تحوّل در مناسک زرتشتی مربوط به »مرگ« با گذر به دوره اسلامی
محورهای موضوعی : مسیحیت
راضیه فرهی
1
(دانشجوی دکتری ادیان و عرفان تطبیقی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
علیرضا ابراهیم
2
(استادیار دانشکده الهیات، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
فرزانه گشتاسب
3
(دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران)
زهرا حسینی حمید
4
(استادیار دانشکده الهیات، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
کلید واژه: مناسک زرتشتی, آیین‌های گذار زرتشتی, مردگان زرتشتی, دخمه‌گذاری,
چکیده مقاله :
آیین‌ها و مناسک، از نخستین و مهم‌ترین ابعاد یک دین به شمار می‌روند که در رویارویی با فرهنگ غالب، متحول می‌شوند. این مقاله که به روش توصیفی-تحلیلی به نگارش درآمده است، نشان می‌دهد که از زمان ورود مسلمانان به ایران تا عصر حاضر، چگونه عوامل درونی (مانند: کاهش موبدان) یا بیرونی (همچون: عرف اکثریت) بر مناسک زرتشتی‌ِ مربوط به مرگ تأثیر نهادند. این تأثیرات که در سه جهت فروکاهشی، ثابت و افزایشی جریان یافته، منجر به حذف، تبدیل، تغییر، توجیه، تثبیت، تحکیم، تقلید و تحمیل در بعضی از آیین‌های درگذشتگان بوده است. نتایج عینی تحولات را می‌توان در امور گوناگونی مشاهده کرد، از جمله: حفظ اعتبار مناسک به عنوان ابزاری برای پشتیبانی درگذشتگان و تسکین بازماندگان، تقویت بنیان های اعتقادی زرتشتی با توجیحات جدید، انطباق صور آیینی کهن با شرایط نوین، بهره گیری از مناسک مرگ به عنوان عامل بازیابی هویت تاریخی و دینی، همگامی با جامعه میزبان و کاهش فشارهای انتقادی، حفظ جایگاه انحصاری دینیاران در اجرای برخی مناسک و احاله بعضی مناسک دیگر به عموم دینداران، و البته، از میان رفتن شماری از ابنیه مرتبط با مرگ که گواه حضور تاریخی زرتشتیان بوده‌اند.
Rituals are among the first and most important elements of religion that change over time. This article, which is written in a descriptive-analytical method, surveys how internal factors (Such as reduction of priests) or external factors (such as the rules of the majority) affected on Zoroastrian funeral ceremony after Islamic era. These effects occur in three forms: decreasing, constant and increasing which lead to deletion, conversion, change, justification, establishment, consolidation, imitation and imposition in some of the Zoroastrian funeral ceremony. The objective results of developments can be seen in a variety of matters such as: maintaining the credibility of rituals as a tool to support the dead and relieve the survivors, strengthen the foundations of Zoroastrian doctrines with new interpretation, adaptation of ancient ritual forms to modern conditions, utilizing the death rituals as a recovery agent of historical and religious identity, keeping up with the host community and reducing critical pressures, maintaining the exclusive position of religious people in the implementation of some rituals and introducing some other rituals to the general public.
- آذرگشسب، اردشیر، آیین کفن و دفن زرتشتیان، تهران، فروهر، ١٣٤٨.
- --------، مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان، تهران، فروهر، ١٣٧٢.
- ارداویرافنامه، به کوشش فیلیپ ژینو، ترجمه ژاله آموزگار، تهران، نشر معین و انجمن ایرانشناسی فرانسه، ١٣٧٢.
- آموزگار، ژاله و احمد تفضلی، کتاب پنجم دینکرد، تهران، معین، ١٣٨٦.
- بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، آگاه، ١٣٩٨.
- بویس، مری، تاریخ کیش زرتشت، ترجمه همایون صنعتی زاده، تهران، توس، ١٣٧٦.
- --------، زردشتیان باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسکر بهرامی، تهران، ققنوس،١٣٨١.
- پورداود، ابراهیم، خرده اوستا، تهران، اساطیر، ١٣٨٠.
