

ژیران، ف و دیگران. 1389.  اساطیر آشور و بابل. تهران: قطره.

ساندرز، جان. جوزف. 1383. تاریخفتوحاتمغول. ابوالقاسم حالت. چ4. تهران :امیرکبیر.

سبحانی، جعفر. 1378.  فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام. چ11. تهران: مشعر.

ستاری، جلال. 1390. اسطوره و رمز. ترجمة مجموعه مقالات. چ4. تهران: سروش.

سرخوش کرتیس، وستا. 1373. اسطوره‌های ایرانی. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.

شایگان، داریوش. 1390. بینش اساطیری. تهران: اساطیر.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1386. قلندریه در تاریخ (دگردیسی‌های یک ایدئولوژی). تهران: سخن.

شمیسا، سیروس. 1387. فرهنگ اشارات. ویرایش دوم. تهران: میترا.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1388. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

شهریارنامه. 1377. تصحیح غلامحسین بیگدلی. چ1. تهران: پیک فرهنگ.

شیرویهنامدار. 1384. ویراستار علیرضا سیف‌الدینی. چ2. تهران: ققنوس.

صرفی، محمدرضا. 1391. باورهای مردم کرمان. چ1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

طاهری، محمد. 1391. «جایگاه و تأثیر قوم سکایی در تاریخ و شاهنامة فردوسی». متن‌شناسی ادب فارسی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. س4. ش1(پیاپی13). صص146-125.

طرسوسی، ابوطاهر. 1374. داراب‌نامه. به کوشش ذبیح الله صفا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

فتوحی کوهساره، معصومه. 1395. «بحثی دربارة علّت جاودانگی پشوتن در سنّت مزدیسنی».پژوهشنامة ادب حماسی. س12. ش2. صص146-129.

فردوسی، ابوالقاسم. 1379. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. چ5. تهران: قطره.

فریزر، جیمز جورج. 1392. شاخة زرین. ترجمة کاظم فیروزمند. چ6. تهران: آگاه.

قائمی، فرزاد .1392. «از رپیهوین تا سیاوش (تحلیل اسطوره‌شناختی ساختار آیینی داستان سیاوش بر مبنای الگوی هبوط ایزد رپیهوین و آیین‌های سالانة مرگ و تولد دوباره در فرهنگ ایران)». جستارهای ادبی. ش 182. صص86-61.

کاتب ارجانی، فرامرز بن خداداد. 1367. سمک عیار. مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری. ج 2. چ4. تهران:آگاه.

کاشانی، جمال‌الدین ابوالقاسم عبدالله‌بن علی. 1364. زبدة‌التواریخ. به کوشش محمد تقی دانش‌پژوه. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

کویاجی.ج.ک. 1362. آیین‌ها و افسانه‌های ایران و چین. ترجمة جلیل دوستخواه. چ2. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

کوپر، جی. سی. 1386. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. تهران: فرهنگ نشر نو.

کیا، خجسته. 1375. قهرمانان بادپا در قصه‌ها و نمایش‌های ایرانی. چ1. تهران: مرکز.

گری، جان. 1390. شناخت اساطیر خاور نزدیک (بین‌النهرین). ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

گریمال، پیر. 1391. فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمة احمد به‌منش. تهران: دانشگاه تهران.

مالینوفسکی، برونیسلاو. 1377. جهان اسطوره‌شناسی (مجموعه مقالات اسطوره‌شناسان بزرگ). ترجمة جلال ستاری. چ1. تهران: مرکز.

مجمل التواریخ و القصص. 1389. به اهتمام محمد رمضانی. تهران: اساطیر.

مسکوب، شاهرخ. 1374. بخت و کار پهلوانان در آزمون هفت‌خوان. چ1. تهران: طرح نو.

مصطفوی، علی‌اصغر. 1369. اسطورة قربانی. چ1. تهران: مؤلف.

مونیک، دوبکور. 1376. رمزهای زنده‌جان. ترجمة جلال ستاری. چ2. تهران: مرکز.

منتظرى‌مقدم، حامد. 1382. «بررسى پیمان‌هاى عصر جاهلى». تاریخ در آیینة پژوهش. ش3. صص204-167.

منشی، ابوالمعالی نصرالله. 1392. کلیله و دمنه. تصحیح مجتبی مینوی. چ4. تهران: هیرمند.

نجمی، شمس‌الدین. 1394. «واکاوی اسطورة جرعه افشانی». ادب و زبان. س18. ش38. صص361-343.

واحددوست، مهوش. 1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه. چ2. تهران: سروش.

هال، جیمز. 1390. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمة رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.

یاحقی، محمدجعفر. 1369. فرهنگ اساطیر. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی و انتشارات سروش.

یشت‌ها. 1377. ترجمة ابراهیم پورداوود. چ2. تهران: اساطیر.

