نقد روان‌شناختی شخصیت ضحاک در شاه‌نامه

محورهای موضوعی : حماسه

سپیده یزدان پناه ¹

1 - مدرّس فوق لیسانس دانش‌گاه آزاد اسلامی ـ واحد رودهن.

تاریخ دریافت : 1386/08/12 تاریخ پذیرش : 1386/11/12 تاریخ انتشار : 1386/12/01

کلید واژه: ضحاک, ناخودآگاه جمعی, روان‌شناسی شخصیت, توتم, تابو, یونگ, فروید, سایه, نقاب, کشمکش‌های روانی, عقده‌ها,

چکیده مقاله :

در شاه نامه داستان هایی بی شمار می توان یافت که از بن مایه های ژرف اساطیری برخوردار است. داستان ضحاک از جمله این داستان هاست. ضحاک با درونی بسیار تاریک و روانی آشفته، موجودی هراس انگیز در میان اسطوره های ایرانی است. داستان ضحاک به دلیل برخوردار بودن از بن مایه های اساطیری در اوستا، بارها مورد نقد و بررسی واقع شده است. در این مقاله سعی شده است، این داستان از دیدگاه نقد روان شناسی مورد بررسی قرار گیرد. به این ترتیب که شخصیت ضحاک و ارتباط او با عناصر اطرافش از دیدگاه روان شناسی (بیش تر برپایه نظریه های یونگ و فروید) مورد توجه قرار گرفته است. از آن جا که نقد اسطوره گرا و نقد روان کاوانه پیوندی نزدیک با یکدیگر دارند، نگارنده در این مقاله کوشیده است به مفاهیمی چون توتم و تابو که عناصر کلیدی در نظریه فروید بوده توجهی ویژه نماید. هم چنین با پرداختن به انواع عقده ها نظیر پدرکشی و طغیان بر پدر که ریشه در ناخودآگاه جمعی دارد و از عمده ترین نظریات یونگ است به لایه های درونی شخصیت ضحاک نفوذ کرده تا توجیهی برای پاره ای از کنش ها، واکنش ها، تنش ها و کشمکش های روانی او بیابد و به بسیاری از پرسش ها در مورد شخصیت ضحاک و روان تاریک او پاسخ گوید.

چکیده انگلیسی:

In shahnameh numerous folktales can be found with profound mythical bases.  Zahhak’s story is then an outstanding example of a mythical fiction.  Zahhak with his dark and vicious soul is a monster in Persian mythology.  In this article an effort has been made to examine the story and its characters from the psychological perspective based on the theories of Freud and Jung.  Emphasis has been put on such terms as Totem, and Taboo, Key words in Freud’s theory.  Since both the psychological and the mythological criticisms are closely related, in applying the Oedipus complex, rooted in the collective unconscious, and one of the main theories of Jung, the author aims to penetrate into the dark recesses of Zahhak’s character in order to explain his actions, reactions, tensions, and his psychological conflicts to reveal his true identity and dark soul.

منابع و مأخذ:

-     اژدهایی به نام آز: دکتر بازرگان، محمد نوید، مقاله در پژوهش­نامه فرهنگ و ادب، نشریه دانش­کدة ادبیات دانش­گاه آزاد اسلامی ـ واحد رودهن، سال اول، شماره اول، پاییز و زمستان 1384.

-          اسطوره بازگشت جاودانه: الیاده، میرچا، ترجمه بهمن سرکاراتی ـ چاپ اول، انتشارات نیما، تبریز 1365.

-          تاریخ جامع ادیان: ناس، جان­بی، ترجمه علی­اصغر حکمت، چاپ چهارم، انتشارات انقلاب اسلامی، 1370.

-          تحلیل رویا: یونگ، کارل گوستاو، ترجمه رضا رضایی، چاپ اول، نشر افکار، 1377.

-          تن پهلوان و روان خردمند: مسکوب، شاهرخ، چاپ اول، انتشارات طرح نو، 1374.

-          خاطرات، اندیشه­ها، رویاها: یونگ، کارل گوستاو، ترجمه فریدون فرامرزی، چاپ اول، انتشارات آستان قدس مشهد، 1368.

-          دانش­نامه مزدیسنا: اوشیدری، جهانگیر، انتشارات مرکز، تهران، 1371.

-          رمز و مثل در روان­کاوی: ستاری، جلال، چاپ اول، انتشارات توس، 1366.

-          رمزهای زنده جان: دوبوکور، مونیک، ترجمه جلال ستاری، چاپ اول، نشر مرکز، تهران، 1373.

-          روان­شناسی شخصیت از دیدگاه مکاتب: ایزدی سرویس، دهخدا، تهران، 1356.

-          روان­شناسی و کیمیاگری: یونگ، کارل گوستاو، ترجمه پروین فرامرزی، چاپ  اول، انتشارات آستان قدس، مشهد، 1368.

-          روان­کاوی آتش: باشلار، گاستون، ترجمه جلال ستاری، انتشارات توس، تهران، 1364.

-          روان­کاوی و ادبیات: یاوری، حورا، چاپ اول، نشر تاریخ ایران، 1374.

-          رویا، حماسه، اسطوره: کزازی ـ میرجلال­الدین، چاپ دوم، نشر مرکز، 1376.

-          زبان رمزی قصه­های پریوار: دلاشو، م ـ نوفلر، ترجمه جلال ستاری، چاپ اول، انتشارات توس، تهران، 1366.

-          زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه: اسلامی ندوشن، محمدعلی، چاپ چهارم، انتشارات یزدان، 1363.

-          سایه­های شکار شده: سرکاراتی، بهمن، چاپ اول، نشر قطره، 1378.

-          شاه­نامه: فردوسی، ابوالقاسم، نسخه ژول مول.

-          فرهنگ اساطیر: یاحقی، محمدجعفر، چاپ اول، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی سروش، تهران، 1369.

-          فرهنگ نگاره­ای نمادها: هال، جیمز، ترجمه رقیه بهزادی، فرهنگ معاصر، 1380.

-          فرهنگ نمادها: شوالیه، ژان،‌ترجمه سودابه فضایلی، انتشارات جیحون، تهران؛ 1378.

-          مکتب­ها و نظریه­ها در روان­شناسی شخصیت: شاملو، سعید، چاپ هفتم، انتشارات رشد، تهران، 1382.

-          نقد ادبی: شایگانفر، حمیدرضا، انتشارات دستان، 1380.

-          نقد روان­کاوانه مدرن: رایت الیزابت، ترجمه حسین پاینده، مجله ارغنون، مرکز مطالعات.

-     نمیرم از این پس که من زنده­ام: ستوده، غلامرضا، مجموعه مقالات کنگره جهانی بزرگ­داشت فردوسی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1369.

-          وضعیت بهتر: هری، تامس، ترجمه احمد تقی­پور، چاپ اول، کسری، 1368.