- خسرویانی، کیخسرو، »یاد و یادگار« از کتاب سروش پیر مغان، یادنامه جمشید سروشیان (مجموعه مقالات) به کوشش کتایون مزداپور، نشر ثریا، ١٣٨١.
- خورشیدیان، اردشیر، »برشمردن برخی از سنت های زرتشتی پیرامون آیین درگذشتگان (بیان سه شیوه دفع مردگان میان زرتشتیان کهن تهران)«، گفتگو با موبد خورشیدیان در انجمن موبدان تهران، تارنمای انجمن موبدان، 1399:
- دوستخواه، جلیل، اوستا، تهران، مروارید، ١٣٨٦.
- روایت پهلوی، تصحیح مهشید میرفخرایی، تهران، مؤسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی، ١٣٦٧.
- ریچاردز، فرد، سفرنامه فرد ریچاردز، ترجمه مهین‌دخت صبا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ١٣٤٣.
- شایست ناشایست، تصحیح کتایون مزداپور، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی،١٣٦٩.
- صد در بندهش. و صد در نثر:
Edited by Ervad Manji Nasarvanji Dhabhar. Published by the trustee of the Parsee Punchayet Funds and roerties, 1909.
- عنایتی‌زاده، ایرج، »نگاهی تطبیقی بین دخمه‌های زرتشتیان ایران و پارسیان هند و جنبه‌های آیینی و دینی ساخت دخمه‌ها در سنت پارسیان«، پژوهشنامه ایرانشناسی، شماره ٢، ١٣٩٦.
- گشتاسب، فرزانه، »آیین‌های پس از مرگ نزد زرتشتیان ایران«، مرگ و زندگی از منظر زبان، اسطوره و تاریخ (همایش ملی مردمشناسی مرگ و زندگی)، به کوشش فریبا شریفیان، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، ١٣٩٤.
- -----------، »بررسی چند واژة آیینی در دین مزدیسنی«، مجله انسانشناسی، شماره ١٥، ١٣٩٠.
- -----------، »دخمه‌گذاری وآیین‌های آن در سنّت متاخر زرتشتیان ایران«، تجربه دیروز و چشم‌انداز فردا، مجموعه مقالات کنفرانس ایرانشناسی در فرانسه، به کوشش صادق حیدری نیا، زهرا باصری (پاریس، ٢٠١٥)، نگارستان اندیشه، ١٣٩٤.
- -----------، »ستوش در متون فارسی میانه و آیین‌های زرتشتی«، زبان شناخت، شماره ٢، ١٣٨٩.
- -----------، »گاهنبار، سنت کهن مکتوب و آداب و رسوم امروزی آن«، مطالعات مردمشناسی میراث فرهنگی، شماره١، ١٣٩٩.
- مزداپور، کتایون، »تداوم آداب کهن در رسم‌های معاصر زرتشیان در ایران«، مجله فرهنگ (ویژة زبانشناسی)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، (ترجمه آلمانی این مقاله در مجموعه مقالات کنفرانس به چاپ رسیده است)، س١٧، ١٣٨٣.
- مغنیه، محمّد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، بیروت، دارالتیار، بی تاریخ.
- منصوریان، حسین، »آیین تدفین و سوگواری در شاهنامه«، زبان و ادبیات فارسی، س٢، شماره ٤، ١٣٩٠.
- میرفخرایی، مهشید، بررسی هادخت نسک، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ١٣٧١.
- مینوی خرد، به کوشش احمد تفضلی و ژاله آموزگار، تهران، توس، ١٣٨٠.
- نیکنام، کورش، »بازتاب حکمت ایرانی در جشن‌های تابستانی«، تارنمای مؤلف، 1394:
www.kniknam.com
- Boyce, M., Maneckji-limji Hataria in Iran, Cama oriental institute, Bombay, 1969.
- HUFF, D., Archaeological evidence of Zoroastrian funerary practices in Michael Strasberg(ed) Zoroastrian in context (593-630) Leiden, Brill. 2003.
- Mark R. Cohen, “Omar, Covenant of”, in Encyclopedia Judaica, 2nd ed., Detroit, 2007, vol. 15.
- Moazami, M., “Nasu”, Encyclopedia Iranica, available at online edition, demon-articles/ nasu http://www.iranicaonline.org. 2016.
_||_