 

References

Āqāyiī Meybodī, Ahmad. (2011/1390SH). “Fetri būdan-e qorbānī va rāz-e enherāfāt-e ān dar adyān-e Ebtedāeī”. Ma’refat-e Adyān. Year 2. No. 2. Pp. 117-142.

Āydenlū, Sajjād. (2014/1393SH). “Mošabehat-e delāvarān-e sāsson va šāhnāme”. Jostār-hā-ye Adabī. No. 185. Pp. 1-41.

 __________. (2010/1389SH). “Barresī va tahlīl-e čand rasm-e pahlavānī”. Motāle’āt-e Dāstānī. No. 1. Pp. 5-26.

Āzādī Deh Abbāsī, Najme. (2015/1394SH). “Ramz-gošāyī-ye āeīn-e qorbānī dar ostūre, erfān va farhang”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 11. No. 38. Pp. 11-40.

Afšarī, Mehrān. (2003/1382SH). “E’jāz-e qatre”. Irān-šenāsī. No. 59. Pp. 557-564.

Afšārī, Mehrdād. (2006/1385SH). Tāze be tāze now be now. with the Introduction of Katayūn. Mazdāpūr. Tehrān: Češme.

Asadī tūsī, Alī ebn-e Ahmad. (1997/1376SH). Garšāsp-nāme. Ed. by Habīb Yaqmāeī. Tehrān: donīyā-ye ketāb.

Bahār, Mehrdād. (2008/ 1387SH). Az ostūre ta tārīx. 6^th ed. Tehrān: Češme.

_____________ .(2012/1391SH). Pažūhešī dar asātīr-e irān. 9^th ed. Tehrān: Āgāh.

Bayānī, Šīrīn. (2010/1389SH). Dīn va dowlat dar irān–e ahd-e moqol. Tehrān: Našr-e Dānešgahī.

Chevalier, Jean & Alain Gheerbrant. (2009/1388SH). Farhang-e namād-hā (Dictionnaire des symbols) . Tr. by Sūdābe Fazāyelī. Tehrān: Jeyhūn.

Cooper, J.C. (2007/1386SH). Farhang-e mosavvar-e namād-hā-ye sonnatī (Illustrated Culture of Traditional Symbols). Tr. by Malīhe Karbasīyān. Farhang-e Našr-e Now.

Curtis, Vesta Sarkhosh. (1994/1373SH). Ostuūre-hā-ye irāni­ī. ­Tr. by Abbās Moxber. Tehrān: Markaz.

Dādegī, faranbaq. (2011/1390SH). Bondaheš. Tr. by Mehrdād Bahār. 4^th ed. Tehrān: tūs.

Esmā’īlpūr, Abolqāsem. (2012/1391SH). Ostūre; bayān-e naeādīn .3^rd ed. Tehrān: Sorūš.

Eliade, Mircea & others. (2009/1388SH). Jahān-e ostūre-šenāsī (The World of Mythology). Tr. by Jalāl Sattārī. 3^rd ed. Tehrān: Markaz.

Eliāde, Mircea.(1997/1376SH). Resāle dar tārīx-e adyān (A Thesis in the History of Religions). Tr. by Jalāl Sattārī. 2^nd ed. Tehrān: Sorouš.

___________. (2013/1392SH). Češmandāz-hā-ye ostūre (Perspectives of myth). Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Tūs.

Emāmī, Nasrollāh & Mohammad Rezā Sālehī māzandarānī & Nūšīn Mālgard. (2013/1392Sh). Degardīsī-ye xūn be mār dar garšāsb-nāme. Še’r-pažūhī (Būstān-e Adab). Šīrāz university. Year 5. No. 2. Pp. 1-15.

Evons, Veronicā. (1996/1373 SH). Šenāxt-e asātīr-e hend (Recognition of Indian mythology). Tr. by Bājelān Farroxī. Tehrān: Asātīr.

Ferdowsī, Abolqāsem. (2000/1379 SH). Šāhnāme. With the Effort of Jalāl Xāleqī Motlaq. 3^rd ed. Tehrān: Markaz-e Dāyerat al-Ma’āref-e Bozorg-e Eslāmī.

Fotūhī Kūhsāre, Ma’sūme .(2016/1395­SH). “Bahsī darbāre-ye ellat-e jāvdānegī-ye pašūtan”. Pažūheš-nāme-ye Adab-e Hamāsī. Year 12. No. 2. Pp. 129-146.

Frazer, James George. (2013/1392SH). Šaxe-ye zarrīn (The golden bough: a study in religion and magic). Tr. by Kāzem Fīrūzmand. Tehrān: Āgāh.

Gary, John. (2011/1390SH). Šenāxt-e asātīr-e xāvar-e nazdik (­Recognition of Middle Eastern mythology). Tr. by Bājelān Farroxī. Tehrān: Asātīr.

