پهنه بندی خطر وقوع سیل در شهرستان فریمان با استفاده از منطق فازی

محورهای موضوعی : مخاطرات محیطی (طبیعی و انسانی) و سکونتگاههای انسانی

ساناز سعیدی مفرد ¹ (دانشیار گروه شهرسازی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران)
مهدی آسیایی ² (دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1400/03/24 تاریخ پذیرش : 1400/08/11 تاریخ انتشار : 1402/03/01

کلید واژه: تحلیل سلسله مراتبی, منطق فازی, پهنه بندی, سیل, مخاطرات طبیعی,

چکیده مقاله :

مقدمه: یکی از مهمترین مخاطرات طبیعی در جهان و ایران سیل می باشد که در صورت وقوع خسارات زیادی را برجا خواهد گذاشت. از گام های بسیار مهم درجهت کاهش آثار زیان بار ناشی از آن، شناخت مناطق سیل گیر، درجه بندی این مناطق از لحاظ میزان خطر و پهنه بندی آن می باشد. تا براساس آن به توان درخصوص استفاده از اراضی و کاربری های مختلف از جمله توسعه بهینه آتی شهرها و روستاها، کشاورزی خدماتی و تولیدی، تصمیم گیری نمود و زیان های ناشی از وقوع سیل را کاهش داد. هدف: پژوهش حاضر با هدف پهنه بندی خطر وقوع سیل در شهرستان فریمان با تاکید بر نقاط شهری و روستایی در سال 1399 انجام پذیرفته است. روش شناسی تحقیق: این نوع پژوهش از نوع کاربردی که در آن از منطق فازی، تحلیل سلسله مراتبی و نرم افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده شده است. معیارهای مورد مطالعه در این مقاله شیب، فاصله از رودخانه، ارتفاع، زمین شناسی، کاربری اراضی، بارش، تراکم زهکشی و پوشش گیاهی می باشد. قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی این پژوهش، شهرستان فریمان واقع در استان خراسان رضوی می باشد. یافته ها: براساس یافته های حاصل از تلفیق لایه ها به روش همپوشانی فازی و وزن نهایی حاصل از مدل تحلیل سلسله مراتب فازی متغیر ارتفاع با ضریب وزنی 271/0 بیشترین و کاربری اراضی با ضریب 040/0 از کمترین تاثیر در سیل خیزی منطقه مورد مطالعه برخوردار می باشد. بنابراین با توجه به نقشه کلاسه بندی خطر سیل خیزی شهرستان فریمان می توان بیان نمود که مناطق با خطر خیلی زیاد 8/17درصد، مناطق با خطر زیاد 2/14 درصد، مناطق با خطر متوسط 4/20درصد، مناطق با خطر کم 5/22درصد و مناطق با خطر پذیری خیلی کم 1/25 درصد از مساحت شهرستان را اشغال نموده اند. نتایج: از یافته های حاصل می توان نتیجه گرفت که شهر فریمان در محدوده خطر خیلی کم و کم قرار گرفته است. به لحاظ سکونتگاه های روستایی نیز اکثر آبادیهای این شهرستان در پهنه با خطر آسیب پذیری متوسط قرار دارند. لذا پیشنهاد می شود نسبت به بهسازی، طراحی و اجرای طرح های آبخیز داری و آبخوان داری و مکان یابی شهرها و شهرک های جدید و همچنین طرح های عمران روستایی در منطقه مورد مطالعه توجه لازم مبذول گردد. همچنین برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان نیز باید در زمینه کاهش خطرپذیری جانمایی مناسب زیرساخت ها و جانمایی تأسیسات شهرستان اقدام لازم را بعمل آورند.

چکیده انگلیسی:

