اعتبارسنجی حدیث «فطری بودن توحید» در نسخه خطی «سلوک الی الله تعالی» شبّر
محورهای موضوعی : تحلیل محتوای متون حدیثیحسن حشمتی 1 , امیر توحیدی 2 , محسن قاسم پور 3
1 - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول).
3 - استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه علامه طباطبائی تهران، ایران.
کلید واژه: سیّدعبدالله شبّر, نسخه خطی «سلوک الیالله تعالی», فطری بودن توحید, اعتبار سنجی, شواهد و متابعات.,
چکیده مقاله :
فطری بودن توحید، یکی از موضوعات مطرح شده در قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) است. نسخۀ خطی رسالۀ« سلوک الیالله تعالی» سیدعبدالله شُبّر یکی از منابعی است که به این مهم پرداخته است. شبّر در این رساله حدیثی را از رسول‌خدا (ص) روایت کرده است که متن آن چنین است: «كُلُّ مَولودٍ يُولَدُ عَلَى الفِطرَةِ ، فَأبَواهُ يُهَوِّدانِهِ و يُنَصِّرانِهِ و يُمَجِّسانِهِ»، گرچه این حدیث مشهور نبوی از ناحیۀ اکثر محدّثین متقدّم و متأخّر شیعه و اهل سنّت پذیرفته شده ولی در عین حال از سوی برخی از علما مناقشاتی نیز در ارتباط با عدم حجّیت و صدور آن وارد شده و چالشهایی را در این زمینه مطرح کرده اند. در این مقاله سعی ما بر این است که با توجه به شواهد و متابعات فریقین به روش توصیفی و تحلیلی، مضمون و محتوای این حدیث را اعتبار سنجی متنی نماییم و به این پرسش اساسی پاسخ دهیم که آیا این حدیث از اعتبار کافی برخوردار است یا خیر.
The innate nature of monotheism is one of the issues discussed in the Holy Qur’an and the aḥadīth of Ahl al-Bayt (as). The manuscript of Seyed Abdullah Shubbar's treatise Sulūk elá Allah Ta'ālá is one of the sources that deals with this issue. In this treatise, Shubbar has narrated a hadith from the Messenger of Allah (pbuh), the text of which is as follows: “Every child is born according to his natural disposition, so his parents make him Jewish, Christianize him, and sanctify him”. Every child is born according to his natural disposition, so his parents make him Jewish, Christianize him, and sanctify him. In this article, we try to validate the content of this ḥadīth according to the evidence and follow-up of the parties in a descriptive-analytical method, and to answer the basic question of whether this ḥadīth has sufficient validity or not.
1. قرآن کریم.
2. ابن ابی الحدید معتزلی، عبدالحمید بن هبة‌الله، (1404 ق) شرح نهج‌البلاغه، ناشر: مکتبه مرعشی نجفی.
3. ابن اثیر، مبارک بن‌محمّد، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، المکتبه الاسلامیه، لبنان، بیروت.
4. ابن حنبل، ابو عبدالله احمد، مسند احمد بن‌حنبل، مصحح الأرنووط، عادل مرشد، مؤسسه الرساله.
5. ابن شهرآشوب، محمد بن علی (متوفی 558 ق)، المناقب آل ابی‌طالب، مؤسسه انتشارات علامة قم، (1404 ق).
6. .....................، محمدبن علی بن شهرآشوب المازندرانی، متشابه القرآن و مختلفه (متوفای 588 ق)، انتشارات بیدار (1369 ق) (1328 ش) عدنان محقق، مکتبه دارالتراث، قاهره، مصر.
7. ابن طاووس، سید علی، سید بن طاوس، (664 ق) الدوع الواقیه، ناشر: مؤسسه آل البیت (ع) احیاء التراث، بیروت، لبنان.
8. ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن بن هبة الله (شافعی)، (تاریخ مدینه دمشق)، محقق: عمروبن غرامة العمروی، الناشر: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، (1415 هـ . ق).
9. ابن فارس، احمد بن فارس بن زکریّا القزوینی الرازی، ابوالحسن (متوفای 395) معجم مقاییس اللغه، محقق، هارون عبدالسلام محمّد مکتب الاعلام الاسلامی مرکز النشر، ایران، قم (1404 ق).
