بررسی و تحلیل نوعی از تصرفات کاتبان در نسخه‌های خطی
محورهای موضوعی : شاهنامه
1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان
کلید واژه: شعر فارسی, دیوان, تصحیح, نسخه‌های خطی, کاتب, تصرفات,
چکیده مقاله :
نسخه‌های خطی در واقع سرمایه فرهنگی و گنجینة تاریخ تمدن هر جامعه‌ای است و بی‌مدد شناخت آن‌ها نمی‌توان از آرا، عقاید و به طور کلی تاریخ فرهنگ گذشتگان شناختی حاصل کرد. بدیهی است این آثار مکتوب در هر زبانی و در میان هر جامعه و نسلی نمی‌تواند از خطر دیگرگونی به دور بماند. علل تصرف و تغییر در صورت و معنای نگاشته‌ها جنبه‌های گوناگونی دارد. از جمله این علل سهو و تساهل کاتبان و نسّاخ در کتابت نسخه‌های خطی است. این تصرف‌های سهوآمیز نسخه‌‌نویسان، گاه بر اثر خستگی و خطای چشم و گاه در اثر خطای ذهنی کاتب روی می‌داده است. نوعی از این تصرفات سهوآمیز که به وفور در نسخه‌های خطی دواوین شعرا در دوره‌های مختلف مشهود است، خلط و به هم آمیزی ابیات و در نتیجه حذف و افتادگی مصراع و یا مصاریعی از ابیات است. نگارنده بر آن است تا در این مقاله به نمونه‌های گوناگون این نوع تصرفات در نسخه‌های خطی بپردازد و علت و یا علل به وجود آمدن آن‌ها را با ارائه نمونه‌های مختلف، که در دیوان‌های چاپی برخی از شاعران مورد توجه واقع نشده و در نتیجه آن، ابیات به صورت مبهم و ناقص ضبط شده است را مورد نقد و بررسی قرار دهد.
In fact, manuscripts are cultural heritages of every society that withot them the recognition of ideas, believes, and generally the historical cultures of the society is imposible. It is obvious that these written works in every language, society, and generation are in danger of making alterations. The causes of making alterations. The causes of making alterations in the form and content of manuscripts are due to different reasons. One of the reasons is the copyists’ indulgence in the writing of the manuscripts the copyists’ making alterations are due to factors such as tiredness, optical error, and mind error. One of the frequently found error in Poet’s Divans in different Periods is the mixture of couplets and as the result the deletion of a hemistich or some hemistiches in a series of couplets. Therefore, the Purpose of this paper is to study and analysis making alterations in manuscripts by copyists in writing some Divans. It is important to mention that the erroneous recording of the copyists has been reflected in the publications of some Divans.
1ـ آذر بیگدلی، لطف علی بیگ. (1337). آتشکده آذر، به کوشش سید جعفر شهیدی، تهران: امیرکبیر.
2ـ اخسیکتی، اثیرالدین. (1337). دیوان اشعار، تصحیح رکن‌الدین همایون فرخ، تهران: رودکی.
3- ادیب صابر ترمذی، شهاب‌الدین. (1385). دیوان، تصحیح احمدرضا یلمه‌ها، تهران: نیک‌خرد.
4- امامی هروی، رضی الدین عبدالله. (1343). دیوان، به کوشش همایون شهیدی، تهران: علمی.
5- -----------------------. ( 699 قمری). دیوان. نسخة خطی کتابخانه چستربیتی دوبلین.
6- ----------------------. ( 1003 قمری). دیوان. نسخة خطی 1183 کتابخانه مجلس شورای اسلامی. نستعلیق غلامحسین جولاق.
7- ---------------------. (1263 قمری). دیوان، نسخه موزه بریتانیا، فیلم 702 دانشگاه تهران.
8- امیر معزّی نیشابوری، محمدبن عبدالملک. (1318). کلیات دیوان، مقدمه و تصحیح و تعلیقات عباس اقبال آشتیانی، تهران: بارانی.
9- انوری ابیوردی، اوحدالدین. (1364). دیوان، تصحیح مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.
10- پادشاه، محمد. (1364). فرهنگ آنندراج، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
11- جاجرمی، محمد. (1350). مونس‌الاحرار فی دقایق‌الاشعار، به کوشش میرصالح طیبی، تهران: انجمن آثار ملی.
12- جرفادقانی، نجیب. (1371). دیوان، به کوشش احمد کرمی، تهران: سلسله نشریات ما.
13- جهانبخش، جویا. (1387). «تأملات نظری کارآمد در تصحیح متون ادبی»، مجله آینه میراث، دورة جدید، سال ششم، شماره سوم، پیاپی 42.
14- ----------- . (1384). راهنمای تصحیح متون، تهران: میراث مکتوب.
15- خاقانی شروانی، افضل الدین. (1368). دیوان، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.
16ـ خلف تبریزی، محمدحسین. (1361). برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.
17- خواند میر، غیاث الدین. (1362). حبیب السیر، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: خیام.
18- دولتشاه سمرقندی. (1366). تذکره‌الشعراء، تصحیح محمد رمضانی، تهران: کلاله خاور.
19- دهخدا، علی اکبر. (1373). لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
20- شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1372). صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.
21- شمس قیس رازی. (1360). المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح مدرس رضوی، تهران: زوار.
22- صفا، ذبیح الله. (1373). تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوس.
23- عمعق بخارایی، شهاب‌الدین. (بی‌تا). دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: فروغی.
24- فدایی، غلامرضا. (1386). آشنایی با نسخ خطی و آثار کمیاب، تهران: سمت.
25- فروزانفر، بدیع الزمان. (1350). سخن و سخنوران، تهران: خوارزمی.
26- -------------- . (1383). تاریخ ادبیات ایران در عصر مغول، به کوشش عنایت‌الله مجیدی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
27- فلکی شروانی، جلال الدین. (1345). دیوان، به اهتمام طاهری شهاب، تهران: ابن‌سینا.
29- مایل هروی، نجیب. (1369). نقد و تصحیح متون، مشهد: آستان قدس رضوی.
30- -------------. (1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
31- مدرس تبریزی، میرزا محمد علی. (1374). ریحانه‌الادب، تهران: خیام.
32ـ مستوفی، حمدالله. (1373). نزهه القلوب، تهران: دنیای چاپ.
33 - ----------- . (1361). تاریخ گزیده، به اهتمام ادوارد براون، تهران: دنیای چاپ.
34- نفیسی، سعید. (1344). تاریخ نظم و نثر در ایران و زبان فارسی، تهران: فروغی.
35- هدایت، رضاقلی خان. (1339). مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
36- واله داغستانی. (1373). ریاض‌الشعرا، تهران: نگاه.
37- وطواط، رشیدالدین. (1339). دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: بارانی.
38- ------------. (699 قمری). دیوان، نسخه خطی کتابخانه چستربیتی دوبلین.
_||_