تحلیل کارکرد تعلیمی‌ روان‌شناختی کهن‌الگوی «جهان» در اشعار ناصرخسرو بر پایۀ نظریۀ ژیلبر دوران

محورهای موضوعی : شاهنامه

آرزو احمدبیگی ¹ , قربانعلی ابراهیمی ² , شهرزاد نیازی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران(نویسنده مسؤول)
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

تاریخ دریافت : 1401/01/25 تاریخ پذیرش : 1401/01/25 تاریخ انتشار : 1401/03/01

کلید واژه: ژیلبر دوران, شعر تعلیمی, جهان, کهن‌الگو, ناصرخسرو قبادیانی,

چکیده مقاله :

کهن‌الگوی جهان از جمله قدیمی‌ترین تصاویری است که از ابتدای شعر فارسی در شعر برخی شاعران وجود داشته و تا اواخر قرن هشتم بازتاب یافته است. تصویری که ناصرخسرو در ارتباط خود با جهان ترسیم کرده‌، عمدتاً حائز صفات ناپسندی همچون ناسازگاری و دشمنی و کینه‌جویی و... بوده است. وی از جمله شاعرانی است که با چشم‌انداز تعلیمی و با هدف برحذر داشتن انسان از دلبستگی به جهان و گوشزد کردن آفات و خطرات آن، به‌وفور از این کهن‌الگو در شعر خود بهره می‌برد و از طریق امر به معروف و تمرکز بر نهی از منکر صفات منفی جهان را به نمایش می‌گذارد و آن‌ها را در ساختار تخیلات و منظومۀ فکری‌تعلیمی خود به کار می‌گیرد. این مقاله بر آن است تا با بهره‌گیری از آراء ژیلبر دوران، نظریه‌پرداز و انسان‌شناس مشهور فرانسوی، در زمینۀ ساختار تخیلات، نشان دهد بین مفهوم روان‌شناختی گذر زمان و نزدیک شدن به مرگ و واکنش شاعر در مهار زمان، ارتباط مستقیم و تنگاتنگی وجود دارد و آفرینش تصاویر تعلیمی از سوی شاعر، اساساً نوعی جدال برای کنترل زمان و رهایی از مرگ و ترس ناشی از آن است و بسامد این گونه تصاویر در دیوان ناصرخسرو، اثبات‌کنندۀ این موضوع است که ترس از گذر زمان در وجود شاعر رخنه کرده و منجر به خلق ایماژهایی شده که اغلب به‌صورت پند و اندرز در کلامش آمده است. نکته‌ای که در نظریۀ دوران مغفول مانده و این مقاله به آن توجه داشته، تبیین و تحلیل جنسیت مؤنث در شکل‌گیری تصویر کهن‌الگوی جهان بوده است.

چکیده انگلیسی:

The archetype of "the World" is one of the oldest images existed in the poetry of some poets since the beginning of Persian poetry and it has been reflected until the end of the eighth century AH. The image that Naser Khosrow has depicted in his relationship with the world contained unappealing traits such as incompatibility, enmity, hatred, and so on. Naser Khosro is amongst the poets having a didactic viewpoint with the aim of warning man's attachment to the universe, its pests and dangers. He has frequently used this archetype in his poetry and focused on "commanding to the virtues" and "Prohibition the vices." He has also indicated the negative traits of the world and in shaping the structure of one's imagination and educational thinking system. This article aims at applying Gilbert Doran’s theoretical views (the famous French theorist and anthropologist) of the imaginative structure in Naser Khosro's Divan. The research intends to indicate that there is a direct and close relationship among issues such as the concept of time, death, and the poet’s reaction to controlling time. The creation of didactic images by the poet is basically a struggle to control time and get rid of death and its resulting fear. The frequency of such images in Naser Khosro’s Divan approve that fear of time passage has penetrated the poet's mind, led him to create images which have often been in the form of advice; the point that has been overlooked in the theory of the age. This article intends to explain and analyze the female gender in the formation of archetype of "the world" the universe.   

