تحلیل میزان توسعه یافتگی سکونتگاه های روستایی و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان ایرانشهر)

محورهای موضوعی : مطالعات برنامه ریزی شهری و منطقه ای

اسکندر صیدائی ¹ , هادی راستی ² , ساجده آذر ³

1 - دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه‌ریزی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3 - دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

تاریخ دریافت : 1394/07/22 تاریخ پذیرش : 1395/03/25 تاریخ انتشار : 1395/03/31

کلید واژه: عوامل جغرافیایی, بخش مرکزی, توسعه سکونتگاه های روستایی, شهرستان ایرانشهر,

چکیده مقاله :

طبق شواهد و تجربیات، به حق و وظیفه توسعه فضاهای روستایی به تناسب سهم و جایگاه و کارکرد آن ها در اقتصاد ملی کم توجهی شده و به دلیل بی مهری به نقش عوامل جغرافیایی (محیط طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و...) در شکل پذیری و ترتیب فضایی و توسعه سکونتگاه های روستایی، علیرغم تلاش های انجام شده در کشور به ویژه پس از انقلاب، هنوز ناپایداری و توسعه نیافتگی در عرصه های روستایی ایران نمایان است. از این رو پژوهش حاضر در پی بررسی میزان توسعه یافتگی سکونتگاه های روستایی بخش مرکزی شهرستان ایرانشهر و نقش برخی عوامل جغرافیایی در آن، از دیدگاه ساکنان محلی است. عوامل مورد بررسی دربرگیرندۀ عوامل محیط طبیعی، فضایی، اجتماعی و اقتصادی است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و جامعه آماری کلیه سکونتگاه های روستایی بخش مرکزی ایرانشهر هستند. در این بین 19 روستا و 294 سرپرست خانوار به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. داده های بدست آمده به کمک روش های آماری در محیط نرم افزار SPSS مورد پردازش و تحلیل قرار گرفت. نتایج پژوهش نمایان گر پایین بودن میزان توسعه یافتگی روستایی در بخش مرکزی ایرانشهر یعنی زیر حد متوسط نظری (با درجه میانگین 43/2) است و بیشتر عوامل (به غیر از مخاطرات طبیعی، بعد خانوار و نرخ اشتغال) دارای ارتباط منطقی و معناداری با توسعه یافتگی روستایی می باشند. در این میان تأثیر عوامل مکانی- فضایی و پس از آن عوامل اجتماعی پررنگ تر است. از این رو توسعه سکونتگاه های روستایی در محدوده مورد مطالعه نیازمند بازنگری اساسی در سیاستگذاری ها و برنامه های توسعه روستایی و داشتن نگاه خاص به نقش برخی عوامل جغرافیایی در روند توسعه سکونتگاه های روستایی است.

چکیده انگلیسی:

According to the evidences and experiences, the developing of rural areas in proportion to their share and the status and functioning in the national economy have been badly neglected, and because of inattention to the role of geographical factors (Natural environment, social, economic,…) in the ductility and spatial arrangements and the development of rural settlements, despite efforts in the country, especially after the revolution, instability and underdevelopment in the rural areas is still visible in Iran. Accordingly, this study seeks to examine the development level of rural settlements in the central part of Iranshahr and the role of geographical factors in that, from the local residents' point of view. The investigated factors comprise natural environment, spatial, social and economic ones. The research is descriptive-analytic and the total rural settlements of the central part of Iranshahr are the population. 19 villages and 294 heads of households were selected as the sample size. The obtained data were analyzed and processed through statistical methods in SPSS software. The results revealed a low rate of rural development in the central part of Iranshahr, i.e., is below the theoretical average (with an average of 2.43), and most of factors (apart from natural disasters, family aspect and employment rates) have a logical and significant relationship with rural development. Among them, the effect of spatial location factors and then, the social factors is more highlighted. Therefore, the development of rural settlements in the study area requires a fundamental revision in policies and programs for rural development, and also having a specific look at the role of some geographical factors in the development process of rural settlements is needed.

