مرزهای مادری؛ روایت‌هایی از سیالیت، مقاومت و بازتعریف تجربهی مادری زنانه
محورهای موضوعی : در این فصلنامه موضوعات جامعه شناختی در اولویت چاپ هستند و موضوعات نزدیک به جامعه شناسی در اولویتهای بعد قرار می گیرند
1 - تهران. تهرانپارس. میدان قنات کوثر. شهرک امید. بلوک 1. ورودی 1. واحد 10. طبقه 4
کلید واژه: جنسیت, زنانهانگاری, مادرانگی سیال, گفتمان مسلط مادری, تجربه زیسته زنان, نظریه زمینه‌ای, ,
چکیده مقاله :
این پژوهش به بررسی تجربه‌های چندلایه و متکثر زنان از نقش مادری در جامعه ایران می‌پردازد؛ نقشی که در گفتمان‌های مسلط، به‌عنوان مسئولیتی طبیعی، زنانه و غریزی معرفی می‌شود. در مقابل، تجربه زیسته زنان حاکی از تنش میان این انتظارات گفتمانی و واقعیت‌های پیچیده تجربه زیسته است. پژوهش با بهره‌گیری از رهیافت نظریه زمینه‌ای و انجام مصاحبه‌های عمیق با 34 زن از طبقات و زمینه‌های مختلف، تلاش کرده است تا از دل روایت‌های شخصی، به تبیینی نظری از مادری برسد که با الزامات فرهنگی و ساختاری موجود در تعارض است.
یافته‌ها نشان می‌دهند که ساختارهای رسمی مانند سیاست‌های مرخصی زایمان، کاهش ساعات کاری و حمایت‌های ویژه از مادران، علی‌رغم ظاهر حمایتی خود، به تثبیت گفتمان مادری به‌مثابه نقش ذاتی زنانه کمک می‌کنند. هم‌زمان، بازنمایی‌های رسانه‌ای—به‌ویژه در فضای اینستاگرام—تصویر ایده‌آل‌شده‌ای از مادری را عرضه می‌کنند که رقابت، اضطراب و احساس نابسندگی را در بسیاری از زنان تشدید کرده است. با این حال، زنان در مواجهه با این فشارها، راهبردهای متنوعی از جمله مادری خودبنیاد، مادری اشتراکی، تعلیق نقش و بازتعریف معیارهای مطلوب مادری اتخاذ کرده‌اند. روایت‌هایی از مادری بدون پیوند زیستی (فرزندخواندگی) و حتی انکار مسئولیت مادری، نیز نشان می‌دهند که مادری نه امری غریزی، بلکه انتخابی فرهنگی و موقعیتی است.
پدیده‌ی مرکزی استخراج‌شده در این پژوهش، «مادرانگی سیال» است؛ مفهومی که مادری را نه نقشی پیشینی و زنانه، بلکه فرایندی پویا، سیال و وابسته به بافت اجتماعی، هویتی و ساختاری می‌داند.
This study examines the diverse experiences of Iranian women with respect to motherhood, a role traditionally framed by dominant socio-cultural discourses as natural, instinctive, and inherently feminine. In contrast, women’s lived experiences reveal significant tensions between these normative expectations and the multifaceted realities of everyday life. Using grounded theory methodology and in-depth interviews with 34 women from varied socio-economic backgrounds, the research develops a theoretical understanding of motherhood that challenges cultural and structural imperatives.
Findings indicate that institutional arrangements—such as maternity leave, reduced working hours, and special benefits—despite appearing supportive, ultimately reinforce the essentialization of motherhood as a female role. Simultaneously, media representations, especially on Instagram, promote idealized images of “perfect mothers,” which heighten competition, anxiety, and feelings of inadequacy among women.
Despite these pressures, women actively resist through diverse strategies: adopting individualized or autonomous mothering styles, engaging in collaborative or shared mothering, temporarily suspending the maternal role, or redefining normative ideals. Narratives of non-biological mothering (such as adoption) and accounts of rejecting maternal responsibilities further demonstrate that motherhood is not a universal instinct but a culturally mediated, context-dependent choice.
The central theoretical contribution of the study is the concept of “fluid mothering.” This framework reconceptualizes motherhood not as a predetermined or gender-bound obligation, but as a dynamic process shaped by intersecting social, identity-based, and structural dimensions. Ultimately, the research underscores the diversity of maternal experiences in Iran and highlights women’s agency in redefining and reshaping motherhood beyond essentialist discourses
بیگوند، م.، کاظمی، ع.، بصیریان جهرمی، ح. (۱۴۰۰). سوپرمام‌ها و مفهوم مادری در فضای اینستاگرام. زن در فرهنگ و هنر (مطالعات زنان)، ۱۳(۱)، ۱۳۹–۱۶۳. #
صادقی، ر. شهابی، ز. (۱۴۰۲). موانع و چالش‌های مادری زنان شاغل در شهر تهران: #
اسحاقی، م.، محبی، ف.، پاپیناد، ش.، جهاندار، ز. (۱۳۹۸). تعارض کار و مادری: تجربه گذار به مادری زنان شاغل در شهر تهران. جامعه‌شناسی کاربردی، ۳۰(۱)، ۹۱–۱۰۴.#
جعفری، ف.، اسکارین، ا.، روحانی، ع. (۱۴۰۲). مادری در قلمرو اجتماعی‌ـ‌فرهنگی: مطالعه‌ای کیفی انتقادی. مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، ۲۱(۲)، ۱۷۹–۲۱۷.#
# Butler, J. (1990). Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. Routledge.
#Hays, S. (1996). The Cultural Contradictions of Motherhood. Yale University Press.
# Lupton, D. (2016). Self tracking and digital motherhood. In The Quantified Self (pp. 71–91). Polity Press.
# Ryan Flood, R. (2009). Lesbian Motherhood: Gender, Families and Sexual Citizenship. Palgrave Macmillan.
#West, C., & Zimmerman, D. H. (1991). Doing Gender. In J. Lorber & S. A. Farrell (Eds.), The Social Construction of Gender (pp. 13–37). Sage Publications.
# Wolf, J. B. (2011). Is Breast Best? Taking on the Breastfeeding Experts and the New High Stakes of Motherhood. NYU Press.