منابع و مأخذ:

1. ابراهیمی، قربانعلی و محمودی، مریم (۱۳۹۱)، «تحلیل چهارمین خوان از هفت‌خوان‌های حماسۀ ملی ایران بر بنیاد اسطوره»، نشریۀ متن‌شناسی ادب فارسی، شمارۀ ۲، 75ـ92.


2. اردوبازارچی، نازنین (۱۳۸۵)، «رؤیا و معنویت»، نشریۀ اطلاعات حکمت و معرفت، شمارۀ ۹، ۱۵ـ۱۸.


3. الیاده، میرچا (۱۳۷۶)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.


4. انوشه، حسن (۱۳۸۱)، فرهنگنامۀ ادبی فارسی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.


5. باشلار، گاستون (۱۳۹۲)، بوطیقای فضا، ترجمۀ مریم کمالی و محمد شیربچه، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.


6. تفضلی، احمد (۱۳۷۸)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.


7. تقوی فردود، زهرا (۱۳۹۵)، «اساطیر فضایی آشکار و پنهان در شعر آپولینر و سپانلو بر اساس روش‌شناسی ژیلبر دوران»، نشریۀ نقد زبان و ادبیات خارجی، شمارۀ ۱۷، ۱۰۱ـ۱۱۶.


8. تمیم‌داری، احمد (۱۳۷۹)، کتاب ایران (تاریخ ادب پارسی؛ مکتب‌ها، دوره‌ها، سبک‌ها، انواع ادبی)، تهران: الهدی.


9. چیت‌سازیان، امیرحسین، جوانی، اصغر و حیدری، ملیحه (1396)، «امکان‌سنجی تعمیم روش ژیلبر دوران در تحلیل آثار رضا عباسی»، نشریۀ پژوهش در هنر و علوم انسانی، شمارۀ 4، 1ـ12.


10. حسینی، مریم (۱۳۹۶)، ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی، تهران: چشمه.


11. حیدری، حسین و بهاری، علی (۱۳۹۴)، «بررسی تحلیلی و تطبیقی نخستین زیستگاه و هبوط انسان در کتاب مقدس با دیگر اسطوره‌های خاورمیانه»، نشریۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شمارۀ ۳۸، ۴۱ـ۶۳.


12. دوبوکور، مونیک (۱۳۸۷)، رمزهای زندۀ جان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: مرکز.


13. دوران، ژیلبر (۱۳۹۸)، تخیل نمادین، ترجمۀ ر. نعمت‌اللهی، تهران: حکمت کلمه.


14. راشد محصل، محمدتقی (۱۳۶۶)، زادسپرم، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.


15. رحمانی، نجیبه و شعبانی خطیب، صفرعلی (۱۳۹۵)، «بررسی جایگاه خیال و اسطوره در نقاشی قهوه‌خانه‌ای؛ روش ژیلبر دوران»، نشریۀ باغ نظر، شمارۀ ۴۲، ۱۹ـ۳۲.


16. رزاق شبستری، سولماز (۱۳۹۲)، «دنیا در پهنۀ اشعار ناصرخسرو»، نشریۀ پژوهش‌های علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال چهارم، شمارۀ ۲۲، ۳۳ـ۵۶.


17. رفیعی، یدالله و دیگران (۱۳۹۵)، «بررسی تطبیقی شعر تعلیمی ناصرخسرو قبادیانی و محمود وراق»، نشریۀ پژوهش‌های تطبیقی زبان و ادبیات ملل، دورۀ دوم، شمارۀ ۵، ۹۱ـ۱۰۳.


18. رودکی، جعفر بن محمد (۱۳۷۴)، دیوان رودکی، به‌کوشش منوچهر دانش‌پژوه، تهران: توس.


19. سعیدی، مریم و دیگران (۱۳۹۴)، «تخیل شیر در رزم فردوسی و بزم نظامی»، نشریۀ پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال یازدهم، شمارۀ ۲۰، ۷۳ـ۹۰.


20. سنایی، مجدود بن آدم (۱۳۸۳)، حدیقة الحدیقه، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: معین.


21. شریعتی، سارا (۱۳۸۵)، «جامعه‌انسان‌شناسی تخیل اجتماعی»، نشریۀ خیال، شمارۀ ۱۷، ۸۸ـ۹۷.