Grimal, Pierre. (2012/1391SH). Farhang-e asātīr-e Yūnān va Rūm (Dictionnaire de la mythologic Grecque et Romaine). Tr. by Ahmad Behmaneš. Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān.

Hakīm, Manūčehr xān. (2009/1388SH). Eskandar-Nāme. With the Effort of Alī Rezā Zakāvatī Qarāgeslū. Tehrān: Soxan.

Hall, James. (2011/1390SH). Farhang-e negāreī-ye namād-hā dar honar-e šarq va qarb (The Culture of Symbols in the Art of the East and West). Tr. by Roqayye Behzādī. Tehrān: Farhang-e Mo’āser.

Jahvda, Gustav.(1994/1371SH). Ravānšenāsī-ye Xorāfāt. Tr. by M. Barahany. Mašhad: Alborz.

Kāšānī, Jamāloddīn Abolqāsem. (1985/1364SH). Zobdat al-tavārīx. With the Effort of Mohammad Taqī Dāneš Pažūh.  Tehrān: Mo’assese-ye Motāle’āt va Tahqīqāt-e Farhangī.

Kāteb Ārjānī, Farāmarz ebn-e Xodādād. (1988/1367SH). Samak-e ayyār. Edition and Introduction by Pavīz nātel Xānlarī. 2^nd Vol. 4^th ed. Tehrān:Āgāh.

Kīā, Xojaste. (1996/1375SH). Qahramānān-e bādpā dar qesse-hā. Tehrān: Markaz.

Koyaji, J.K. (1985/1362SH). Aeīn-hā va afsāne-hā-ye irān va čīn. Tr. by Jalīl Dūstxāh. 2^nd ed. Tehrān: Šerkat-e Sahāmī-ye Ketāb-hā-ye Jībī.

Malinowski, Bronisław. (1998/1377SH). Jahān-e ostūre-šenāsī (The world of mythology). Tr. Jalāl Sattārī. 1^st ed. Tehrān: Markaz.

Meskūb, Šahrox. (1995/1374). Baxt va kār-e pahlavānān dar azmūn-e haft xān. Tehrān: Tarh-e Now.

Mojmal Al-tavārix va Al-qesas. (2010/1389SH). With the Effort of Mohammad Rezāeī. Tehrān: Asātīr.

Monique, De Beaucorps. (1997/1376SH). Ramz-hā-ye zende-ye jān (Les symboles vivants). Tr. by Jalāl Sattārī. 3^rd ed. Tehrān: Markaz

Monšī, Abolma’ālī Nasrollāh. (2013/1392SH). Kalīle va demne. Ed. by Mojtabā mīnavī. 4^th ed. Tehrān: Hīrmand.

Montazerī Moqaddam, Hāmed. (2003/1382SH). “Barresī-ye peymān-hā-ye asr-e Jāhelī”. Tārīx dar Āyene-ye Pažūheš. No. 3. Pp. 167-204.

Mostafavī, Alī Asqar. (1990/1369SH). Ostūre-ye qorbānī. Tehrān: Bāmdād.

Najmī, Šamsoddīn. (2015/1394SH). “Vākāvī-ye ostūre-ye jor’e-afšānī”. Adab va Zabān, No. 38. Pp. 343-361.

Pūrdāvūd, Ebrāhīm. (1998/1377SH). Yašt-hā. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Qā’emī, Farzād. (2013/1392SH). “Az rapīhvīn tā sīyāvaš”. Jostār-hā-ye Adabī. No. 182. Pp. 61-86.

Rastgār Fasāeī, Mansūr. (2000/1388SH). Eždahā dar asātīr-e irān. Tehrān: Tūs.

Rezāeī, Mahdī. (2003/1382SH). “Āeīn-hā-ye tadfīn-e aqvām-e bāstān”. Ketāb-e Māh-e Honar. No. 55 & 56. Pp. 120-134.

____________. (2005/1384SH). Āfarineš va marg dar asātīr. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Razī, Hašem. (2002/1381SH). Āeīn-e mehr: tārīx-e āeīn-e rāz-āmīz-e mītrāeī dar šarq o qarb az āqāz tā emrūz. Tehrān: Bahjat.

Sarfī, Mohammad Rezā. (2012/1391SH). Bāvar-hā-ye mardom-e kermān. 1^st ed. Kermān: Šahīd Bāhonar University.

Sattārī, Jalāl. (2011/1390SH). Ostūre va ramz (tarjeme-ye majmū’e maqālāt). 4^th ed. Tehrān: sorūš.

Saunders, J.Joseph.(2004/1383SH). Tārīx-e fotūhāt-e mogol (The History of the Mogul Conquests). Tr. by Abolqasem Mode. 4^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Sobhānī, Ja’far. (1999/1378SH). Farāz-hā-yī az tārīx-e payāmbar-e eslām. 11^th ed. Tehrān: Maš’ar.