مبانی شفافیت قانون‌گذاری از دیدگاه قرآن، روایات و حکمرانی خوب
محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنیحیدرعلی نوروزپور 1 , خیرالله پروین 2 , ولی رستمی 3 , ایرج حسینی صدرآبادی 4
1 - سازمان اداری و استخدامی کشور، رئیس امور حقوقی و مجلس
2 - استاد تمام حقوق عمومی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه آموزشی حقوق عمومی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، تهران، ایران
4 - عضو هیئت علمی دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران
کلید واژه: حکومت, شفافیت, سنت و سیره ائمه, پاسخگویی,
چکیده مقاله :
شفافیت، به‌معنی آشکار بودن و در دسترس بودن اطلاعات جهت بررسی و نظارت، از موضوعات محوری در حکومت‌داری، تصمیم‌گیری و وضع قوانین است. در اندیشه‌ی سیاسی اسلام، مردم‌سالاری دینی بر آرای خام و ناآگاهانه‌ی مردم استوار نیست، بلکه جوهر آنرا آگاهی مردم شکل می‌دهد و وظیفه‌ی حاکم اسلامی به‌عنوان امانتدار مردم این است که مسائل جامعه را به‌گونه‌ای شفاف و صادقانه با مردم درمیان گذارد. شفافیت در حکومت‌های مردم‌سالار بهقدری اهمیت دارد که دسترسی آزادانه به اطلاعات و علنی بودن آن شرط اول مقابله با فساد و پاسخگویی مقامات به‌حساب می‌آید. در این تحقیق به‌دنبال شناخت رویکرد اسلام به مقوله‌ی شفافیت هستیم؛ و بدین نتیجه رسیدیم که شفافیت حکومت اسلامی جزو مقوله‌‌های مورد توجه در آموزه‌‌های دینی است؛ به‌نحوی که سنت و سیره‌ی معصومین نیز بر آن صحه گذاشته و آثار متعدد آن در جای‌جای دین مورد تأکید قرار گرفته است. همچنین هم در مولفه‌های حاکم بر نظریه حکمرانی خوب و هم در تاکیدات قرآن و روایات، شاخص شفافیت از ملزومات حکومت‌داری و تشریع قوانین لازم برای اداره جامعه به شمار می‌آید.
Transparency, which means the openness and availability of information for survey and monitoring, is a central issue in governance, decision making and rule making. From the point of view of Islamic political thought, religious democracy is not based on the raw and unconscious opinions of the people, but its essence is formed by the awareness of the people; And the duty of the Islamic ruler as the trustee of the people is to discuss the issues of the society in a transparent and honest way with the people. Transparency is a very important issue in democracies, to the extent that free access to information and its publicity is the first condition for combating corruption and holding officials accountable. In this study, we seek to understand the approach of Islam to the category of transparency; And we came to the conclusion that the transparency of the Islamic government is one of the categories considered in religious Doctrines; In a way that the tradition and manners of the infallibles have been confirmed and its multiple bases and function has been emphasized everywhere in Islam. Also, the transparency index is a requirement of governance and legislation for society management in both views of good governance theory components and Qur'an and hadiths emphasis.
قرآن‌کریم.
نهج‌البلاغه.
آل‌کجیباف، حسین. 1391ش، حکمرانی مطلوب از منظر قرآن و نهج‌البلاغه با تاکید بر پاسخگویی، فصلنامه مطالعات قرآنی، 3 (10)، 46-31.
آذرنوش، آذرتاش. 1386ش، فرهنگ معاصر عربی-فارسی. تهران: نشر نی.
آصفی، محمدمهدی. 1385ش، مبانی نظری حکومت اسلامی؛ بررسی فقهی تطبیقی. ترجمه محمد سپهری. تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
ابن‌اثیر علی‌بن‌محمد. 1385ش، تاریخ کامل، جلد 3، مترجم: سیدحسین روحانی، تهران: اساطیر.
ابن‌ابی‌الحدید عبدالحمیدبن‌هبه‌الله. ۶۵۵ق، شرح نهج‌البلاغه، جلد 15، شریف الرضی، محمدبن‌حسین.
ابنابی‌شیبه، ابوبکر. 1409ق، مصنف فی الاحادیث و الآثار. بیروت: دارالفکر.
احمدی، میانجى. 1374ش، میرزاعلی، لزوم وزارت اطلاعات در حکومت اسلامى، قم: نشر برگزیده.
اعرافی، علیرضا. 1380ش، «نگرش به حکومت و مدیریت از منظر امام علی»، فصلنامه روششناسی علوم انسانی، ش26.
انصاری، باقر. 1386ش، مفهوم، مبانی و لوازم آزادی اطلاعات. نامه‌ی مفید، شماره61.
