تحلیلی بر رابطه‌ی استاد و شاگردی شیخ صدوق و شیخ مفید
محورهای موضوعی : تاریخ حدیث
سید محسن موسوی
1
*
,
سیده فرناز اتحاد
2
1 - استادیار دانشگاه مازندران، ایران (نویسنده مسئول).
2 - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه مازندران، ایران.
کلید واژه: شیخ مفید, شیخ صدوق, رابطۀ استاد و شاگرد, مكتب قم, مكتب بغداد.,
چکیده مقاله :
اختلافات و مكتب فكری قم و بغداد، از مسایل مهم و بحث¬برانگیز از قرن چهارم هجری تاكنون است. شیخ صدوق و شیخ مفید به عنوان دو چهره¬ی اصلی این دو مكتب، در فعالیت¬های علمی متقابل، نقش-آفرینی ¬می¬کردند. اختلاف¬نظرهای فراوانی میان این دو عالم امامی از طرف صاحب¬نظران و محققان، گزارش شده است. سطح اختلاف¬های گزارش¬شده، گاه جزیی و گاه مهم و کلی است. مطالعه¬ی متون برجای¬مانده از این دو دانشمند شیعی، پرسش¬های فراوانی را در ذهن پ‍ژ‍وهشگر ایجاد می¬كند. از آن جمله این¬كه با توجه به شاگردی شیخ مفید برای شیخ صدوق، چرا چنین اختلاف و تقابل قابل توجّهی، بین آن¬دو وجود دارد؟ نکتۀ دیگر ادبیات حاكم بر بحث¬ها است که مملو از درشتی در خطاب¬ها و تعبیرها است تا حدّی که گاه به اتهام¬های علمی نیز می¬انجامد. به راستی اگر شیخ مفید –به معنای واقعی- شاگرد شیخ صدوق و متون برجای¬مانده، نوشتۀ او است، چرا چنین ادبیات اختلافی و تعارضی بین ایشان وجود دارد؟ پژوهش حاضر، با شیوه¬ی توصیفی – تحلیلی، به بازخوانی معنای شاگردی شیخ مفید نزد شیخ صدوق از رهگذر تحلیل متون روایت شده از شیخ صدوق توسط شیخ مفید می¬پردازد. در نتیجۀ تحلیل¬های مقالۀ پیشِ¬رو، چنین دریافت می¬گردد که مبحث شاگردی شیخ مفید برای شیخ صدوق محل تردید است و می-توان وی را یکی از چندین محدّثی به شمار آورد كه از شیخ صدوق، اجازه¬ روایت دریافت كرده بودند.
The differences and intellectual schools of Qom and Baghdad have been significant and controversial issues since the 4th century AH. Sheikh Ṣadūq and Sheikh Mofīd, as two main figures of these two schools, played roles in mutual scientific activities. Numerous disagreements between these two Imami scholars have been reported by experts and researchers. The level of reported disagreements is sometimes minor and sometimes significant and general. Studying the remaining texts of these two Shia scholars raises many questions in the researcher's mind. Among them is why, given Sheikh Mofīd's discipleship under Sheikh Ṣadūq, there is such considerable disagreement and opposition between them. Another point is the literature governing the discussions, which is full of harsh addresses and expressions, sometimes leading to scientific accusations. Indeed, if Sheikh Mofīd was truly a disciple of Sheikh Ṣadūq and the remaining texts were written by him, why is there such conflicting and opposing literature between them? This research, using a descriptive-analytical method, re-examines the meaning of Sheikh Mofīd's discipleship under Sheikh Ṣadūq through the analysis of texts narrated from Sheikh Ṣadūq by Sheikh Mofīd. As a result of the analyses in this article, it is concluded that the issue of Sheikh Mofīd's discipleship under Sheikh Ṣadūq is questionable, and he can be considered one of several narrators who received permission to narrate from Sheikh Ṣadūq.