10. ابن فهد الحلی، جمال الدین، احمدبن محمد اسدی (متوفای 841 ق)، عدة الداعی و نجاع الساعی تحقیق و نشر: مؤسسه المعارف الاسلامیه، و دارالکتب الاسلامی)، ایران، تهران (1420 ق).
11. ابن منظور، محمّد بن مکرم بن علی، معجم لسان الغرب، (متوفای 711 ق)، ناشر دار صادر چاپ بیروت (1414 ق).
12. ابن داعی حسنی رازی، سید مرتضی، (ملقب به علم الهدی) تبصرةالعوام فی معرفة مقالات الامام، ناشر: اساطیر (1364ش)، تهران، ایران.
13. ابو صادق، سلیم بن قیس هلالی، اسرار آل محمّد (ص).
14. ابو عبدالرّحمن، احمد بن‌شعیب بن‌علی بن‌بحرین سنان بن‌دینار النسائی، سُنن نسائی، (قنوتی 303).
15. احمدبن محمد فیومی مقرّی (معروف به ابوالعباس فیومی)، (770 ق)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، ناشر: مؤسسه دارالهجرة (1396ش)، و دارالمعارف، قاهره، مصر.
16. إِربلی، علی بن‌عیسی (بیتا) کشف الغمه، مصحح علی بن حسن زواره‌ای، تهران، دارلکتب الاسلامیه.
17. اسماعیل بن حماد جوهری فارابی (393 ق)، صحاح جوهری، ناشر، دارالعلم للملایین، بیروت، لبنان، (1404 ق).
18. الآملی، شیخ محمدتقی (1304- 1391ش) مصباح الهدی فی شرح العروةالوثقی، ناشر: بی‌نا، بی‌جا، و مکتبه ولی‌العصر.
19. الهمدانی، حاج آقارضا، (1322ق)، مصباح الفقیه فی شرح شرایع الاسلام، ناشر: المؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث، (1376ش)، قم، ایران.
20. آل اعتماد الموسوی، مصطفی (1394ش) بلاغة الحسین (ع)، ناشر: اسوه، سازمان اوقاف و امور خیریه جمهوری اسلامی ایران.
21. بحرانی، هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن (1417 ق) شارح، سید محمدحسین طهرانی، انتشارات مؤسسه البعته، قسم الدراسات الاسلامیه، (1409 ق).
22. بخاری جعفی، محمّد بن‌اسماعیل، (1422 ق)، صحیح بخاری، موضوع: الحدیث النبوی)، مصحح محمّد زهیر ناصر، دار طوف النجاة و انتشارات دار احیاء التراث العربی، بیروت (1307 ق).
23. بیهقی، ابوالفضل محمدبن حسین (تاریخ نگار) تاریخ بیهقی (1425 ق)، ناشر: دانشگاه فردوسی مشهد، (1383 ش)، فروست انتشارات.
24. حر عاملی، محمد بن حسن ،(م 1104 ) تفصیل وسائل الشیعه، محقق محمدرضا حسینی جلالی، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.
25. .......همان ، (شیخ حر عاملی ) ، (متوفای 1104 ق)، الفصول المهمه فی اصول الائمة،تکمله الوسائل، محقق سامی غریری ابن صباغ علی بن محمد، ناشر: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، ایران، قم (1422 ق).
26. .......همان ، اثبات الهدی موسسه الاعلی (1422 ق ) ، بیروت ، لبنان .
27. پورداوود، سینا، (دکتر ابراهیم پورداوود)، (1347ش)، ایران شناس معاصر، گاتها، قدیمی‌ترین قسمت اوستا، یسنا، گاهان، شعر اوستایی.
28. حلّی، حسن بن‌سلیمان (1421 ق)، مختصر البصائر، مشتاق مظفر، مؤسسه النشر الاسلامی، تصحیح، تحقیق، ترجمه؛ دکتر امیر توحیدی، سازمان تبلیغات، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ایران تهران.
29. حویزی، عبدالعلی بن‌جمعه، (1401 ق) کفایة الاثر، لطیف جبنی کوه کمری، (1395 ش)، انتشارات بیدار، ایران، قم.
30. حقّی، اسماعیل بروسونی (1137 ق) تفسیر روح البیان، ناشر: دارالفکر، بیروت، لبنان.
