مطالعه‌ی تطبیقی نگاره‌های قبل از اسلام و تجلی آنها در دوره‌ی اسلامی (با تاکید بر تزیینات گیاهی تپه قلایچی و مسجد‌جامع ارومیه)

محورهای موضوعی : هنر

نیلوفر خوشوقتی تجرق ¹ , محمد جدیری عباسی ^{2 *} , امین علیزاده ³

1 - دانشجوی دکتری معماری،واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.
2 - استادیار گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران
3 - استادیار گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران

تاریخ دریافت : 1403/07/28 تاریخ پذیرش : 1403/12/01 تاریخ انتشار : 1403/11/10

کلید واژه: ایران باستان, تمدن ماننا‌ها, مسجدجامع ارومیه, نقوش گیاهی,

چکیده مقاله :

انسان در جهت رسیدن به اهداف والای خود، بسیار تلاش نموده و بر این اساس، فضاهای زیبایی را نیز خلق کرده‌است. نقوش در هنر هر ملتی، نشان و نمادی از هویت و پیشینه‌ی غنی آنها می‌باشد. نقوش از باستان تا به امروز انتقال یافته و در این مسیر، تحت‌تأثیر عواملی نظیر افکار و اعتقادات، بلندپروازی‌های حاکمان و خلاقیت هنرمندان، تغییر و تحول یافته‌اند. این پژوهش، بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی و روش توصیفی-تحلیلی می‌باشد. مقایسه‌ی تطبیقی تزیینات گیاهی پیش‌از اسلام، در دوره‌های ماننا و هخامنشی و ساسانی با نقوش گیاهی بنای مسجد جامع ارومیه از دوره اسلامی صورت گرفته‌است. مفاهیم نهفته در نقوش و نگاره‌های به‌کاررفته و سیر تحول آنها مبانی پژوهش را فراهم آورده است. نتایج حاصل از تطبیق‌ها، بیان می‌کند که نقوش گیاهی به‌کاررفته در دوران قبل‌از اسلام، در دوره‌ی ماننا‌‌‌ها، در ادوار بعدی، چه قبل‌از اسلام و چه بعد‌از اسلام ،در تزیینات متجلی شده است. در دوره ماننا‌‌ها در زمینه نقوش، از خطوط و اشکال هندسی استفاده شده‌است که در دوره‌های بعدی به‌خصوص دوران سلجوقی- ایلخانی، اشکال هندسی، شکل پیچیده‌تری به خود گرفته‌اند.

چکیده انگلیسی:

Introduction:Throughout history, humans have expressed their identity and cultural values through art and architecture. Decorative motifs, particularly plant-based designs, have played a crucial role in shaping architectural aesthetics and symbolizing spiritual, social, and environmental meanings. The evolution of these motifs has been influenced by cultural beliefs, artistic creativity, and the ambitions of rulers. Iranian architecture, both before and after the advent of Islam, reflects a continuous integration of natural elements into design. This research conducts a comparative study of pre-Islamic plant motifs from the Mannaean, Achaemenid, and Sassanian periods and their manifestations in Islamic-era architecture, with a focus on the Jameh Mosque of Urmia. The study highlights the role of plant motifs as a bridge between past and present architectural traditions and emphasizes their cultural significance in Iranian design.

Methodology:This study employs a qualitative research approach, combining library-based and field research. A descriptive-analytical method is used to compare plant motifs across different historical periods. The research systematically examines plant-based decorative patterns in Mannaean architecture and traces their continuity and transformation through the Achaemenid, Sassanian, and Islamic periods. Case studies include the Qalaichi Hill site, where Mannaean decorative motifs have been identified, and the Jameh Mosque of Urmia, where Islamic-era plant motifs are prevalent. The study applies a comparative framework to analyze the stylistic evolution, symbolic meanings, and functional aspects of these motifs, providing insights into their enduring role in Iranian architectural heritage.

