فردوسی، ناصرخسرو و اسماعیلیّه
محورهای موضوعی : حماسه
1 - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول
کلید واژه: اسماعیلیّه, اهل بیت, برشده¬گوهر, تشبیه و تنزیه, ژرف¬نگری, ملّی¬گرایی, وصیّ,
چکیده مقاله :
پژوهندگان شاهنامه پیش از این اغلب به تشیّع فردوسی، از گونۀ زیدی و دوازده امامی و اسماعیلی اشاره کرده اند . نگارنده نیز نظرِ اخیر را بـه حقیقت نزدیک تر می بیند زیرا 1- میانِ اسماعیلیان و دهقانانِ ایران دوست، پیوند هایِ بسیار نزدیک وجود داشته است و اهل تسنّن پیوسته اسماعیلیّه را به داشتن باورهای کهن ایرانی متّهم می کردند؛ 2- فردوسی مانند ناصرخسروِ اسماعیلی و اسماعیلیان، هم راهیِ تشبیه و تنزیه را در شناختِ خداوند سودمند می داند؛ 3- در مصراعی از دیباچه، خداونـد نگارندۀ برشده گوهر دانسته می شود که بر بنیانِ سخنانِ ناصرخسرو اسماعیلی، می توان برشده را جوهرِ (در مقابل عَرَض) عقل و نفس کلّی پنداشت که مایۀ همۀ آفرینش است؛ 4- فـردوسی چون نـاصرخسـرو، بر بنیانِ حکمتِ اسماعیلی، دیگران را به ژرف نگری در کلامِ خداوند فرامی خواند که دست آوردِ آن می تواند دریافتِ بطنِ سخنِ خداوند باشد؛ 5- وصف روندِ آفرینش در دیباچه، بدان چه اسماعیلیان و ناصرخسرو معتقدند، نزدیک است؛ 6- فردوسی چون ناصرخسرو اسماعیلی، از خداوندِ تنزیل (ناطق) سخن می گوید که خداوندِ تأویل (وصیّ) باید رمزِ سخنانِ او را بگشاید؛ 7- فردوسی هم چون ناصرخسرو در ستایشِ خاندانِ پیامبر، از تعبیرِ اهل بیت استفاده می کند و برخلاف بسیاری از مورّخان و جغرافی دانانِ سنّی مذهب که چون از شهرِ تـوس سخن می گویند، یادی هم از امام رضا (ع) می کنند، اشاره ای به این امام نمی کند که در نزدیکیِ او مدفون است. اگر چنین می کرد، دلیلی بر دوازده امامی بودنِ او می شد.
Shahnameh scholars have earlier often referred to Ferdowsi’s shiism of being of the zaydi, twelvers, and Ismaili type. The writer of this essay sees the latter opinion closer to the truth since There have been close associations between Ismailis and the compatriot Persian Dehqans and Sunni followers have constantly accused Ferdowsi for having ancient Persian beliefs. Ferdowsi like Naserkhosrow and the Ismailis finds helpful accompaniment of Immanence and revelation in knowing God. In a verse in Shahnameh’s preface God is known as ”The designer of the best gem “ And based on Ferdowsi’s words one can assume ”the best gem”(in contrast to attribute) is the essence of reason and Universal Soul which is the source of all creation. Ferdowsi like Naserkhosrow based on the Ismailis doctrine, summon people to inspect the word of God so that one can comprehend the true essence of God’s words as a great reward. Description of the process of creation in the preface is closer to the beliefs of Naserkhosrow and Ismailis. Both poets speak of God of revelation (Tanzil or Nateq) that the God of interpretation or (executor, Vasi) should disclose the secret of His words. They both in praise of prophet’s family use the term Ahl-al bayt and unlike many Sunni historians and geographers who mention Imam Reza once speak of city of Tus, there are no references made to Imam Reza who was buried near them or else the conclusion would have been to regard Ferdowsi as a twelver.
فهرست منابع
- آیدنلو، سجّاد. (1390). دفتر خسروان، تهران: سخن.
- آیدنلو، سجّاد. (1382). ملاحظاتی در باب یادداشتهای شاهنامه، نامۀ ایران باستان، سال سوم، شمارۀ دوم، صص 39- 71.
- ابنبلخی. (1385). فارسنامه، تصحیح گای لیسترانج و رینولد نیکلسون، تهران: اساطیر.
