رویکرد اجتماعی شیخ احمد جام به اصناف دینی عصر خود

محورهای موضوعی : تصوف

محمود شیخ ¹ (دانشگاه تهران؛ دانشکده الهیات و معارف اسلامی؛ گروه ادیان و عرفان تطبیقی)
زهرا امیرخان ² (معلم. وزارت آموزش و پرورش)

تاریخ دریافت : 1398/05/14 تاریخ پذیرش : 1398/05/14 تاریخ انتشار : 1397/05/01

کلید واژه: احمد جام, تصوف, اصناف دینی, عارف, عالم, شیخ,

چکیده مقاله :

در نوشته های احمد جام (قرن 5-6 ق) افزون بر مباحث عرفانی، به مسائل اجتماعی نیز توجه شده است. این مقاله می کوشد با روش تحلیل محتوا، رویکرد او را به اصناف دینی عصرش تبیین کند. برای تبیین رویکرد او به اصناف دینی عصرش، ابتدا الگوهای شخصیتی مورد اشارة او از آثار مهمش استخراج شد و سپس با احصا، تحلیل و دسته بندی اوصافی که برای هر دسته برشمرده و نقدهایش بر آنان، تبیین شده است. در آثار او با سه گروه شخصیتی مواجهیم که عبارتند از: 1. گروهی کاملاً مقبول و الهی مانند زاهد، عارف، حکیم و...؛ 2. گروه گاه نامقبول و گاه مقبول مانند صوفی، مرید، درویش و ...؛ و 3. کاملاً نامقبول مانند قاری، مفتی، خواجه امام و .... این گروه ها نشان می دهد که ذهن او به دو دستة متصوفه و اصحاب علوم ظاهری معطوف بوده است و به اصناف دیگر (بازاریان و امرا) بی توجه بوده است. از اوصافی که او برای این دسته ها برمی شمرد، چنین برمی آید که اساس نگرش او به جامعه اش، بناشده بر معنویت و اخلاق است و نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی، حساسیت چندانی نداشته و ریشة مشکلات اجتماعی را هم در مسائل اخلاقی و معنوی می دیده است.

چکیده انگلیسی:

In the works of Shaikh Ahmad Jām (11-12 A.D), besides his attention to mystical and moral issues, he often considers the social problems. By employing content analysis method, this article tries to describe his approach towards his contemporary religious guilds. According to his works, one can distinguish three different classes in the religious community: firstly the sacred characters who are completely acceptable, such as ascetics, mystics and sages. Secondly, a group that consists of good and bad characters, such as Sufis and Dervishes. Thirdly a group that consists of hypocrites who just care about the outside elements of the religion. From this categorization, it is obvious that Shaikh Jām just preoccupied with religious community and did not pay attention to other classes of society, such as rulers and merchants. Moreover, he numerated the attributes of these classes from which one can guess his focus was on the ethics and spirituality and he did not concern about socio-political issues.    

منابع و مأخذ:

اروجی، فاطمه و عبدالرئوف نصیری جوزقانی، «حیات سیاسی و فکری خاندان شیخ جام از ظهور تا پایان تیموریان»، تاریخ پژوهی، ش62، 1394ش.

استوار نامقی، سیدمحمد و قربان صباغ، محمودرضا، «استعاره‌های سماع در انس التائبین احمد جام نامقی»، مطالعات عرفانی، ش22، 1394ش.

همو، «تحلیل گفتمانی انس التائبین احمد جام». فصلنامه جستارهای ادبی، ش192، 1395ش.

ایمان، محمدتقی و محمودرضا نوشادی، «تحلیل محتوای کیفی»، مجلة پژوهش، سال3، ش2، 1390ش.

بهمنی مطلق، یدالله و خدادادی، محمد، «تحلیل ساختار زبانی شیخ احمد جام بر اساس کنوز الحکمة و انس التائبین»، بهار ادب، ش3، 1390ش.

جام نامقی، احمد، انس التائبین، تصحیح علی فاضل، تهران، انتشارات توس، چ2، 1390ش.