ـــــــــــ 1387ش، بررسی و نقد لایحه‌ی آزادی اطلاعات. فصلنامه اطلاع‌رسانی، شماره 13.
بهادر، مرتضی. 1390ش، بررسی موانع قانونی شفافیت در ایران، فصلنامه دانش ارزیابی، شماره پیاپی7.
پدرام، سعید و رحمانی‌زاده‌دهکردی، حمیدرضا، 1381ش، شفاف‌سازی و پاسخگویی در نهادهای رسمی، مجلس و راهبرد: شماره 36.
تمیمی‌آمدی، عبدالواحد. 1410ق. غررالحکم و دررالکلم. تصحیح سیدمهدی رجائی. قم: دارالکتاب الاسلامی.
حبیبی، محمدحسن. 1382ش، بررسی حق آگاهی مردم به‌عنوان یک حق اساسی. حقوق اساسی، شماره 1.
حجابی، حسن. 1382ش، مشارکت سیاسی و دیدگاههای امام علی(ع) پیرامون آن، پژوهشنامه انقلاب اسلامی (دانشگاه اصفهان: ش9 و10)
حرانی، ابومحمد. 1394ش، تحف العقول عن آلالرسول. قم: مکتبه بصیرتی.
خمینی، روح‌االله. 1379ش، کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امامخمینی.
خوانساری، جمال‌الدین‌محمد. 1346ش، شرح غررالحکم و دررالکلم. تهران: دانشگاه تهران.
دلشادتهرانی، مصطفی. 1395ش، خلاصه‌ی سیره نبوی؛ دفترسوم: سیرهمدیریتی. تهران: انتشارات دریا.
راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. 1412ق، مفردات الفاظ القرآن، دمشق: دارالقلم؛ بیروت: الدارالشامیه
رﺿﺎﻳﻰزاده، محمدجواد و احمدی، یحیی. ١٣٨٨ش، مبانی حق دسترسی شهروندان به استناد و اطلاعات دولتی، فصلنامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، د39، ش4.
رشیدرضا، محمد. 1421ق، تفسیر المنار. بیروت: دارالمعرفه.
زندیه حسن و حسن سالارسروی، 1392ش، شفافیت اسنادی و حق دسترسی آزاد به اطلاعات، گنجینه اسناد، سال 23، شماره 89.
سروش‌محلاتی، محمد. 1375ش، نصیحت ائمه مسلمین: حکومت اسلامی، شماره1.
سیوطی، جلال‌الدین و محلی، جلال‌الدین. 1406ق، تفسیر الجلالین. بیروت: مؤسسه النورللمطبوعات.
ضمیری، عبدالحسین و نصیری، حامدرضا. 1389ش، حکمرانی خوب و نقش شفافیت در تحقق آن. پژوهشنامه، شماره 52.
عسکری، ابوهلال. الفروق فی اللغه، 1400ق، محقق/مصحح: لجنه إحیاء التراث العربی، چاپ چهارم، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
عمید، حسن. 1378ش، فرهنگ فارسی عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. 1374ش، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چ 5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
طبرسی، علی‌بن‌حسن. 1403ق، مجمع البان فی تفسیر القرآن، بی‌چا، قم: مکتبه المرعشی النجفی.
طریحی، فخرالدین‌بن‌محمدعلی. 1375ش، حسینی‌اشکوری، احمد، تهران: ناشر مکتبة المرتضویة.
عبدالحسین زاده، محمد و ثنائی، مهدی. 1394ش، تبیین مفهوم و کاربرد شفافیت در عرصه حکمرانی و اداره امور دولتی، نخستین کنفرانس ملی مدیریت دولتی ایران، فصلنامه سیاست‌های راهبردی و کلان، دوره8، شماره30، تهران.
عاملی، علی‌بن‌حسین. (محقق ثانی) 1414ق، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چ2، قم: موسسه آلالبیت(ع)
کاتوزیان، ناصر. 1328ش، آزادی بیان، امر به معروف و نهی از منکر، آزادی بیان و اندیشه، تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، چ1.
کلینی، محمدبن یعقوب. 1419ق، الاصول من الکافی. بیروت: دارلتعاریف للمطبوعات.
لوران، پش. 1385ش، حاکمیت قانون در فرانسه، ترجمه احمد مرکزمالمیری، مجلس و راهبرد، ش51.
مجلسی، محمدباقر. 1403ق، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار. بیروت: دار احیا التراث العربی.
مجلسی، محمدباقر. 1106ق، مرآه العقول، قم: نور وحی.
مرکزمالمیری، احمد. 1385ش، حاکمیت قانون (مفاهیم، مبانی و برداشت‌ها)، چ1، تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
محمدصالح، بن‌احمد. (ملا صالح مازندرانی) شرح بر اصول کافی، ج9، تهران: المکتبة الاسلامیة للنشر و التوزیع.