1.ایزدخواستی، زینب و همکاران(1400ش)، رویکرد شیخ صدوق و شیخ مفید درباره اعتبار اخبار آحاد ضعیف در حوزه اعتقادیات، پژوهشنامۀ قرآن و حدیث، شماره 28.#
2.بهایی العاملی، بهاء الدین محمد(بی¬تا)، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، بصیرتی،قم.#
3.بیگ¬محمدی، مصطفی، یاوری سرتختی، محمدجواد(1401ش)، بررسی تطبیقی دیدگاه های شیخ صدوق و شیخ مفید در اخبار شهادت یا وفات امامان (ع)، تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، سال 19، شماره2.#
4.ترکمانی، حسینعلی(1377ش)، ابوهریره و نشر اسرائیلیات و احادیث موضوع، علوم حدیث، شماره 10.#
5.حریرچی، فیروز(1345ش)، پارسیان عربی¬نویس، تهران، ارژنگ.#
6.ستّار، حسین، خاتمی، عاطفه(1397ش)، بررسی و مقایسۀ میزان تاثیرگذاری ابن بابویه و ابن ولید بر شیخ صدوق، سال 10، شماره 20، دوفصلنامۀ حدیث¬پژوهی.#
7.سلمانپور، محمّد مهدی(1397ش)، بازنگری در انتساب یک کتاب به شیخ مفید؛ وداع با تصحیح الاعتقاد، آینۀ پژوهش، سال بیست و نهم، شمارۀ پنجم.#
8.شبیری، سیّد محمّد جواد(1370ش)، شیخ مفید و کتاب اختصاص، مجله نور علم، شماره 40 و 41.#
9.شریعتی، فهیمه(1386ش)، تقریب مبانی کلامی شیخ صدوق (ره) و شیخ مفید (ره)، آینه معرفت، شماره 11.#
10.شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه(1417ق) ، الأمالی، قم: موسسه بعثت #
11.--------(1414ق)، اعتقادات الامامیه، قم: کنگره شیخ مفید.#
12.-------- (1404ق)، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت: مؤسسه اعلمی.#
13.------- (1404ق)، کتاب من لا یحضره الفقیه، تحقیق : علی اکبر غفاری ، قم:مؤسسّه نشر اسلامی.#
14.------- (1405ق)،کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق : علی اکبر غفاری ، قم: دفتر انتشارات اسلامی.#
15.------- (1361ش)، معانی الاخبار، تحقیق : علی اکبر غفاری ، قم: دفتر انتشارات اسلامی.#
16.------(1418ق)، الهدایة فی الاصول والفروع، تحقیق : مؤسسّه امام هادی (ع) ، قم: مؤسسّه امام هادی (ع).#
17.-----(1362ش)، الخصال، قم: جامعه مدرسین.#
18.شیخ مفید، ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان(1403ق)، الأمالی، تحقیق:حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری ، قم: مؤسسه نشر اسلامی.#
19.------ (1414ق)(الف)، اوائل المقالات، تحقیق : ابراهیم انصاری ، بیروت: دار المفید.#
20.-------(1414ق)(ب) ، تصحیح اعتقادات الأمامیة ،تحقیق : حسین درگاهی ، بیروت: دارالمفید.#
21.-------(1414ق) (ج)، خلاصة الایجاز، تحقیق: علی¬اكبر زمانی¬نژاد، بیروت: دارالمفید.#
22.------- (1414ق)(د)، ذبائح أهل الكتاب، تحقیق: مهدی نجف ، بیروت: دارالمفید.#
23.-------(1414ق) (ه)، عدم سهو النبی ص، تحقیق: سیدمحمدرضا حسینی جلالی، بیروت: دارالمفید.#
24.-------(1414ق) (و)، المسائل السرویه، تحقیق: صائب عبدالحمید، بیروت: دارالمفید.#
25.طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن(1365ش)، تهذیب الاحکام، تحقیق : سید حسن خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.#
26.صافی گلپایگانی، لطف اللّه(1404ق)، بین العلمین الشیخ الصدوق و الشیخ المفید، در ضمن مجموعه الرسائل، قم: موسسه امام صادق(ع) و موسسه بعثت.#
27.صدر، سید حسن(بی¬تا)، نهایه الدرایه، تحقیق: ماجد الغرباوی، قم: مشعر.#
28.غفاری، علی اکبر(1369ش)، دراسات فی علم الدرایه(تلخیص مقباس الهدایه علامه مامقانی)، تهران: دانشگاه امام صادق علیه¬السلام.#
29.فضلی، عبدالهادی(1416ق)، اصول الحدیث، بیروت: ام القری.#
30.مامقانی، عبداللّه(1352ش)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف، مطبعة مرتضویه.#
31.معارف، مجید(1389ش)، محدث صادق، تهران، همشهری.#
32.موسوی، سیّد محسن(1392ش)، بهره¬های یادکرد آثار در تألیفات شیخ صدوق، حدیث حوزه، سال سوم، شمارۀ ششم، پیاپی6، بهار و تابستان.#
33.موسوی، سیّد محسن، اتّحاد، سیّده فرناز(1402ش)، بررسی احتمال پیامبری حیّ بن یقظان در اندیشۀ شیخ صدوق، پژوهشنامۀ کلام، سال 10، شماره 18.#
34.موسوی جابری، سید فاضل(1430ق)، البیان السدید فی اعتقادات الصدوق والمفید، قم: پرهیزکار.#
35.نجاشی، ابوالعباس احمدبن علی(1416ق)، رجال النجاشی(فهرست اسماء مصنفی الشیعه)، قم: مؤسسه نشر اسلامی.#
36.نوری، میرزا حسین(1408ق)، خاتمة مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل البیت (ع).#
37.نیازی، محمدعلی، محمودی سید احمد(1390ش)، بررسی روش¬شناختی تطبیقی اندیشۀ کلامی صدوق و مفید، الهیات تطبیقی، سال دوم، شمارۀ 6.#
38.هاشمی شاهرودی، محمود(1382ش)، فرهنگ فقه فارسی، قم: موسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی.#