Results:The findings reveal that plant motifs from the pre-Islamic Mannaean period persisted in later decorative arts, both before and after the introduction of Islam. Mannaean designs, characterized by geometric lines and organic plant forms, influenced subsequent architectural styles. The transition from Mannaean to Achaemenid and Sassanian motifs showcases an increasing complexity in design, with later periods incorporating more intricate floral and geometric patterns. During the Seljuk and Ilkhanid periods, plant motifs became more elaborate, reflecting advancements in artistic techniques and cultural exchanges. The study identifies key motifs such as lotus flowers, cypress trees, pomegranates, vine leaves, and geometric floral patterns. These motifs, initially seen in pre-Islamic art, were adapted and integrated into Islamic architectural ornamentation. The research underscores the enduring significance of plant motifs and their evolution in response to changing aesthetic and cultural influences.

Conclusion:The study concludes that plant motifs have played a continuous and transformative role in Iranian architectural decoration. While specific designs evolved over time, the fundamental symbolism of nature remained intact across different historical periods. The Jameh Mosque of Urmia serves as an example of how Islamic-era architecture absorbed and reinterpreted earlier motifs while preserving their spiritual and artistic significance. The findings highlight the importance of plant motifs in bridging historical and contemporary architectural traditions, emphasizing their cultural continuity. Future research could further explore the integration of these motifs into modern architectural practices, focusing on their potential for contemporary sustainable design.

منابع و مأخذ:

