شریعت و طریقت در انجیل توماس و عرفان اسلامی

محورهای موضوعی : مسیحیت

مهران رهبری ¹ (دانش‌آموخته دکتری رشته ادیان و عرفان تطبیقی)

تاریخ دریافت : 1401/05/14 تاریخ پذیرش : 1401/07/17 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: "عرفان اسلامی", "شریعت", "تصوف", "انجیل توماس", "طریقت",

چکیده مقاله :

یکی از متون مهم کتابخانه نجع حمادی انجیل غیررسمی توماس است که از زمان کشف، به جهت اهمیتش در شناخت آموزه‌های اصیل مسیحیت، توجّه بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب کرده است. لزوم اجرای ظاهری اعمال دینی (شریعت) و باطن آن (طریقت) از جمله موضوعاتی است که در انجیل توماس و در قالب گفتگوها یا مَثَل‌های کوتاه مورد اشاره قرار گرفته است. در این انجیل غیررسمی، رفتارهای مزوّرانه فریسیان و سنّت‌های تقلیدی ایشان مورد انتقاد قرار می‌گیرد و عیسی شاگردان را به تصحیح نیّت و انجام با حضور قلب احکام و اعمال شرعی ترغیب می‌کند. بنابر بعضی روایات اسلامی، امور دینی به شریعت که قوانین شرع و طریقت که حیات معنوی و احوال مؤمنین است، تقسیم شده است و بر این اساس صوفیه، به عنوان حاملان معنوی اسلام، حقیقت دین را دربرگیرنده هر دو بُعد شریعت و طریقت و آنها را دو روی یک سکه‌ و گسست‌ناپذیر می‌دانند و به سالک توصیه می‌کنند که در هر مرحله‌ای از سلوک در عین پایبندی به شرع، اسیر صورت و غافل از معنى نشوند و علاوه بر اجرای احکام شرعی، به باطن آنها نیز عنایت داشته باشند. این مقاله به مقایسه رویکرد انجیل توماس و متون اسلامی به این موضوع پرداخته است.

چکیده انگلیسی:

The Gospel of Thomas is one of the important texts of Nag Hammadi library. Paying attention to the external implementation of religious laws (Sharia) and its internals (Tariqa) are among the topics that have been mentioned to in this non-canonical text. In this Gospel, the fraudulent behavior of the Pharisees and their imitative traditions are criticized and Jesus encourages the disciples to correct the intention and perform religious practices with the presence of the heart. According to Islamic traditions, religious affairs are divided into Sharia and Tariqat. On this basis, Sufis, as the bearers of the spiritual dimension of Islam, consider the truth of religion including both aspects of Sharia and Tariqa, and they are two sides of the same coin and inseparable. They advise the seeker not to get caught up in the form and oblivious to the meaning while adhering to the Sharia and in addition to the implementation of Sharia laws, they must also take care of the interior of religious practices as the spiritual life of believers. This article compares the approach of the Gospel of Thomas and Islamic texts on this issue.

منابع و مأخذ:

* قرآن کریم

** نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، 1414 ق.

• آملی، سیدحیدر، أنوار الحقیقة و أطوار الطریقة و أسرار الشریعة، قم، نور علی نور، 1382.


• ابن أبی جمهور، محمّد بن زین‌الدین‏، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة‏، قم، دار سید الشهداء للنشر، 1405 ق.


• ابن عربى، محیی‌الدین‏، مجموعة رسائل ابن عربى‏، بیروت، دار المحجة البیضاء، 1421 ق.


• ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الأعلام الإسلامی، 1404 ق.


• ابن منظور، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار صادر، 1414 ق.


• اسیری لاهیجی، محمّد، مفاتیح الإعجاز فی شرح گلشن راز، بمبئی‏، 1312.


• انصاری، خواجه عبدالله‏، مناجات نامه‏، کرمان، انتشارات خدمات فرهنگى کرمان‏، 1382.


• تابنده محبوب‌علیشاه، حاج علی، خورشید تابنده، چاپ دوم، تهران، حقیقت، 1377.


• حسنی رازی، مرتضی بن داعی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، تهران، اساطیر، 1364.


• خوارزمی، کمال‌الدین حسین، ینبوع الأسرار‏، تهران، انجمن مفاخر فرهنگی، 1384.


• راغب اصفهانى، حسین بن محمّد، مفردات ألفاظ القرآن‏، بیروت، دار القلم، 1412 ق.


• سعدی شیرازی، شیخ مصلح‌الدین، کلیات سعدی، چاپ چهارم، تهران، نشر نامک، 1383.


• سلطان‌علیشاه گنابادی، حاج ملاسلطان‌محمّد، بیان السّعادة فی مقامات العبادة‏، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏‏، 1408 ق.