منابع و مأخذ:

1. ابراهیم­زاده، عیسی و کوهزاد رئیس پور؛ 1390، بررسی روند تغییرات درجه توسعه‌یافتگی مناطق روستایی سیستان ‌و بلوچستان با بهره­گیری از تاکسونومی عددی طی دهه­های 1385 و 1375، مجله جغرافیا و توسعه، دوره 9، شماره 24، صص 76-51.


2. استعلاجی، علیرضا و مجتبی قدیری معصوم؛ 1384، بررسی عوامل جغرافیای در نظام استقرار سکونتگاه­ها با تأکید بر تکنیک­های کمّی (موردی: ناحیه ویلکیج از توابع شهرستان نمین)، پژوهش­های جغرافیایی، شماره 53، صص 136-121.


3. تقیلو، علی­اکبر؛ 1393، تحلیل علی توسعه­یافتگی و توسعه­نیافتگی سکونتگاه­های روستایی مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان ارومیه، مجله برنامه­ریزی منطقه­ای، دوره 4، شماره 15، صص 102-85.


4. حسینی ابری، سید حسن؛ 1383، مدخلی بر جغرافیای روستایی ایران،چاپ دوم، انتشارات دانشگاه اصفهان، اصفهان.


5. خادم الحسینی، احمد؛ حاتمی، حسین و حاتمی، مجتبی؛  1389، تحلیل عدم تعادل فضایی توسعه در استان سیستان و بلوچستان (با استفاده از مدل اسکالوگرام)، مجله جغرافیایی چشم­انداز زاگرس، دوره 2، شماره 4، صص 144-127.


6. داوان، ام. ال؛ 1388، اولویت­های توسعه روستایی، ترجمه مهدی طالب و دیگران، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.


7. راتن، ورنون؛ 1372، طرح­های توسعه همه جانبه روستایی، دورنمای تاریخی، ترجمه عبدالحمید هاشمی علیا، فصلنامه روستا و توسعه شماره 5، مرکز تحقیقات و بررسی مسایل روستایی وزارت جهاد سازندگی، تهران.


8. رضوانی، محمد رضا؛ 1381، سنجش درجه توسعه­یافتگی استان­های کشور با استفاده از تحلیل تاکسونومی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 163-162.


9. زیاری، کرامت الله؛ 1379، سنجش درجه توسعه­یافتگی فرهنگی استان­های ایران، فصلنامه ­علوم اجتماعی، شماره 16، صص 104-91.


10. سعیدی، عباس؛ 1389، ده مقاله در شناخت سکونتگاه­های روستایی، انتشارات مهر مینو، تهران.


11. سرور، رحیم و محمد خلیجی، 1394، سنجش درجه توسعه­یافتگی شهرستان‌های استان کهگیلویه و بویراحمد، مجله برنامه­ریزی منطقه­ای، دوره 6، شماره 21، صص 102-89.


12. سعیدی، عباس؛ 1384، مبانی جغرافیای روستایی، چاپ ششم، انتشارات سمت، تهران.


13. شکور، علی؛ شمس الدینی، علی؛ زارع، اعظم و کریمی، فضل­اله؛ 1392، تحلیلی بر درجة توسعه­یافتگی نواحی روستایی شهرستان مرودشت با استفاده از مدل موریس و ضریب اختلاف، مجله پژوهش و برنامه­ریزی روستایی، سال ۲، شماره ۲ (پیاپی ۴)، صص 74-49.


14. شهبازی، اسماعیل؛ 1384، توسعه و ترویج روستایی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.


15. شیخ بیگلو، رعنا، مسعود تقوایی و حمیدرضا وارثی؛ 1391، تحلیل فضایی محرومیت و نابرابری­های توسعه در شهرستان­های ایران، فصلنامة رفاه اجتماعی، سال 12، شماره 46، صص 214-189.


