بررسی و تحلیل باستان‌شناختی الگوهای استقراری محوطههای قرون میانه اسلامی شهرستان نمین، اردبیل
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی اسلامی
1 - اردبیل، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده علوم اجتماعی،گروه باستان شناسی
کلید واژه: الگوی استقراری, عوامل محیطی, محوطههای اسلامی, شهرستان نمین, استان اردبیل.,
چکیده مقاله :
شهرستان نمین، واقع در شرقی‌ترین بخش استان اردبیل، یکی از کانون‌های مهم استقرار و رفت و آمد جوامع انسانی در طول دوره‌های مختلف تاریخی بوده است. اما، باوجود غنای آثار مادی و فرهنگی، پژوهش‌های باستان‌شناختی بسیار محدود در این منطقه انجام‌شده و نیازمند مطالعات منسجم باستان‌شناختی است. بدین منظور برای تکمیل اطلاعات باستان‌شناختی منطقه، بررسی باستان‌شناسی باهدف شناسایی و مستندنگاری محوطههای دوران اسلامی حوزه جنوبی شهرستان نمین در سال ۱۳۹۷ توسط نگارنده انجام شد. پژوهش حاضر نتایج حاصل از بررسی فوق بوده و این پژوهش به دنبال پاسخ به پرسش‌های ذیل است: ۱- مهم‌ترین عوامل در شکل‌گیری محوطههای دوران اسلامی شهرستان نمین کدامند؟ ۲- الگوی پراکنش محوطههای استقراری دوران اسلامی شهرستان نمین چگونه بوده است؟ روش انجام کار، بررسی میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای است؛ همچنین برای تحلیل داده‌های فرهنگی و الگوهای استقراری از نرم‌افزار GIS استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که محوطههای استقراری علاوه بر متأثر بودن از عوامل جغرافیایی از عوامل مهمی چون شرایط سیاسی و امنیت و اقتصاد معیشتی مناسب تأثیر گرفته است. در قرون میانه اسلامی با افزایش محوطههای کوچرو و ظهور محوطههای مرکزی بزرگ ارتباط محوطه‌ها با سلسله مراتب و انواع مدل‌ها صورت گرفته است.
Namin County, located in the eastern part of the northwestern region of Iran, has been one of the important centers of human societies in different cultural periods. However, contrary to the wealth of cultural works, very limited archaeological research has been conducted in this area, and it requires coherent archaeological studies. For this purpose, to complete the archaeological information of the region, an archaeological survey was conducted to identify and document the sites of the Islamic era in the southern area of Namin County in 2017 by the author. The current research is the preliminary results of the above study, and this research seeks to answer the following questions: 1- What was the most important factor in the formation of the sites of the Islamic era in Namin County? 2- What was the pattern of distribution of settlement areas in the Islamic era of Namin County? To answer the above questions, the method of field investigation and library studies has been used; Also, GIS software has been used to analyze cultural data and settlement patterns. The results of the research show that settlement areas, in addition to being affected by geographical factors, are also affected by important factors such as political and security conditions and proper livelihood economy. In the Islamic Middle Ages, with the increase of small enclosures and the emergence of large central enclosures, enclosures were connected with hierarchies and types of models.
آشتیانی، ابراهی (1380). تاریخ ایران بعد از اسلام. تهران: نشر نامک.
امیرحاجلو، سعید، سقایی، سارا (1397). گسترش و تنوع گونه¬های سفال دوران اسامی در سکونت¬های دشت نرماشیرکرمان. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران 8(۱۹)، ۲۰۷ـ۲۲۶.
بلاذری، احمد (1364). فتوح البلدان، ترجمه: آیدین آذرنوش. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بریون، مارسل (1397). منم تیمور جهانگشا. ترجمه: ذبیح-الله منصوری. تهران: نشر بهزاد
بویل، جی. آ. (1385). تاریخ ایران کمبریج. جلد 5. ترجمه: محمدحسن انوشه. تهران: نشر امیرکبیر.
پیرنیا، محمد کریم (1384). آشنایی با معماری اسلامی ایران، چاپ 17. تهران: نشر سروش دانش.
توحیدی، فائق (1382). فن و هنر سفالگری. چاپ دوم. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه¬ها (سمت).
سالنامه آماری استان اردبیل (1399). سازمان مدیریت و برنامه ریزی شهری. اردبیل. انتشارات سازمان برنامه و بودجه کشور.
ستارنژاد، سعید (1400). گزارش کاوش باستان‌شناسی محوطه اوجاق آرتاویل تایر.¬نشر اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل.
حمزه¬نژاد، مهدی، عزیزی¬قومی، هانیه، نخعی¬شریف، امیرمسعود (1399). بررسی امکان تفسیر و گونه شناسی شهرهای ایرانی ـ اسلامی بر اساس نظریۀ روح مکان شولتز. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، ۵(۷)، ۱ـ۲۱.