22. شریفی ولدانی غلامحسین و شمعی، میلاد (۱۳۹۰)، «تحلیل صورت‌های خیالی در شعر پایداری بر اساس نقد ادبی جدید؛ روش ژیلبر دوران»،‌ نشریۀ ادبیات پایداری، سال دوم، شمارۀ ۳، ۲۹۹ـ۳۲۱.


23. شفیعی کدکنی، محمدرضا (۱۳۷۸)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.


24. شمیسا، سیروس (۱۳۸۱)، بیان، تهران: فردوس.


25. صدری افشار، غلامحسین و دیگران (۱۳۸۹)، فرهنگ اعلام، تهران: فرهنگ معاصر.


26. عباسی، علی (۱۳۸۰)، «طبقه‌بندی تخیلات ادبی بر اساس نقد ادبی جدید؛ روش ژیلبر دیوران» نشریۀ شناخت، شمارۀ ۲۹، ۱ـ۲۴.


27. عباسی، علی (۱۳۸۷)، «جایگاه منِ فردی یا منِ خلاق»، نشریۀ فرهنگستان هنر، شمارۀ ۸، ۱۱۳ـ۱۲۹.


28. ــــــ (۱۳۹۰)، ساختارهای نظام تخیل از منظر ژیلبر دوران، تهران: علمی و فرهنگی.


29. عباسی، علی و شاکری، عبدالرسول (۱۳۸۷)، «ترس از زمان نزد شخصیت‌های روایتی محمود دولت‌آبادی؛ مورد مطالعه:‌ جای خالی سلوچ»، نشریۀ شناخت، شمارۀ ۵۷، ۲۱۷ـ۲۳۴.


30. علامی، ذوالفقار (۱۳۸۷)، «آسمان پدر و زمین مادر در اساطیر ایرانی و شعر فارسی»، نشریۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا، سال هفدهم و هجدهم، شمارۀ ۶۸ و ۶۹، ۱۱۹ـ۱۴۳.


31. فتوحی، محمود (۱۳۸۶)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.


32. فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۸۹)، شاهنامه بر اساس نسخۀ فلورانس، گزارش عزیزالله جوینی، تهران: دانشگاه تهران.


33. کزازی، میرجلال‌الدین (۱۳۷۷)، «پیر اسرار در دریای راز»، نشریۀ متن‌پژوهی ادبی، شمارۀ ۳، ۱۷۳ـ۱۷۸.


34. کمپل، جوزف (۱۳۷۷)، قدرت اسطوره، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.


35. محقق، مهدی (۱۳۷۴)، تحلیل اشعار ناصرخسرو، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.


36. مشرف، مریم (۱۳۸۹)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن با همکاری دانشگاه شهید بهشتی.


37. میرصادقی، جمال و ذوالقدر، میمنت (۱۳۷۷)، واژه‌نامۀ هنر داستان‌نویسی، تهران: کتاب مهناز.


38. میرقادری، سید فضل‌الله و غلامی، منصوره (۱۳۸۸)، «بررسی تطبیقی سیمای دنیا در شعر ناصرخسرو و ابوالعلا»، نشریۀ ادبیات تطبیقی، شمارۀ ۱، 207ـ236.


39. ناصرخسرو قبادیانی (۱۳۷۸)، دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.


40. نامور مطلق، بهمن (1388)، «اسطوره‌سنجی نزد ژیلبر دوران مورد کاربردی آثار خاویر دو مستر»، نشریۀ نقد زبان و ادبیات خارجی، دورۀ اول، شمارۀ 2، 111ـ127.


41. نبی‌لو، علیرضا و دادخواه، فرشته (1395)، «بررسی بوطیقای شعر تعلیمی در اشعار ناصرخسرو»، نشریۀ پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ 29، 1ـ32.


42. یلمه‌ها، احمدرضا (۱۳۹۵)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران»، نشریۀ پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ ۲۹، ۶۱ـ۹۰.


43. یونگ، کارل گوستاو (۱۳۹۰)، به سوی شناخت ناخودآگاه انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ حسن اکبریان، تهران: دایره.


44. Durand, Gilbert (1996), les structures anthropologiques de l imaginaire, ed. Dunod, paris, 11 edition.