بازشناسی خداینامه به روایت ابن مُقَفَّع
محورهای موضوعی : حماسه
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری
کلید واژه: خدای¬نامه, عبدالله بن مقفّع, سیرالملوک, نهایه الارب, تاریخ اساطیری داستانی,
چکیده مقاله :
خدای نامه یکی از آثار برجستۀ ادبیات ایرانی به زبان پهلوی در موضوع تاریخ اساطیری- داستانی ایران باستان است که متأسّفانه هیچ نوشته ای از آن به زبان اصلی باقی نمانده است. خدای نامه را می‌توان یک نوع ادبی پنداشت که روایت های گوناگونی(دهقانی، موبدی و پهلوانی) از آن موجود بوده است. عبدالله بن مقفّع این کتاب را در قرن دوم ه.ق با عنوان سیرالملوک به عربی ترجمه کرد که پاره های پراکنده ای ازآن در برخی متون عربی باقی مانده است. بازشناسی و بازسازی این روایت ها رؤیای دست یابی به سیرالملوک و به پیرو آن خدای نامه را تاحدودی محقّق می سازد. این مقاله به بررسی این رویکرد با توجه به متون عربی بویژه نهایه الارب فی اخبارالفرس و العرب می پردازد که بخش عمده ای از سیرالملوک ابن مقفّع را در سپهر زمانی پادشاهی گشتاسپ تا خسروپرویز در خود دارد.
“Khodaynameh is one of the outstanding works in Persian literature. It is written in Pahlavi language and deals with the mythic- narrative history of the ancient Persia. Unfortunately nothing has survived in the original language. Khodaynameh can be regarded as a literary genre which holds various narratives (dehqani, mobadi and pahlavani) in it. This book in the second century Hijri was translated into Arabic by Abdullah ibn –Muquaffa entitled Syrolmuluk fragments of which remained in some Arabic texts. Recognition and reconstruction of these narratives makes the dream of reaching Syrolmuluk and consequent work Khodaynameh come true to some extent. This essay deals with this approach profiting from Arabic texts particularly Nihayat al-arab fi akhbar al – furs wa-l-Arab which holds a major part of Syrolmuluk in the time span from the reign of Ghoshtasp till the reign of Khosrow Parviz.
- آذرنوش، آذرتاش. (1370). «ابن مقفّع». دایرة المعارف بزرگ اسلامی. ج4. زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی. صص 662-682.
- آموزگار، ژاله - تفضّلی، احمد. (1375). اسطورۀ زندگی زردشت. تهران: نشر چشمه. چ سوم.
- ابومنصور، محمّد بن عبدالرّزاق. (1383). «دیباچة شاهنامة ابومنصوری». رحیم رضازادة ملک. نامة انجمن، ش1. سال4. صص 121-166.
- امیدسالار، محمود. (1390). «خداینامه». فردوسی و شاهنامهسرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. چ اوّل. صص 37-51.
- انزابینژاد، رضا. (1390). «ابن مقفّع». فردوسی و شاهنامهسرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. چ اوّل. صص 63-75.
- بلعمی، ابوعلی. (1378). تاریخنامة طبری. تصحیح محمّد روشن. تهران: سروش. چ دوم.
- بلعمی، ابوعلی. (1380). تاریخ بلعمی. تصحیح محمّدتقی بهار. تهران: زوّار. چ اوّل.
- بویس، مری. (1375). تاریخ کیش زرتشت (پس از اسکندر گجسته)، ترجمۀ همایون صنعتیزاده. ج3. تهران: توس. چ اوّل.
- بویس، مری. (1376). تاریخ کیش زرتشت. ترجمۀ همایون صنعتیزاده. ج1. تهران: توس. چ دوم.
- بویس، مری. (1377). «ادبیّات فارسی میانه». ادبیّات دوران ایران باستان. ترجمۀ یدالله منصوری. تهران: فروهر. چ اوّل.
- بویس، مری . (1383). زردشتیان؛ باورها و آداب دینی آنها. ترجمۀ عسکر بهرامی. تهران: ققنوس. چ پنجم.
- بهار، مهرداد. (1380). بندهش ( فرنبغ دادگی). تهران: توس. چ دوم.
- بیرونی، ابوریحان. (1377). آثارالباقیه. ترجمة اکبر دانا سرشت. تهران: امیرکبیر. چ چهارم.
- پاکتچی، احمد. (1372). «ابوالبختری». دایرة المعارف بزرگ اسلامی. ج5. زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی. صص 199-201..