همو، بحار الحقیقه، تصحیح حسن نصیری جامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1389ش.

همو، روضة المذنبین و جنة المشتاقین، تصحیح علی فاضل، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، چ3، 1387ش.

همو، سراج السائرین، تصحیح حسن نصیری جامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1389ش.

همو، کنوز الحکمة، تصحیح علی فاضل، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1387ش.

همو، مفتاح النجات، تصحیح علی فاضل، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، چ3، 1387ش.

راستگو، سیدمحمد. «شیخ جام در انس التائبین»، آینه پژوهش، ش6، 1390ش.

شفیعی کدکنی، محمدرضا، درویش ستیهنده: از میراث عرفانی شیخ جام، تهران، سخن، 1393ش.

همو، «روابط شیخ جام با کرامیان عصر خویش»، مجله زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت معلم، ش 6، 7 و 8، 1373ش.

شیرازى، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، تصحیح محمدجعفر محجوب‏، تهران، انتشارات سنائى، 1382ش.

شیری، طهمورث و ندا عظیمی، «بررسی مقایسه‌ای تحلیل محتوای کیفی و روش هرمنوتیک»، نشریة مطالعات جامعه‌شناسی، سال4، ش15، 1391ش.

صابرمقدم، فرامرز، «از نامق تا جام، سیر عرفانی شیخ احمد جام»، تاریخ‌پژوهی، ش21، 1383ش.

غزنوی، سدیدالدین محمد، مقامات ژنده‌پیل، تصحیح حشمت مؤید، تهران، علمى فرهنگى، چ3، 1384ش.

فاضل، علی، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار احمد جام، تهران، انتشارات طوس، 1373ش.

قائدی، محمدرضا و گلشنی، علیرضا، «روش تحلیل محتوا، از کمّی‌گرایی تا کیفی‌گرایی»، مجلة روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی، سال 7، ش23، 1395ش.

قربان‌پور آرانی، حسین و حیدری رامشه، ناهید، «از کرامات تا خرافات با تأکید بر اسرارالتوحید و مقامات ژنده پیل»، فصلنامه ادیان و عرفان، ش2، 1393ش.

مؤذنی، علی محمد و ندیمی هرندی، محمود، «اطلاعاتی دربارة قطب‌الدین محمد بن مطهر بن احمد جام (ژنده‌پیل) همراه با نقد بخشی از مقدمة مصحح چاپ جدید حدیقه الحقیقه»، ادب فارسی، ش7، 1390ش.

مؤید سنندجی، حشمت، «طاووس علیین، دربارة ژنده پیل احمد جام و شیخ ابوسعید ابوالخیر»، مجله ایرانشناسی، ش43، 1378ش.

مدنی، امیرحسین، «احمد جام، از افسانه تا واقعیت»، مطالعات عرفانی، ش16، 1391ش.

همو، «شباهت‏های عرفانی آثار احمد جام با شش اثر عرفانی پیش از خود و ردّ نظریة امّی بودن وی»، کهن‌نامه ادب فارسی، ش4، 1393ش.

مدنی، امیرحسین و کهدویی، محمدکاظم و ملک ثابت، مهدی، «شیخ احمد جام و افسانة کرامات»، ادب‌پژوهی، ش32، 1389ش.

مستعلی پارسا، غلامرضا و شمس، حامد، «قدرت و سلطنت معنوی اولیاء در نگاه شیخ احمد جام (ملاحظة سبک‌شناسانه در انس ‌التائبین و مقایسة آن با مقامات ژنده‌پیل)»، متن‌پژوهی ادبی، ش62، 1393ش.

نصیری جامی، حسن، «حکایاتی نویافته و راهگشا در احوال شیخ جام»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی، ش29، 1390ش.

همو، «واژه‌هایی نادر و مغتنم در زبان شیخ جام»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی، ش23، 1388ش.

هدایت، رضاقلى‌خان، تذکره ریاض العارفین‏، تصحیح ابوالقاسم رادفر و گیتا اشدیرى، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى، 1385ش.