سرآغازهای هشتگانه در منطق: پژوهشی تاریخی
محورهای موضوعی : فلسفه
کلید واژه: رؤوس ثمانیه, سرآغازهای هشتگانه, مدخل, ایساگوگه, فرفوریوس,
چکیده مقاله :
منطق‌پژوهی در ایران معاصر از فقر مطالعه‌ى تاریخی رنج می‌برد. فقدان تاریخ منطق دوره‌ی اسلامی برجسته‌ترین نشانه‌ى این فقر است. نگارش چنین تاریخی را باید از بررسی روند دگردیسی مدخل فرفوریوس آغازید. آموزه‌های این کتاب در دوره‌ى اسلامی نه‌تنها تغییر کارکرد دادند، بلکه هم گسترش یافتند و هم ژرفا پیدا کردند. گسترش آن را در دو محور به‌خوبی می‌توان رصد کرد: 1. افزوده شدن سرآغازهای هشتگانه، 2. افزوده شدن پیش‌نیازهای فهم کلّی‌های پنج‌گانه. جستار فرارو، با کران‌مند ساختن خود به چهار منطق‌دان، یعنی فارابی، ابن‌سینا، ابن‌طیّب، و رازی، بر محور نخست انگشت می‌نهد: پس‌زمینه‌ى تاریخی آن را بازمی‌جوید، پرسمان‌هایی که در پیرامون آن روییده‌اند را برمی‌رسد و تلاش‌هایی که برای فروگشودن این پرسمان‌ها صورت پذیرفته‌اند را بازمی‌نمایاند.
In the contemporary Iran, logical study suffers from a poverty of historical studies. Most prominently, the lack of an Islamic history of logic is an indication of this poverty. Writing such a history must start with surveying the transformation of Porphyry’s Introduction. The doctrines of this work not only changed functionally, but also developed and deepened in the Islamic period. It may be well observed that its development pivots on: 1) the addition of eightheadings, and 2) the addition of the prerequisites to understanding of the universals’ five-fold classification. Restricted to four logicians, namely Farabi, Avicenna, Ibn al-Tayyib, and Razi, the present study focuses on the first pivot, researches its historical background, studies the queries regarding it, and presents the attempts which were made to resolve these queries.
منابع
ابن‌بهریز، عبدیشوع، حدود المنطق (به همراه المنطق ابن‌المقفّع)، مقدّمه و تصحیح محمّدتقی دانش‌پژوه، انجمن فلسفه‌ی ایران، تهران، 1357ش.
ابن‌سینا، حسین بن‌عبدالله، الإلهیّات من کتابالشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده الآملی، بوستان کتاب، قم، 1385ش.
همو، الشفاء، المنطق، المدخل، تصدیر الدکتور طه حسین باشا، مراجعة الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق الأب قنواتی، محمود الخضیری، فؤاد الإهوانی، منشورات ذوی القربی، قم، 1428ق.
همو، الشفاء، المنطق، المقولات، راجعه و قدّم له الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق الأب قنواتی، محمود محمّد الخضیری، أحمد فؤاد الإهوانی، سعید زاید، منشورات ذوی القربی، قم، 1428ق.
همو، الشفاء، المنطق، القیاس، راجعه و قدّم له الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق سعید زاید، منشورات ذوی القربی، قم، 1428ق.
همو، الإشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین الطوسی و شرح الشرح لقطب‌الدین الرازی، سه جلدی، نشر البلاغة، قم ۱۳83ش.
همو، النجاة، با مقدّمه و تصحیح محمّدتقی دانش‌پژوه، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1379ش.
همو، منطقالمشرقیّین، منشورات مکتبة آیةالله العظمی المرعشی‌النجفی، قم، 1405ق.
همو، منطق دانشنامۀ علایی، با مقدّمه و حواشی و تصحیح دکتر محمد معین و سیّد محمد مشکوة، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، 1383ش.
ابن‌طیّب، ابوالفرج، تفسیر کتاب ایساغوجی لفرفوریوس، تحقیق الدکتور کوامی جیکی، دارالمشرق، بیروت، 1975م.