16. شهرکی، جواد و سردار شهرکی، علی؛ 1393، بررسی درجه توسعه­یافتگی شهرستان­های استان سیستان و بلوچستان با تاکید بر شاخص­های عمده بخش کشاورزی، مجله برنامه­ریزی منطقه­ای، دوره 4، شماره  15، صص 27-13.


17. شیعه، اسماعیل؛ 1378، با شهر و منطقه در ایران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.


18. ضرابی اصغر و رعنا شیخ بیگلو؛ 1390، سطح­بندی شاخص­های توسعة سلامت استان های ایران، فصلنامة رفاه اجتماعی، سال یازدهم، شماره 42، صص 127-107.


19. طرازکار، محمدحسن و منصور زیبایی؛ 1383، معیارهای رفاه اجتماعی و توزیع درآمد و فقر در جوامع روستایی و شهری (مطالعه موردی استان­های فارس و اصفهان و سمنان)، مجله اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره ٤٨، صص 164-137.


20. قائد رحمتی، صفر؛ خادم­الحسینی، احمد و محمدی­فرد، علی؛ 1389، تحلیلی بر درجه توسعه­یافتگی شهرستان­های استان سیستان و بلوچستان، مجله آمایش محیط، دوره 3، شماره  9، صص 113-97.


21. قاسمی اردهایی، علی؛ 1387، بررسی تطبیقی وضعیت رفاه در خانوارهای شهری و روستایی، فصلنامه روستا و توسعه، سال ۱۱، شماره ۲، صص 20-1.


22. مهدوی، مسعود؛ 1384، مقدمه­ای بر جغرافیای روستایی ایران، چاپ ششم، انتشارات سمت، تهران.


23. مظفر، فرهنگ، حسینی، سید باقر؛ سلیمانی، محمد؛ ترکاشوند، عباس و سرمدی، علی اکبر؛ 1387، ارزیابی اثرات اجرای طرح­های هادی بر محیط زیست روستاهای ایران، مجله علوم محیطی سال پنجم، شماره 3 (پیاپی 19)، صص 32-11.


24. مطیعی­لنگرودی، سید حسن؛ 1386، برنامه­ریزی روستایی با تأکید بر ایران، انتشارات جهاد دانشگاهی، مشهد.


25. موزلی، مالکوم جی؛ 1388، توسعه روستایی: اصول و عملیات، ترجمه مجتبی قدیری معصوم و آئیژ عزمی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.


26. مولایی، محمد؛ 1386، مقایسه درجه توسعه یافتگی بخش خدمات و رفاه اجتماعی استان­های ایران طی سال­های 1373 و 1383؛ فصلنامه رفاه اجتماعی، دوره 6، شماره 24، صص 258-241.
    
    
    1. Bhatia, V. and Rai, S., 2004, Evaluation of Socio-Economic Development in Small Areas, New Delhi, vol 5. 178-190
    
    
    2. Berger Gu., 1994, Social structure and rural develoment in the third world, Cambrdge university.
    
    
    3. Cleavar K., 1997, Rural development strategies, for poverty reduction and environmental production in sub- sahran Africa,the world Bank Washington DC.
    
    
    4. Joao, O. and et el., 2003, A Multivariate Methodology to Uncover Regional Disparities: A Contribution to Improve European Union And governmental Decisions, European Journal of Operational Research, Vol 145. 121-135.
    
    
    5. Peter D., & Micheal H., 1993, The geography of settlement, longman Singapore publishers.
    
    
    6. Ramatu, M., 2007, Regional Disparities in Ghana: Policy Options and Public Investment Implications, University of Ghana, International Food Policy Research Institute, Vol 11.1-32.
    
    
    7. Saeedi, A., and Taleb M., 1996, Types of Settlement and Typology of Rural Housing, Tehran: Housing Fondation of Islamic Revolution.