خاماچی، بهروز (1370). فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی. چاپ اول. تهران: سروش.
خلعتبری، محمدرضا) 1383). کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطههای باستانی تالش. نشر اداره کل میراث فرهنگی استان گیلان.
خنجی¬اصفهانی، فضل بن روزبهان (1382). تاریخ عالم¬آرای امینی. تصحیح محمداکبر عقیق. تهران: مرکز نشر میراث مکتوب. دیاکونف، ایگور میخایلوویچ (1381). تاریخ ماد. مترجم: کریم کشاورز. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
رامشت، محمدحسین (1389). فضا در ژئومورفولوژی. مجله برنامه‌ریزی و آمایش فضا، ۴(۱۴)، ۱۱۱ـ۱۳۶.
طایفه قهرمانی، نسرین، مافی، فرزاد، نجفی، آراز (1398). تحلیل نقش عوامل جغرافیایی در توزیع فضایی استقرارهای هزاره اول ق.م در حاشیه رودخانه پیغام چای آذربایجان شرقی کلیبر. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۳(۱۰)، ۶۹-۸۵. طبری، محمد (1368). تاریخ طبری. جلد 5. به کوشش ابوالقاسم پاینده. تهران: نشر اساطیر.
طهماسبی، فریبرز (1398). کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی قلعه¬ یئل سویی اونگوت. اردبیل: اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل.
علیزاده سولا، محمد (1395). گزارش بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان نمین. فصل اول بخش شمالی شهرستان. جلد اول و دوم. اردبیل: انتشارات میراث فرهنگی استان اردبیل.
علیزاده¬سولا، محمد، رضالو، رضا، حاجی¬زاده، کریم، افخمی، بهروز (1397). بررسی¬های باستان‌شناختی شرق آذربایجان فصل اول شمال شهرستان نمین استان اردبیل. مطالعات باستان‌شناسی، ۱۰(۲)، ۲۲۱-۲۳۸.
علیزاده، کریم (1386). کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی اولتان قلعه¬سی مغان. نشر اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل.
عرفانی نمین، لاله (1389). شکوه دیرین نمین. چاپ اول. تهران: نشر گوهر دانش.
کرلینجر، پدهازر (1393). رگرسیون چند متغیری در پژوهش‌های رفتاری. تهران: سمت.
گریشمن، رومن (1364). ایران از آغاز تا اسلام. مترجم: محمد معین. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کیانی، محمدیوسف (1357). سفال ایرانی (مجموعه نخست‌وزیری. تهران: انتشارات خصوصی نخست‌وزیری.
محمدی، میر روح الله (1397). کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی برزند قلعه¬سی گرمی. اردبیل: نشر اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل.
محمدی، میر روح الله (1398). کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی قلعه آلاجوق اونگوت. اردبیل: نشر اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل.
محمودی، فرج الله (1383). ژئومورفولوژی ساختمانی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
مستوفی، حمد الله (1381). نزهت القلوب. چاپ سوم. به کوشش محمد دبیر سیاقی. قزوین: حدیث امروز.
موسوی¬حاجی، سید رسول و عطایی، مرتضی) 1389) . مطالعه مجموعه¬هایی از نمونه¬های سفالین سیستان. زاهدان: انتشارات سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
نیکنامی، کمال¬الدین (1384). ارائه مدل برای تخمین سنجش و بسندگی اندازه نمونه و انتخاب اشکال بهینه پیمایشی در استراتژی¬های بررسی میدانی باستان¬شناختی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، (173)، ۴۴- ۶۰.
نیکنامی، کمال¬الدین و محمدی¬فر، یعقوب و صراف، محمد رحیم (1385). تحلیل باستان¬شناختی استقرارهای اشکانی در زاگرس مرکزی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۵۷(۵)، ۹۳ـ۱۱۰.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1389). تاریخ یعقوبی. جلد ا. ترجمه: محمد ابراهیم آیتی. چاپ 11. تهران: نشر شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
یوسفی، حسن (1398). کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی جمعه مسجد اردبیل. اردبیل: نشر اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل.
یوسفی، محرم و حقی نوجه¬ده، علی (1393). فرهنگ جغرافیائی شهرستان نمین. اردبیل: نشر شیخ صفی¬الدین.
Clark, A. N. (1985). Longman dictionary of geography human and physical. UK: Longman.
De Morgan, J. (1905). Recherches au Talych Persaen 1901. In Necropoles des ages du Bronye Et du fer. Mémoires de la délégation en Perse. Recherches Archéologiques, 8, 251-342.
Hartemink, A. E., & Mcbratney, A. B. (2009). Developments in soil science-Geomorphometry. Concepts. Software, Application, Elsevier.