31. خلیل بن احمد عمر بن تمیم، ابوعبدالرحمن فراهیدی، کتاب العین، ناشر، مؤسسه دارالهجرة، ایران، قم (1409 ق)، (فرهنگ لغت نامه).
32. دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، ناشر: مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، ایران، قم (1408)
33. ............همان ، (1371 ش)، ارشاد القلوب، شریف رضی، ایران، قم.
34. دینوری، احمدبن داود، (ابوحنیفه دینوری)، (283 ق) اخبار الطّوال، ناشر: الشریف الرّضی، (1373ش) قم، ایران.
35. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمّد، معروف به (سید سِراب)، (متوفی 401 ق)، مفردات الالفاظ القرآن، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، تهران، ایران.
36. ری‌شهری، محمّد محمّدی، (1395 ش) میزان الحکمة، سازمان چاپ و نشر مؤسسه فرهنگی دارالحدیث.
37. زبیدی واسطی، سیدمرتضی زبیدی، محمدبن عبدالرزّاق، (1145-1205ق) حسینی، تاجر العروس من جواهرالقاموس، ناشر: دارالفکر، (1414 ق)، بیروت، لبنان.
38. زمخشری، جاروالله زمخشری، اساس البلاغه (فرهنگ‌نامه)، محمودی بن عمر (نویسنده) ناشر، دار صادر، مکان نشر۷ لبنان، بیروت (1979 م).
39. سهروردی، شهاب الدین یحیی (شیخ اشراق)، مجموعه مصنّفاف، محقق، کوربن هانری، و حبیبی نجف قلی مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی- ایران، تهران (1375 ش).
40. .................؛ مجموعه مصنّفات، سهروردی، ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، متوفای (1191ق) حلب، سوریه.
41. سیدمرتضی علم الهدی- شریف مرتضی، امالی، الناشر: دارالفکر العربی، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی (1397 ش). 42. سلیم بن قیس هلالی، ابوصادق، (قرن اول هجری)، اسرار آل محمّد، نشر: قم، دفتر نشر الهادی.
43. شبر، سید عبدالله این محمدرضا الحسینی الکاظمینی شبّر (1188 - 1242ق)، السلوک الی الله تعالی، محقق، سامی الغریری الغراوی، لبنان بیروت، انتشارات دارالجواد الائمه (1431 ق).
44. ......................، (1431 ق) السلوک الی الله تعالی فی تقربه۷ نسخه خطی در سال (1431) به تحریر درآمده، کتابخانه آستانه قدس رضوی، مشهد.
45. شیخ طبرسی، ابوعلی فضل بن‌حسن طبرسی، (امین الاسلام) مفسر قرآن، صاحب مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناشر، فراهانی (1359 ش).
46. شیخ فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، (واژه‌شناس قرآن و حدیث (شیعی)) نخستین اثر عالم (1414 ق).
47. شیخ محمّد بن‌علی بن‌ابراهیم احسانی، معروف به (ابن جمهور احسانی)، عوالی اللئالی، انتشارات مطبعه سید الشهداء.
48. شهرستانی، محمدبن عبدالکریم (479- 548 ق)، الملل و النّحل، ناشر، دارالمعرفة، بیروت، لبنان، (1995م).
49. صدوق، محمّد بن‌علی بن‌بابویه (1417 ق)، أَمالی، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیه، قم، مؤسسه البعثر.
50. ......................... ، (1378 ق)، عیون اخبار الرضا(ع)، نشر جهان، تهران، چاپ اوّل.
51. ......................... ، (1413 ق)، من لایحفره الفقیه، چهار جلد، علی‌اکبر غفاری، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزة علمیه قم: چاپ دوّم.
52. ...........................، معانی الأخبار، علی‌اکبر غفاری و عبدالعلی محمدی، تهران: دارالکتب السلامیه.
53. صفار، محمّد بن‌حسن بن فروخ صفار معروف به صفار قمی (متوفی 290 ق) از اصحاب امام حسن عسگری، بَصائِر الدّرجات. ناشر: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ (1404 ق)، ایران، قم.
54. صبحی، صالح، (1345 ق) نهج البلاغه، نشر مرکز البحوث الاسلامیّه، (1374 ش) - و مؤسسه دارالهجرة، قم، (1414 ق) قم، ایران.