- ابنرشد اندلسی، ابوالولید. (1998). الکشف عنالمنهاجالادلّه فی عقائدالملّه، مع مدخل و مقدّمه تحلیلیّه و شروح للمشرف علیالمشروع محمّد عابدالجبّاری، بیروت: مرکز دراسات‌الوحدهالمربّیه.
- ابنسینا، ابوعلی حسین بن عبداللّه. (1385). اشارات و تنبیهات، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی، تهران: سروش.
- اردستانیرستمی، حمیدرضا. (1393 الف). روزگار نخست (جستارهایی پیرامون دیباچۀ شاهنامه)، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
- اردستانیرستمی، حمیدرضا. (1393 ب). «یاقوت سرخ: خرد، آتشِ میانجی و جان»، مطالعات ایرانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال سیزدهم، شمارۀ بیست و پنجم، صص 1-23.
- استخری، ابواسحاق ابراهیم. (1347). مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اشعری، علی بن اسماعیل. (2003). الابانه عن اصولالدّیانه، بیروت: الهلال.
- افنان، سهیل محسن. (1387). پیدایش اصطلاحات فلسفی در عربی و فارسی، ترجمۀ محمّد فیروزکوهی، تهران: حکمت.
- امیدسالار، محمود. (1381). جستارهای شاهنامهشناسی و مباحث ادبی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- اندلسی ظاهری، ابنحزم. (بیتا). الفصل فیالملل و الاهواء و النّحل، تحقیق یوسف‌البقاعی، بیروت: التّراث العربی.
- بابویهقمی، محمّد بن علی بن الحسین. (1363). عیونالاخبارالرّضا، به تصحیح سیّد مهدی حسینی لاجوردی، قم: رضا مشهدی.
- باسورث، کلیفورد ادموند. (1385). تاریخ غزنویان، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
- بغدادی، طاهر بن محمّد. (1998). الفرق بین الفرق، بیروت: الشامیّه.
- بلعمی، ابوعلی محمّد. (1385). تاریخ بلعمی، تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: زوّار.
- بهار، محمّدتقی. (1382). بهار و ادب فارسی، به کوشش محمّد گلبن، با مقدّمۀ غلام‌حسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
- بیهقی، ابوالفضل. (1383). تاریخ بیهقی، تصحیح علیاکبر فیّاض، به اهتمام محمّدجعفر یاحقّی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- تبریزی، محمّدحسین. (1357). برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، تهران: امیرکبیر.
- جرجانی، السیّدالشریف. (2004). معجمالتّعریفات، تحقیق محمّد المنشاوی، قاهره: الفضیلة.
- جوینی، عطاملک. (1382). تاریخ جهانگشای، تصحیح محمّد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
- حلبی، علیاصغر. (1383). آشنایی با علوم قرآنی، تهران: اساطیر.
- حلبی، علیاصغر. (1380). تاریخ اندیشههای سیاسی در ایران و اسلام، تهران: اساطیر.
- حلبی، علیاصغر. (1376). تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، تهران: اساطیر.
- حمیدیان، سعید. (1387). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: ناهید.
- خالقیمطلق، جلال. (1386). سخنهای دیرینه، به کوشش علی دهباشی، تهران: افکار.
- خالقیمطلق، جلال. (1390). «فردوسی»، فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، صص 124-155.
- خالقیمطلق، جلال. (1388). گل رنجهای کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران: ثالث.
- خالقیمطلق، جلال. (1385). «نگاهی تازه به زندگینامۀ فردوسی»، نامۀ ایران باستان، سال ششم، شمارۀ 1و2، صص 3-25.
- خالقیمطلق، جلال. (2001). یادداشتهای شاهنامه، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
- دفتری، فرهاد. (1389). اسماعیلیّه و ایران، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- دفتری، فرهاد. (1386). تاریخ و عقاید اسماعیلیّه، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- دفتـری، فـرهاد. (1388). مختصری در تاریخ اسماعیلیّه، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- دوستخواه، جلیل. (1380). حماسۀ ایرانی یادمانی از فراسویِ هزارهها، تهران: آگاه.
- دوستخواه، جلیل. (1384). شناختنامۀ فردوسی و شاهنامه، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
- دینوری، ابنقتیبه. (1936). عیونالاخبار، قاهره: المصریّه.
- دینوری، ابوحنیفه. (1390). اخبارالطّوال، ترجمۀ محمود مهدویدامغانی، تهران: نی.