• شاه نعمت الله ولى‏، سید نورالدین، دیوان اشعار، تهران، نشر باران، بی تا.


• شبستری، شیخ محمود، گلشن راز، تهران، طهوری‏، 1368.


• الصادق(ع)، جعفر بن محمّد‏، مصباح الشریعة، بیروت، اعلمی، 1400 ق.


• صفّار، محمّد بن حسن‏، بصائر الدرجات، چاپ دوم، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، 1404ق.


• طبرسى، فضل بن حسن‏، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، چاپ سوم، تهران، ناصرخسرو، 1372.


• طریحی، فخرالدین بن محمّد، مجمع البحرین، تهران، مکتبه المرتضویه، 1375.


• عراقی، فخرالدین ابرهیم، کلیات عراقی، چاپ چهارم، تهران، سنایی، 1348.


• عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین، تذکرة الاولیاء، چاپ پانزدهم، تهران، زوّار، 1384.


• علامه حلى، حسن بن یوسف‌، کشف الحق و نهج الصدق، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، 1982م.


• قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم‏، الرسالة القشیریة، قم، بیدار، 1374.


• قونیوى، محمّد بن اسحاق‏، اعجاز البیان فی تفسیر أم القرآن‏، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى‏، 1381.


• قیصرى، داود‏، شرح فصوص الحکم‏، چاپ دوم، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى‏‏، 1384.


• کاشانى، عبدالرزاق‏، اصطلاحات الصوفیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1426 ق.


• کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، قم، دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق.


• مجلسی، محمّدباقر، بحار الأنوار، چاپ دوم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، 1403 ق.


• مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوّف‏‏، تهران، اساطیر، 1363.


• مولوی بلخی، جلال‌الدین محمّد، فیه ما فیه، چاپ دوم، تهران، انتشارات نگاه، 1386.


• نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر، فوائح الجمال و فواتح الجلال‏، چاپ دوم، قاهره، دار السعاد الصباح، 1426 ق.


• نسفى، عزیزالدین، الإنسان الکامل‏، چاپ هشتم، تهران، طهوری، 1386.


• نورعلیشاه گنابادی، حاج ملاعلی، صالحیه، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1346.


• Bets, Hans D. and et al., Religion Past and Present: Encyclopedia of Theology and Religion, Boston, Brill, 2010.


• Bruce, Frederick, Jesus and Christian Origins Outside the New Testament, Eerdmans Pub Co, 1974.


• Clement of Alexandria, Stromata, Translated by William Wilson, In The Apostolic Fathers, Philip Schaff (ed.), Christian Classics Ethereal Library, 1885.


• Cyril of Jerusalem, Catechetical Lectures, In the Fathers of the Church, Translated by John Henry Parker, London, Oxford, 1839.


• Doresse, Jean, The Secret Books of the Egyptian Gnostics, Mjf Books, 1997.


• Dunn, James D. and Rogerson, John, Eerdmans Commentary on the Bible, 2003.


• Ehrman, Bart D., Lost Scriptures, Oxford University Press, 2003.


• Gathercole, Simon, The Gospel of Thomas; Introduction and Commentary, Brill, Leiden, 2014.


• Grant, Robert M. and Freedman, David N., The Secret Sayings of Jesus according to The Gospel of Thomas, Fontana Books, 1960.


• Guenon, Rene, "Christianity and Initiation", In Insights into Christian Esoterism, Translated by Henry D. Fohr, Sophia Perennis, 2001.


• Hippolytus, The Refutation of All Heresies, Translated by J. H. MacMahon, In The Apostolic fathers, Philip Schaff (ed.), Christian Classics Ethereal Library, 1886.


• Justin Martyr, Dialogue with Trypho, In The Apostolic Fathers, Philip Schaff (ed.), Christian Classics Ethereal Library, 1885.


• Lüdemann, Gerd, Jesus After 2000 Years, Prometheus, 2001.


• Meyer, Marvin W., The Gospel of Thomas: The Hidden Sayings of Jesus, San Francisco, Harper & Collins, 1992.


• Patterson, Stephen J., "Understanding the Gospel of Thomas Today", In The Fifth Gospel: The Gospel of Thomas Comes of Age, Patterson and et al., Trinity Press International, 1998.


• Robinson, James M., The Nag Hammadi Library, 3^rd, San Francisco, Harper One, 1990.


• Rudolph, Kurt, Gnosis: The Nature & History of Gnosticism, Translated by Robert McLachlan Wilson, Harper San Francisco, 1987.


• Tertullian, An Answer to the Jews, Translated by Philip Holmes, In The Apostolic Fathers, Philip Schaff (ed.), Christian Classics Ethereal Library, 1885.


• Wilson, Robert McL., Studies in Gospel of Thomas, A. R. Mowbray & Co. Limited, 1960.