55. صاحب بن عباد (ابوالقاسم اسماعیل بن عباد)، (385 ق)، المحیط فی اللُّغةِ، ناشر: عالم الکُتب (11 جلد عربی)، (1414ق)، بیروت، لبنان.
56. طباطبایی بروجردی، سید حسین، جامع الاحادیث، تحقیق جمعی از محققان، انتشارات فرهنگ سبز، تهران 1386 ش.
57. ...........................، المیزان فی تفسیر القرآن، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم (1383 ش)، ایران، قم.
58. طوسی، محمّد بن‌حسن ، (1407 ق)، التبیان، 10 جلدی، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، (1407 ق).
59. طبرسی، (شیخ طبرسی) ابوعلی فضل بن الحسن (548 ق) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناشر: ناصرخسرو، تهران، ایران.
60. طریحی، فخرالدین بن محمدعلی، (1085ق) مجمع البحرین، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی (1387ش) تهران، ایران.
61. عبد علی بن جمعه العروسی حویزی، مفسر روای قرآن، (تفسیر نور الثقلین) محقق، سید هاشم رسولی، 5 جلدی، مطبعه العلمیه؛ قم، (1383 ش)، دارالهجرت.
62. عیاشی، ابونصر محمد بن مسعود عیاش، سمرقند، (متوفای 320 ق) تفسیر العیاشی (مفسر شیعی)، ناشر: مکتبه العلمیّه الاسلامیه، ایران، تهران (1380 ق)- از تفاسیر مأثور و متعلق به عصر غیبت (260- 329 ق).
63. علیمرادی، منصور، (1356ش) مجوس در روایات اسلامی، تهران، ایران.
64. غزالی، ابوحامد محمد (505 ق) احیاء العلوم الدّین، ناشر: دارالکتاب العربی، قم، ایران.
65. فیض کاشانی، ملاّ محسن، (1091 ق) ، تفسیر صافی، محقق علی اوجبی، اکبر تقیان، انتشارات سید مهدی مرتضی طباطایی نجفی، مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، تهران.
66. ........، همان ، (1091 ق) علم الیقین فی اصول الدین، انتشارات آیت اشراق و بیدار، (1418 ق)، قم، ایران 01392 ق ).
67. ،همان ، ( 1091 ق ) نوادرالاخبار فی ما یتعلق باصول الدین ، محقق مهدی انصاری قمی ، (1385 ش ) ، ناشر : دلیل ما
68. قمّی، صفّار، محمدبن حسن (290 ق)، بصائرالدّرجات الکبری فی فضائل آل محمد، نشر: قم، ایران، المکتبه الحیدریه.
69. قاضی عضدالدّین عبدالرّحمن ابن احمد ایجی (756 ق) شرح المواقف، ناشر: الشریف الرّضی، قم، ایران.
70. قاضی نعمان مغربی، (نعمان ابن محمد ابن حیون) «363 ق»، شرح الاخبار فی فضائل الأئمة الاطهار(ع) ناصر: جامعه مدرسین علمیّه قم، مؤسسه انتشارات اسلامی.
71. قمی، علی بن ابراهیم، (متوفای 307 ق) تفسیر قمی، کتاب التفسیر، ناشر: بنی الزهرا (س) (1392 ش) و ناشر: مؤسسه کیهان، ایران، قم (1369 ش).
72. کشی، محمدبن عمر بن عبدالعزیز کشی، رجال کشی، ناشر آمار (1400 ق).
73. کلینی، محمّد بن یعقوب معروف به شیخ کلینی (1387 ش) اصول کافی، محقق و مصحح، خواجوی محمّد، چهارجلدی، انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران (1382 ش).
74. مالک ابن انس، (179 ق) مُوطّاً، ناشر: دار احیاء التّراث العربی، (1985م)، بیروت، لبنان.
75. مسعودی، ابوالحسن، (قرن چهارم) اثبات الوصیة لامام علی بن ابی طالب (ع)، ناشر: انصاریان1384، ، قم، ایران.
76. مجلسی، محمّد باقر بن‌محمّدتقی، (علامه مجلسی) ، (م 1110 ق ) ، بحارالانوار، ناشر: مؤسسه انتشارات الوفاء ونخستین نشر – چاپ گمپانی ، سال ( 1315 ) ، تهران ، ایران .
77. مسلم، ابوالحسن مسلم بن الحجاج القشیر النیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، لبنان، بیروت.