- رجاییبخارایی، احمدعلی. (1356). «سخن فردوسی دربارۀ فلسفۀ اولی پیش از کانت»، شاهنامۀ فردوسی حماسۀ جهانی، تهران: سروش. صص 15-32.
- رستگارفسایی، منصور. (1381). فردوسی و هویّتشناسی ایران، تهران: طرح نو.
- رضازادهشفق، صادق. (1362). «فردوسی از لحاظ دینی»، هزارۀ فردوسی، تهران: دنیای کتاب، صص 195-200.
- ریـاحی، محمّدامین. (1382). سرچشمههـای فردوسیشناسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- ریاحی، محمّدامین. (1389). فردوسی، تهران: طرح نو.
- زریابخویی، عبّاس. (1389). «نگاهی تازه به مقدّمۀ شاهنامه»، تنِ پهلوان و روانِ خردمند، به کوشش شاهرخ مسکوب، تهران: طرح نو. صص 17-28.
- سمرقندی، دولتشاه. (1382). تذکرة الشّعرا، تصحیح ادوارد براون، تهران: اساطیر.
- سنایی، مجدود بن آدم. (1377). حدیقةالحقیقة و شریعةالطریقة، به تصحیح تقی مدرّسرضوی، تهران: دانشگاه تهران.
- شاپورشهبازی، علیرضا. (1390). زندگینامۀ تحلیلی فردوسی، ترجمۀ هایده مشایخ، تهران: هرمس.
- شایگان، داریوش. (1373). هانری کربن: آفاق تفکّر معنوی در اسلامِ ایرانی، ترجمۀ باقر پرهام، تهران: فرزان روز.
- شبانکارهای، محمّد بن علی. (1381). مجمعالانساب، تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: امیرکبیر.
- شبلینعمانی، محمّد. (1386). تاریخ علم کلام، ترجمۀ سیّد محمّدتقی فخرداعی گیلانی، تهران: اساطیر.
- شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم. (2003). الملل و النّحل، قدّم له و علّق حواشیه صلاح‌الدّین الهواری، بیروت: الهلال.
- شیرانی، حافظ محمودخان. (1369). در شناخت فردوسی، ترجمۀ شاهد چوهدری، تهران: علمی و فرهنگی.
- صفا، ذبیحالله. (1371). تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.
- عنصرالمعالی، قابوس بن وشمگیر. (1383). قابوسنامه، به اهتمام و تصحیح غلام‌حسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1388). شاهنامه، به کوشش سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقیمطلق و همکاران
(محمود امیدسالار ج6 و ابوالفضل خطیبی ج7)، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه، تصحیح و توضیح عزیزالله جوینی، تهران: دانشگاه تهران.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح و توضیح واژهها و معنای ابیات از کاظم برگنیسی، تهران: فکر روز.
- فلوطین. (1389). دورۀ آثار، ترجمۀ محمّدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
- قزوینی، محمّد. (1362). «مقدّمۀ قدیم شاهنامه»، هزارۀ فردوسی، تهران: دنیای کتاب، صص151-176.
- قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (1385). رسالۀ قشیریّه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، با تصحیحات و استدراکات بدیعالزّمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.
- کربن، هانری. (1391). چشماندازهایِ معنوی و فلسفیِ اسلامِ ایرانی، ترجمۀ انشااللّه رحمتی، تهران: سوفیا.
- کزّازی، میرجلالالدّین. (1381). بیان، تهران: مرکز.
- کزّازی، میرجلالالدّین. (1379). نامۀ باستان، تهران: سمت.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی. (1384). زینالاخبار، به اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- گزیدۀ رسائل اخوانالصّفا. (1380). ترجمۀ علیاصغر حلبی، تهران: اساطیر.
- متها، فاروق. (1391). غزالی و اسماعیلیان (مشاجره بر سر عقل و مرجعیّت در اسلام سدههای میانه)، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- مجتبایی، فتحاللّه. (1362). «چند نکتۀ دیگر دربارۀ شاهنامه»، آینده، سال نهم، شمارۀ 8 و 9، صص 602-612.
- مجملالتّواریخ والقصص. (1383). تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: دنیای کتاب.
- محقّق، مهدی. (1374). تحلیل اشعار ناصرخسرو، تهران: دانشگاه تهران.