ارسطو ، متافیزیک، ترجمه شرف‌الدین خراسانی، نشر گفتار، تهران، 1366ش.
همو، اخلاقنیکوماخوس، ترجمه محمّدحسن لطفی، انتشارات طرح نو، تهران، 1378ش.
رازی، فخرالدین، شرح عیون الحکمة، 3 ج، تحقیق محمد حجازی احمد علی سقا، مؤسسة الصادق، تهران، 1373ش.
همو، منطق‌الملخّص، تقدیم، تحقیق و تعلیق: احد فرامرزقراملکی و آدینه اصغری‌نژاد، انتشارات دانشگاه امام صادق، تهران، 1381ش.
همو، الرسالة الکمالیة فی الحقائق الإلهیّة، تصحیح و حواشی و مقدّمه و شرح حال از سیّد محمد باقر سبزواری، انتشارات دانشگاه تهران، 1335ش.
همو، شرح الإشارات، تصحیح علیرضا نجف‌زاده، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1384ش.
شهرزوری، شمس‌الدین، رسائلالشجرة الإلهیّة فی علوم الحقائق الربّانیّة، با مقدّمه و تصحیح نجفقلی حبیبی، 3 ج، مؤسسه‌ی حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1383ش.
طوسی، محمّدبن‌محمّدبن‌حسن، أساس الإقتباس، به تصحیح مدرّس رضوی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1376ش.
عظیمی، مهدی، دگردیسی مدخل فرفوریوس، رسالۀ دکتری دانشگاه تهران، 1391ش.
همو، «تاریخ تحول کلیات خمس: ارسطو، فرفوریوس، فارابی، ابن‌سینا»، فلسفه و کلام اسلامی 1/45، 1391ش، صص87-122.
همو، «مواضع جدلی در منطق ابن‌سینا: از اصول مناظره تا مغالطات تعریف»، منطق‌پژوهی 8، 1392ش، صص113-142.
همو، ماهیت منطق و منطق ماهیت، مجمع عالی حکمت اسلامی، قم، 1393ش.
فارابی، ابونصر،المنطقیّاتللفارابی، حقّقها و قدّم لها محمّدتقی دانش‌پژوه، منشورات مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، قم، 1408ق.
همو، الألفاظالمستعملةفی المنطق، تصحیح، تحقیق، و مقدّمه از محسن مهدی، الزهراء، تهران، 1404ق.
همو، الأعمال الفلسفیة: تحصیل السعادة، مقدّمه و تحقیق و تعلیق جعفر آل یاسین، دار المناهل، بیروت، 1413ق.
همو، إحصاء العلوم، مقدّمه و شرح علی بوملحم، مکتبة الهلال، بیروت، 1996م.
همو، التوطئة، در: المنطق عند الفارابی، ج1، تحقیق و تقدیم و تعلیق رفیق العجم، دارالمشرق، بیروت، 1985م.
کیانی فرید، مریم، رؤوس ثمانیة علوم با تأکید بر انحای تعلیمیه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی دکتر طوبی کرمانی، دانشکده الهیّات دانشگاه تهران، 1380ش.
ملّاصدرا (صدرالدین محمّد شیرازی)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیّة الأربعة، 9 ج، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۳ق.
Evangeliou, C., Aristotle's Categories and Porphyry, E. J. Brill, Leiden, 1988.
Graham, D. W. (2005), “Logos”, Encyclopedia of Philosophy, Donald M. Borchert (ed.), 2nd edition, vol. 5, 2006.
Kneale & Kneale, The Development of Logic, Clarendon Press, 1971.
Rescher, N., The Development of Arabic Logic, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh, 1964.
Ross, S. D., Aristotle with an Introduction by John L. Ackrill, Routledge, reprinted, 2004.
Stead, C., “Logos”, Routledge Encyclopedia of Philosophy, ed. Edward Craig, London & New York: Routledge, 1998.
Street, Tony, “‘Eminent Later Scholar’, Avicenna’s Book of Syllogism,” Arabic Sciences and Philosophy 11 (2):205-218 (2001).