One of the most important natural hazards is floods, which will cause a lot of damage if they occur. One of the most important ways to deal with this natural hazard is to zoning the flood potential. The present study was conducted with the aim of zoning the risk of floods in Fariman city with emphasis on urban and rural areas in 1399. This type of research is an applied type in which fuzzy logic, hierarchical analysis and GIS software are used. The eight criteria studied in this paper include slope, distance from the river, altitude, geology, land use, rainfall, drainage density and vegetation. Based on the results obtained from the combination of layers by fuzzy overlap method and the final weight obtained from the fuzzy hierarchy analysis model, in which the height variable with a weight coefficient of 0.271 is the highest and land use with a coefficient of 0.040 has the lowest impact on flooding. The study area has. Therefore, according to the flood risk classification map of Fariman city, it can be stated that very high risk areas 17.8%, high risk areas 14.2%, medium risk areas 20.4%, low risk areas 22.5% and areas with high risk Occupies very little risk with 25.1% of the city area; It should also be noted that the city of Freeman is in a very low danger zone. In terms of rural settlements, most of the settlements in this city are in the zone of moderate vulnerability. Therefore, it is suggested that the necessary attention be paid to the improvement, design and implementation of watershed and aquifer management projects and the location of new cities and towns, as well as rural development projects in the study area. Planners and decision makers should also take the necessary action to reduce the risk of proper location of infrastructure and location of city facilities.

منابع و مأخذ:

استوار ایزدخواه، یاسمین. (1391). مفاهیم و مدلهای تاب­آوری ­در ­سوانح ­طبیعی. فصلنامه­ دانش پیشگیری و مدیریت بحران، 2(3)، 153-145.

جلالیان، سید اسحاق.(1397). ارزیابی تابآوری ساختاری- طبیعی کاربری اراضی شهری مطالعه موردی: منطقه4 کلانشهر تهران. فصلنامه شهر پایدار، 1(4)، 123-109.  

حاتمی­نژاد، حسین. پوراحمد، احمد. زیردست، کوشا (1399) سنجش میزان تاب آوری اجتماعی در منطقه 9 کلانشهر تهران، مجله مسکن و محیط روستا، 39(171)، 60-49.

حسین­زاده،­ سیدرضا. (1383)­. برنامه­ریزی ­شهری همگام با­ مخاطرات­طبیعی با تأکید بر ایران. مجله­ جغرافیا­ و ­توسعه ­ناحیه­ای،­ 3، 89-61.

حکیمی، هادی؛ معبودی، محمد تقی و علیزاده، پریا. (1396). تحلیل تاب آوری فردی ساکنان سکونتگاه های غیررسمی در مقابل مخاطرات محیطی (مطالعة موردی: شهر ارومیه). پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، 5(2)، 198-173.

رضایی، محمد رضا و کاویانپور، گلشن. (1395). ارزیابی میزان تاب آوری اجتماعی و کالبدی- محیطی محلات شهری در مواجهه با سوانح طبیعی )زلزله( مطالعه موردی: کلانشهر مشهد. تهران: سومین کنفرانس جامع مدیریت بحران.

ساسان­پور، فرزانه؛ آهنگری، نوید و حاجی­نژاد، صادق. (1396). ارزیابی تاب آوری منطقه12کلانشهر تهران در برابر مخاطرات طبیعی. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 4(3)، 98-85.

شکری فیروزجایی، پری. (1397). سنجش میزان تاب آوری شهرها در برابر مخاطرات طبیعی (مطالعه موردی: شهر بابل). فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 13(3)، 678-663.

صالحی، اسماعیل؛ آقابابایی، محمدتقی؛ سرمدی، هاجر و فرزادبهتاش، محمدرضا. (1390). بررسی میزان تاب آوری محیطی با استفاده از مدل شبکه علیت. محیط شناسی، 37(59)، 112-99. 

عباسی گوجانی، داوود؛ خادم الحسینی، احمد؛ مدیری، مهدی؛ صابری، حمید و گندمکار، امیر. (1398). تحلیل پیشرانهای تبیین کنندة تاب آوری شهری در کلانشهر مشهد. دو فصلنامة جغرافیای اجتماعی شهری، 6(1)، 122-109.

فلاح، مسعود و نوایی، اسدالله. (1393). نقش طراحی فضاهای شهری انعطاف پذیر و تاب آور در مدیرت بحران. پنجمین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران­های طبیعی، صص1354-1363.

قاسمی، رضا؛ امیدوار، بابک و بهزادفر، مصطفی. (1399). مطالعة اثربخشی راهبردهای فنی-کالبدی و اجتماعی-اقتصادی در بهبود تاب آوری شهری در برابر زلزله. پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، 8(1)، 114-99.

کتابچی، عماد. رسائی­پور، مریم. (1397). تاب آوری شهری: ارائه مدلی مفهومی از برنامه­ریزی و مدیریت شهری. فصلنامه معماری شناسی، 1(1)، 10-1.