مصطفوی، حسن. 1430ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
مطهری، مرتضی. 1368ش، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا.
معین، محمد. 1360ش، فرهنگ فارسی معین. تهران: انتشارات امیرکبیر.
مکارم شیرازی، ناصر. 1426ق، انوار الفقاهه، چ1، قم: مدرسه الامام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع).
منتظری، حسینعلی. 1409ق، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی، قم: مؤسسه‌ی کیهان.
مهرپور، حسین. 1388ش، حقوق بشر و راهکارهای اجرایی آن، چ1، تهران: اطلاعات.
نائینی، محمدحسین. 1424ق، تنبیه الامه و تنزیه المله. تحقیق وتصحیح سیدجواد ورعی. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه.
نوری‌الطبرسی، حسین‌بن‌محمدتقی. 1408ق، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. بیروت: مؤسسه آلالبیت لاحیاء التراث.
واسطی‌زبیدی، مرتضی. 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، ج17، بیروت: دارالفکر.
Schumpeter. Joseph, (1950). Capitalism, Socialism, and Democracy. Harper Perennial. ISBN 0-06-133008-6
Downs. Anthony, (1957). An Economic Theory of Democracy. HarperCollins College. ISBN 0-06-041750
http://en.wikipedia.org/wiki/Campaign_finance_reform
Fuents Ivan, (2008), Transparency as a Global Goal: Towards a Unity of Principles in Global Administrative
_||_قرآن‌کریم.
نهج‌البلاغه.
آل‌کجیباف، حسین. 1391ش، حکمرانی مطلوب از منظر قرآن و نهج‌البلاغه با تاکید بر پاسخگویی، فصلنامه مطالعات قرآنی، 3 (10)، 46-31.
آذرنوش، آذرتاش. 1386ش، فرهنگ معاصر عربی-فارسی. تهران: نشر نی.
آصفی، محمدمهدی. 1385ش، مبانی نظری حکومت اسلامی؛ بررسی فقهی تطبیقی. ترجمه محمد سپهری. تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
ابن‌اثیر علی‌بن‌محمد. 1385ش، تاریخ کامل، جلد 3، مترجم: سیدحسین روحانی، تهران: اساطیر.
ابن‌ابی‌الحدید عبدالحمیدبن‌هبه‌الله. ۶۵۵ق، شرح نهج‌البلاغه، جلد 15، شریف الرضی، محمدبن‌حسین.
ابنابی‌شیبه، ابوبکر. 1409ق، مصنف فی الاحادیث و الآثار. بیروت: دارالفکر.
احمدی، میانجى. 1374ش، میرزاعلی، لزوم وزارت اطلاعات در حکومت اسلامى، قم: نشر برگزیده.
اعرافی، علیرضا. 1380ش، «نگرش به حکومت و مدیریت از منظر امام علی»، فصلنامه روششناسی علوم انسانی، ش26.
انصاری، باقر. 1386ش، مفهوم، مبانی و لوازم آزادی اطلاعات. نامه‌ی مفید، شماره61.
ـــــــــــ 1387ش، بررسی و نقد لایحه‌ی آزادی اطلاعات. فصلنامه اطلاع‌رسانی، شماره 13.
بهادر، مرتضی. 1390ش، بررسی موانع قانونی شفافیت در ایران، فصلنامه دانش ارزیابی، شماره پیاپی7.
پدرام، سعید و رحمانی‌زاده‌دهکردی، حمیدرضا، 1381ش، شفاف‌سازی و پاسخگویی در نهادهای رسمی، مجلس و راهبرد: شماره 36.
تمیمی‌آمدی، عبدالواحد. 1410ق. غررالحکم و دررالکلم. تصحیح سیدمهدی رجائی. قم: دارالکتاب الاسلامی.
حبیبی، محمدحسن. 1382ش، بررسی حق آگاهی مردم به‌عنوان یک حق اساسی. حقوق اساسی، شماره 1.
حجابی، حسن. 1382ش، مشارکت سیاسی و دیدگاههای امام علی(ع) پیرامون آن، پژوهشنامه انقلاب اسلامی (دانشگاه اصفهان: ش9 و10)
حرانی، ابومحمد. 1394ش، تحف العقول عن آلالرسول. قم: مکتبه بصیرتی.
خمینی، روح‌االله. 1379ش، کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امامخمینی.
خوانساری، جمال‌الدین‌محمد. 1346ش، شرح غررالحکم و دررالکلم. تهران: دانشگاه تهران.