- محیططباطبایی، محمّد. (1369). فردوسی و شاهنامه، تهران: امیرکبیر.
- مدرّسی‌طباطبایی، سیّد حسین. (1387). مکتب در فرایند تکامل (نظری بر تطوّر مبانی فکری تشیّع در سه قرن نخستین)، ترجمة هاشم ایزد‌پناه، تهران: کویر.
- مستوفی، حمدالله. (1387). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوائی، تهران: امیرکبیر.
- مسعودی، علی بن حسین. (1387). مروجالذّهب و معادنالجواهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
- مقدسی، ابوعبدالله محمّد بن احمد. (1385). احسنالتّقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: کومش.
- مقدسی، طاهر بن مطهّر. (1386). آفرینش و تاریخ، مقدّمه، ترجمه و تعلیقات محمّدرضا شفیعیکدکنی، تهران: آگاه
- ممتحن، حسینعلی. (1385). نهضت شعوبیّه، تهران: علمی و فرهنگی.
- منصوری، یدالّله. (1384). بررسی ریشهشناختی فعلهای پهلوی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- مهاجرانی، سیّد عطاءالله. (1382). حماسۀ فردوسی، تهران: اطلاعات.
- مهدویدامغانی، احمد. (1372 الف). «مذهب فردوسی»،گلچرخ، سال دوم. شمارة 8 و 9، صص 4-16.
- مهدویدامغانی، احمد. (1372 ب). «مذهب فردوسی»، ایرانشناسی، شمارۀ 17، صص20-53.
- ناصرخسرو، ابومعین. (1363). جامع الحکمتین، به کوشش هانری کربن و محمّد معین، تهران: طهوری.
- ناصرخسرو، ابومعین. (1384 الف). خوانالاخوان، تصحیح و تحشیّۀ ع. قویم، تهران: اساطیر.
- ناصرخسرو، ابومعین. (1378). دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: دانشگاه تهران.
- ناصرخسرو، ابومعین. (1385). زادالمسافرین، تصحیح محمّد بذلالرّحمن، تهران: اساطیر.
- ناصرخسرو، ابومعین. ( 1384 ب). وجه دین، تهران: اساطیر.
- نظامالملک، حسن بن علی. (1383). سیاستنامه، تصحیح هیوبرت دارک، تهران: علمی و فرهنگی.
- نظامیعروضی، احمد بن عمر. (1375). چهار مقاله، تصحیح محمّد قزوینی، شرح و توضیحِ محمّد معین، تهران: جامی.
- نوشین، عبدالحسین. (1386). واژه نامک، تهران: معین.
- نولدکه، تئودور. (1384). حماسۀ ملّی ایران، ترجمۀ بزرگ علوی. با مقدّمۀ سعید نفیسی، تهران: نگاه.
- ولادوست، بیتا. (1387). «تشبیه و تنزیه»، دایرةالمعارف اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی. صص341-353.
- هاجسن، مارشال گ. س. (1383). فرقۀ اسماعیلیّه، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: علمی و فرهنگی.
- هانسبرگر، آلیس سی. (1390). ناصرخسرو لعل بدخشان (تصویری از شاعر، جهان‌گرد و فیلسوف ایرانی)، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- هدایت، رضاقلیخان. (بیتا). تذکرة ریاضالعارفین، به اهتمام ملّا عبدالحسین و ملّا محمود خونساری، تهران: کتابفروشی وصال.
- همدانی، خواجه رشیدالدّین فضلالله. (1388). جامعالتّواریخ، بـه کوششِ محمّـدتـقی دانشپژوه و محمّد مدرّسی، تهران: علمی و فرهنگی.
- یعقوبفسکی، آ. یو. (1390). «محمود غزنوی، خاستگاه و ماهیّت حکومت غزنویان»، فردوسی از نگاه خاورشناسان روسیه، ترجمۀ نازلی اصغرزاده، تهران: شباهنگ. صص 57-97.
- یاحقّی، محمّدجعفر. (1387). بهیننامۀ باستان، تهران: به نشر.
- یعقوبی، احمد بن یعقوب. (1387 الف). تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمّدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
- یعقوبی، احمد بن یعقوب. (1387ب). البُلدان، ترجمۀ محمّدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
- Kent, R. J.(1953). Old Persian, New York: American Oriental Society.
- Mackenzie, D. N A.(1971). Concise Pahlavi Dictionary, London: Oxford.