«به خرّم بهشت هدایت در آی»(معرّفی منظومۀ حماسی- تعلیمی خرّم بهشت اثر رضاقلی خان هدایت)

محورهای موضوعی : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

محمد ابراهیم ایرج پور ¹ , فرشته افکار امیریون ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور اصفهان
2 - کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور اصفهان

تاریخ دریافت : 1396/06/01 تاریخ پذیرش : 1396/06/01 تاریخ انتشار : 1395/12/01

کلید واژه: سبک بازگشت, تصحیح, نسخۀ خطی, خرّم بهشت, رضاقلی خان هدایت,

چکیده مقاله :

رضا قلی خان هدایت از نامداران جامع‌الاطراف عصر قاجار است که بیش از سی اثر از او به یادگار مانده است و در سه حوزه ادبیات، تاریخ و عرفان صاحب تألیفات ارزشمندی است. او در کنار پژوهش و سرایش، از رجال درباری نیز بود و در تربیت شاهزادگان قاجاری طرف اعتماد پادشاهان قاجار به شمار می‌رفت. هدایت با طبع روان و پختۀ شاعری خود به مرتبه امیرالشعرایی دربار نیز نائل آمد. حجم انبوهی از آثار منظوم از او به یادگار مانده که از آن جمله می‌توان به دیوان غزلیات با چهارده هزار بیت و دیوان قصاید با سیزده هزار بیت و شش منظومۀ بلند به اقتفای بزرگان ادب فارسی معروف به ستّة ضروریه اشاره کرد. مثنوی خرّم بهشت آخرین منظومه از مجموعۀ ششگانة وی است که در بحر متقارب و به استقبال از شاهنامۀ فردوسی و بوستان سعدی سروده شده است. هدایت هنگام خلق این اثر قریب به شصت سال داشته و خرّم بهشت را در کمال پختگی به نظم کشیده است. این اثر که تلفیقی از موضوعات تاریخی و مذهبی است، با بیان حماسه گونه سروده شده است و از شمار حماسه‌های دینی موفق در عصر قاجار است. وجـود شـرح حال خودنـوشتی از هـدایت در صفـحات پایانی خرّم بهشت، اهمیت و ارزش این اثر را نسبت به سایر منظومه‌های ستّۀ ضروریّه دوچندان می کند. این مثنوی شامل قریب شش هزار بیت و هشت باب است که به ترتیب عبارت اند از: شجاعت، کرم، عدل و داد، عشق، وفا، حکمت، صفا و صداقت، توحید و معرفت. از خرّم بهشت تنها یک نسخۀ خطی به جا مانده که در کتابخانۀ مجلس نگهداری می‌شود. مقالۀ حاضر معرفی کامل کتابشناسی و نسخه شناسی این اثر ارزشمنداست.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم

1- اعتصامی، یوسف.(1311). فهرست نسخه­های خطّی کتاب­خانۀ مجلس. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

2- ایرج­پور، محمّدابراهیم.(1389). شناخت­نامۀ هدایت. آینۀ میراث. سال هشتم. شمارۀ اوّل. بهار و تابستان. صص 54- 15.

3- تشکری، علی اکبر و چاهیان، علی اصغر. (1390). نگرشی بر نقش صنیع الدوله در نوسازی صنایع و استقرار نظام پارلمانی. فصلنامه جستارهای تاریخی، سال دوم، شماره اول، بهار و تابستان، ص.ص.75- 51.

4- شمس لنگرودی، محمّد.(1372). مکتب بازگشت (بررسی شعر دوره­های افشاریه، زندیه و قاجاریه). تهران: مؤلّف.

5- شمیسا، سیروس.(1386). نگاهی تازه به بدیع. تهران: میترا.

6- -----------.(1386). سبک‌شناسی شعر. تهران: میترا.

7- -----------.(1386). معانی. تهران: میترا.

8- -----------.(1390). بیان. تهران: میترا.

9-  شهماری، ندا.(1384).  صنیع الدوله؛ نخستین رئیس مجلس.پیام بهارستان، شمارة 53، 5-3.

10- فرشیدورد، خسرو.(1390). دستور مختصر تاریخی زبان فارسی. تهران: زوّار.

11- مجلسی، محمد باقر. ( 1412ق). بحار الانوار. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.

12- مسجدی، حسین.(1386). سبک بازگشت و شعر اصفهان در سدۀ سیزدهم. مجلّۀ علمی- پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. دورۀ دوم. شمارۀ چهل و نهم. تابستان. ص.ص. 137- 123.

13- هدایت، رضاقلی خان.(1385). سفارتنامۀ خوارزم. تصحیح جمشید کیان فر. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

14- ---------------.(1286). منظومۀ خرّم بهشت. نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. ش 433.

15- --------------. (1390). پرتوستان. تصحیح محمد ابراهیم ایرج پور. میراث بهارستان (دفتر چهارم). تهران: انتشارت مجلس شورای اسلامی.