دلشادتهرانی، مصطفی. 1395ش، خلاصه‌ی سیره نبوی؛ دفترسوم: سیرهمدیریتی. تهران: انتشارات دریا.
راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. 1412ق، مفردات الفاظ القرآن، دمشق: دارالقلم؛ بیروت: الدارالشامیه
رﺿﺎﻳﻰزاده، محمدجواد و احمدی، یحیی. ١٣٨٨ش، مبانی حق دسترسی شهروندان به استناد و اطلاعات دولتی، فصلنامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، د39، ش4.
رشیدرضا، محمد. 1421ق، تفسیر المنار. بیروت: دارالمعرفه.
زندیه حسن و حسن سالارسروی، 1392ش، شفافیت اسنادی و حق دسترسی آزاد به اطلاعات، گنجینه اسناد، سال 23، شماره 89.
سروش‌محلاتی، محمد. 1375ش، نصیحت ائمه مسلمین: حکومت اسلامی، شماره1.
سیوطی، جلال‌الدین و محلی، جلال‌الدین. 1406ق، تفسیر الجلالین. بیروت: مؤسسه النورللمطبوعات.
ضمیری، عبدالحسین و نصیری، حامدرضا. 1389ش، حکمرانی خوب و نقش شفافیت در تحقق آن. پژوهشنامه، شماره 52.
عسکری، ابوهلال. الفروق فی اللغه، 1400ق، محقق/مصحح: لجنه إحیاء التراث العربی، چاپ چهارم، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
عمید، حسن. 1378ش، فرهنگ فارسی عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. 1374ش، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چ 5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
طبرسی، علی‌بن‌حسن. 1403ق، مجمع البان فی تفسیر القرآن، بی‌چا، قم: مکتبه المرعشی النجفی.
طریحی، فخرالدین‌بن‌محمدعلی. 1375ش، حسینی‌اشکوری، احمد، تهران: ناشر مکتبة المرتضویة.
عبدالحسین زاده، محمد و ثنائی، مهدی. 1394ش، تبیین مفهوم و کاربرد شفافیت در عرصه حکمرانی و اداره امور دولتی، نخستین کنفرانس ملی مدیریت دولتی ایران، فصلنامه سیاست‌های راهبردی و کلان، دوره8، شماره30، تهران.
عاملی، علی‌بن‌حسین. (محقق ثانی) 1414ق، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چ2، قم: موسسه آلالبیت(ع)
کاتوزیان، ناصر. 1328ش، آزادی بیان، امر به معروف و نهی از منکر، آزادی بیان و اندیشه، تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، چ1.
کلینی، محمدبن یعقوب. 1419ق، الاصول من الکافی. بیروت: دارلتعاریف للمطبوعات.
لوران، پش. 1385ش، حاکمیت قانون در فرانسه، ترجمه احمد مرکزمالمیری، مجلس و راهبرد، ش51.
مجلسی، محمدباقر. 1403ق، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار. بیروت: دار احیا التراث العربی.
مجلسی، محمدباقر. 1106ق، مرآه العقول، قم: نور وحی.
مرکزمالمیری، احمد. 1385ش، حاکمیت قانون (مفاهیم، مبانی و برداشت‌ها)، چ1، تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
محمدصالح، بن‌احمد. (ملا صالح مازندرانی) شرح بر اصول کافی، ج9، تهران: المکتبة الاسلامیة للنشر و التوزیع.
مصطفوی، حسن. 1430ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
مطهری، مرتضی. 1368ش، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا.
معین، محمد. 1360ش، فرهنگ فارسی معین. تهران: انتشارات امیرکبیر.
مکارم شیرازی، ناصر. 1426ق، انوار الفقاهه، چ1، قم: مدرسه الامام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع).
منتظری، حسینعلی. 1409ق، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی، قم: مؤسسه‌ی کیهان.
مهرپور، حسین. 1388ش، حقوق بشر و راهکارهای اجرایی آن، چ1، تهران: اطلاعات.
نائینی، محمدحسین. 1424ق، تنبیه الامه و تنزیه المله. تحقیق وتصحیح سیدجواد ورعی. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه.
نوری‌الطبرسی، حسین‌بن‌محمدتقی. 1408ق، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. بیروت: مؤسسه آلالبیت لاحیاء التراث.
واسطی‌زبیدی، مرتضی. 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، ج17، بیروت: دارالفکر.
Schumpeter. Joseph, (1950). Capitalism, Socialism, and Democracy. Harper Perennial. ISBN 0-06-133008-6
Downs. Anthony, (1957). An Economic Theory of Democracy. HarperCollins College. ISBN 0-06-041750
http://en.wikipedia.org/wiki/Campaign_finance_reform
Fuents Ivan, (2008), Transparency as a Global Goal: Towards a Unity of Principles in Global Administrative