کریمی رزکانی، علیرضا؛ شیخ الاسلامی، علیرضا و پریزادی، طاهر. (1398). تحلیل وضعیت تاب آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (مورد مطالعه: شهر باقرشهر). فصلنامه پژوهش و برنامه­ریزی شهری، 10(37)، 54-41.

کریمی، رامین. (1394). راهنمای آسان تحلیل آماری با SPSS . تهران: انتشارات هنگام.

لعلی، محمد؛ خوارزمی، امیدوار و اجزا شکوهی، محمد. (1398). ارزیابی میزان آمادگی شهر مشهد در مواجهه با مخاطرات طبیعی با رویکرد تاب آوری شهری. مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی، 8(1)، 118-103.

میراسدالهی، شمسی سادات؛ متولی، صدرالدین؛ قبادی، غلامرضا. (1399). تحلیل تاب آوری سکونتگاه­های شهری در برابر سیلاب با تاکید بر شاخص­های اقتصادی و اجتماعی (مطالعه موردی: شهر گرگان). 20(59)، 173-155.

میرزائی، خلیل. (1388). پژوهش، پژوهشگری و پژوهشنامه نویسی. تهران: انتشارات جامعه شناسان.

نظم­فر، حسین و پاشازاده، اصغر. (1397). ارزیابی تاب آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی(مطالعه موردی: شهر اردبیل). فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، 8(27)، 116-101.

ویسی، فرزاد. (1395). ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی سکونتگاه­های روستایی از دیدگاه دهیاران (مطالعۀ موردی: بخش مرکزی شهرستان مریوان). . فصلنامة امداد و نجات، 8(4)، 45-29.

Agudelo­Vero; Claudia, M. et,­al. (2012). Harvesting urban resources towards more resilient cities. In: Resources.Conservation and Recycling. 64, 3-12.

Bastaminia, A., ­Rezaei, M. R., & Dastoorpoor, M. (2017). Identification and evaluation of the components and factors affecting social and economic resilience in city of Rudbar, Iran. International Journal of Disaster Risk Reduction, 22(2), 269- 280.

 Dwirahmadi, F.,  Rutherford, Sh.,   Phung, D., &  Chu, C . (2019). Understanding the  perational Concept of a Flood-Resilient Urban Community in Jakarta, Indonesia, from the Perspectives of Disaster Risk Reduction, Climate Change Adaptation, and Development Agencies, Int J Environ Res Public Health. 2019 Oct; 16(20), 3993. Published online 2019 Oct 18. doi: 10.3390/ijerph16203993, PMCID: PMC6843987, PMID: 31635410.

Xia Wu et al. (2020). Increasing green infrastructure-based ecological resilience in urban systems: A perspective fromlocating ecological and disturbance sources in a resource-based city. Sustainable Cities and Society 61(4),102354

Jingjing Liang, & Yangfan Li .(2020). Resilience and sustainable development goals based social-ecological indicators and assessment of coastal urban areas: A case study of Dapeng New District, Shenzhen, China. Journal of  Watershed Ecology and the Environment, 2(9), 1-60.

Leichenko,­ R. (2011). ­Climate Change and Urban Resilience.­Current Opinion in Environmental Sustainability, 3(3), 164-168.

Liao, Kuei-Hsien .(2012). A Theory on Urban Resilience to Floods-A Basis for Alternative Planning Practices. Ecology and Society, 17(4), 24-41.

 Suárez, M.,  Gómez-Baggethun, E.,  Benayas, J.,  &  Tilbury, D  .(2016). Towards an Urban Resilience Index: A Case Study in 50 Spanish Cities. Urban Resilience and Urban Sustainability,   8(8), 774- 793.

Sudmeier-Rieux, K. I. (2014) Resilience – an emerging paradigm of danger or of hope? Disaster Prevention and Management, 23(1), 67-80.

UNIDR (2011) Global Assessment Report on Disaster Risk Reduction: Revealing Risk, Redefining Development. UNISDR Practical Action 2012. Geneva. UNISDR/ ILO/ UNDP (International Labour Organization/ United Nations Development Programme). 2010. Local Governments and Disaster Risk Reduction: Good Practices and Lessons Learned. Geneva : UN-ISDR

Walklate, S., McGarry, R., & Mythen, G. (2014) Searching for Resilience: A Conceptual Excavation. Armed Forces & Society, 40(3), 408-427.