اتینگهاوزن، ریچارد، گرابر، الگ (1386). هنر و معماری اسلامی 1. (یعقوب. آژند، مترجم) تهران: انتشارات سمت.
آهنگری، بهزاد، حسینی، سیدرضا (1400، پاییز). بررسی تاثیر نقوش تزیینی ساسانی بر تزیینات محراب مسجد جامع ارومیه. پژوهش های معماری اسلامی، 9(3)، 61-80. بازیابی از http://jria.iust.ac.ir/article-1-1239-fa.html
برومندسعید، جواد (1381). تخت‌جمشید پرستشگاه خورشید. فارس: سازمان میراث فرهنگی کشور.
بهمنی، پردیس، صفاران، الیاس. (1389) سیر تحول و تطّور نقش‌ونماد در هنرهای سنتی ایران. انتشارات دانشگاه پیام نور ، 66.
پوپ، آرتوراپهام (1382) معماری ایران (غ. صدری افشار، مترجم) تهران: آزاده.
پوپ، آرتوراپهام، اکرمن، فیلیس. (1387). سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز) (جلد 3). (د. نجف، دیگران، مترجم) تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پیرنیا، محمد. (1383). سبک شناسی معماری ایرانی. تهران: نشر معمار.
توکلی، فاطمه. (1387، آبان). بررسی عناصر بصری در نقوش گیاهی هخامنشی. مجله کتاب ماه هنر(122)، 94-96. بازیابی از http://noo.rs/dZm7d
حاجی قاسمی، کامبیز،صابونیان یزد، مهدی، شهنواز، آرش، رسولی،جلیل، موسوی روضاتی،مریم‌دخت، جلیلیان،شهلا، خرم، بابک، نوربخش، هدیه، زرینی، حسین، فرجو، غزال (1383). مساجد‌جامع. تهران: روزنه.
حبیبی، حسن. (1392). مساجد دیرینه سال استان آذربایجان‌غربی. ارومیه: بنیاد ایران شناسی(وابسته به نهاد ریاست‌جمهوری).
حسن زاده، سعید. (1390، بهار و تابستان). آجرهای لعابدار قلایچی از دیدگاه هنرهای تجسمی. فصلنامه علمی-پژوهشی هنرهای تجسمی نقش مایه، 4(7)، 71-80. بازیابی از http://noo.rs/ZEKNo
حسن‌زاده، یوسف، کرتیس، جان. (1400). کاتالوگ نمایشگاه آجرهای لعابدار بوکان استردادی از کشور سوئیس. تهران: موزه ملی ایران.
حسینی‌ده‌میری، سید محمود، داوودی رکن‌آبادی، ابوالفضل، بهیان، شاپور، مرتضوی بابا حیدری، سیدرحمان. (1403، بهار). بررسی آیات کتیبه در محراب‌های دوره ایلخانی بر اساس نظریه تحلیل گفتمان میشل فوکو. بنیان¬های حکمی فلسفی هنر ایرانی، 3(1)، 31-46. doi:10.30486/PIA.2024.2001377.1060
حیدرنتاج، وحید، مقصودی، میترا. (1398). مقایسه تطبیقی مضامین مشترک گیاهان مقدس در نقش مایه های گیاهی معماری پیش از اسلام ایران و آرایه¬های معماری دوران اسلامی (با تاکید بر دوره امویان و عباسیان). باغ نظر، 16(71)، 35-50.doi:https://doi.org/10.22034/bagh.2019.86872
دادور، ابوالقاسم، منصوری، الهام. (1385). اساطیر و سمبل‌های ایران قبل از اسلام و رابطه آن با اساطیر هند باستان. تهران: انتشارات دانشگاه الزهرا.
درویش‌منش، کژال. (1395، تابستان). بررسی نقوش گیاهی مشترک در آثار منقوش حسنلو، زیویه، قلایچی،ربط2 و ارتباط آنها با هنر آشور. نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 21(2)، 15-26. doi:https://doi.org/10.22059/jfava.2016.59640
رایس، دیوید. تالبوت. (1384). هنر اسلامی. (ب. م. ملک، مترجم) تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
شجاع دل، نادره. (1402). شناخت و گونه شناسی مساجد تاریخی استان آذربایجان غربی. ارومیه: انتشارات بوتا.
شمس، امیر. (1379، بهار). نگاهی به نشانها و نمادها در ایران باستان. نشریه مطالعات هنرهای تجسمی(8)، 194-209. بازیابی از http://noo.rs/6Ajdg
طبابیان، سیده. مرضیه، و حبیب، فرح. (1389، زمستان). معماری و نظم گیاه. فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 11(4)، 317-326. بازیابی از magiran.com/p734904
فرهبد، لیلا، و جهانگرد، علی اکبر. (1401، بهار و تابستان). مطالعه تطبیقی طرح و نقش در هنر کاشی‌کاری دوران سلجوقی و صفوی. مطالعات میان رشته ای معماری ایران، 1(1)، 43-60. doi:http://doi.org/10.22133/isia.2022.153477
کیانی، محمدیوسف. (1374). تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها.
گروبه، ارنست، دیکی، جیمز، گرابر،الگ، سیمز، الینور، لیوکاک، رانلد،دالو، جونز، بریج، گای پیتر، (1391). معماری جهان اسلام(تاریخ و مفهوم اجتماعی آن). (ی. آژند، مترجم) تهران: انتشارات مولی.
گروتر، یورگ. کورت. (1390). زیبایی‌شناسی در معماری. (پ. جهانشاه، مترجم) تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
متفکر آزاد، مریم، ذکاوت، سحر. (1397، اسفند). بازتاب تصویری هنر اسلامی در مسجد جامع ارومیه(بررسی تزیینات محراب مسجد جامع ارومیه). ماهنامه علمی تخصصی پژوهش در هنر و علوم انسانی، 3(6)، 11-24. doi:JR_RAH-3-6_002
مشتاق، خلیل. (1387). هنر و معماری ایران در دوره باستان و دوره اسلامی. تهران: آزاد اندیشان.
مکی نژاد، مهدی. (1387). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی تزیینات معماری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.
ندیم، فرناز. (1386، تابستان). نگاهی به نقوش تزیینی در هنر ایران. رشد آموزش هنر(10)، 14-19.
وارنر، رکس. (1386). دانش نامه اساطیر جهان. (ا. اسماعیل پور، مترجم) تهران: اسطوره.
واشقاقی فراهانی، ابراهیم. (1389، بهار). سرآغاز گیاهان در اساطیر ایرانی. نشریه مطالعات ایرانی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 9(17)، 237-262. بازیابی از magiran.com/p749899