- تاریخ سیستان. (1387). تصحیح: محمّدتقی بهار. تهران: معین. چ دوم.
- تجاربالامم فی اخبار ملوک العرب و العجم. (1373). تصحیح: رضا انزابینژاد- محمّد کلانتری. مشهد: دانشگاه فردوسی. چ اوّل.
- تفضّلی، احمد. (1377). تاریخ ادبیّات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن. چ دوم.
- تقیزاده، حسن. (1313). «شاهنامه و فردوسی». هزارۀ فردوسی. تهران: دارالفنون. چ اوّل. صص67-160.
- حمزة بن الحسن الاصفهانی. (بیتا). تاریخ سنی ملوکالارض و الانبیاء. بیروت: دار المکتبة الحیاة.
- خالقی مطلق، جلال. (1357). «ابوعلی بلخی». دانشنامة ایران و اسلام. ج8 . تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- خالقی مطلق،. (1386الف). حماسه، پدیده شناسی تطبیقی شعر پهلوانی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی. چ اوّل.
- خالقی مطلق، (1386ب). «از شاهنامه تا خداینامه». نامة ایران باستان. س 7. ش 1-2. صص 3-119.
- خالقی مطلق، (1390). «شاهنامهسرایی در ایران». فردوسی و شاهنامهسرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. چ اوّل. صص 25-35.
- خسروی، زهرا. (1370). «ابن قریّه». دایرة المعارف بزرگ اسلامی. ج4. زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی. صص 462-463.
- خطیبی، ابوالفضل. (1375). «نگاهی به کتاب نهایه الارب و ترجمة فارسی قدیم آن». نامة فرهنگستان. س2. ش4. صص140-149.
- دوستخواه، جلیل، (1374): اوستا؛کهنترین سرودهای ایرانیان، ج 1و2، تهران: مروارید، چ دوم.
- روزن، بارون. (1382). «دربارۀ ترجمههای عربی خداینامه». نامۀ فرهنگستان. ترجمۀ محسن شجاعی- علی بهرامیان. ضمیمۀ شمارۀ 15.
- ریاحی، محمّدامین. (1382). سرچشمههای فردوسیشناسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. چ دوم.
- زرشناس، زهره. (1384). میراث ادب روایی در ایران باستان. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی. چ اوّل.
- شهبازی. علیرضا شاپور. (1389). تاریخ ساسانیان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. چ اوّل.
- صفا، ذبیحالله. (1378). تاریخ ادبیّات در ایران. ج1. تهران: فردوس. چ پانزدهم.
- صفا، ذبیحالله. (1384). حماسه سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر. چ هفتم.
- عامری. ابی الحسن. (1336). السّعادة و الاسعاد فی سیرة الانسانیّه. به کوشش مجتبی مینوی. آلمان: ویسبادن.
- عثمان، محمّدنوری. (1352). «خداینامهها و شاهنامههای مآخذ فردوسی». جشننامۀ محمّد پروین گنابادی. به کوشش محسن ابوالقاسمی. تهران: توس. صص 287-332.
- غفرانی الخراسانی، محمّد. (1965). عبدالله بن مقفّع. قاهره.
- غیبی، بیژن. (1379). «یادگار زریران»، پژوهش های ایران شناسی. ناموارة دکتر محمود افشار. ج12. تهران: توس. صص 115- 94.
- فاتحینژاد، عنایتالله. (1379). «اصمعی». دایرة المعارف بزرگ اسلامی. ج9. زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی. صص 266-271.
- فاطمی، حسین و... . (1390). «بررسی داستان اسکندر و دارا در دو روایت ابن مقفّع و فردوسی». جستارهای ادبی(ادبیّات و علوم انسانی سابق). مشهد: دانشگاه فردوسی. س45. ش1. صص1-35.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. ج1-8. به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی. چ اوّل.
- فیروزبخش، پژمان. (1390). «خداینامه». دانشنامۀ جهان اسلام. ج15. صص236-241.
- قزوینی. (1313). «مقدّمۀ قدیم شاهنامه». هزارۀ فردوسی. تهران: دارالفنون. چ اوّل. صص177-202.
- کتاب مقدّس. (1380). ترجمۀ فاضلخان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرتن. تهران: اساطیر. چ اوّل.
- کریستنسن. آرتور. (1376). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. تهران.
- کلیما، اوتاکر. (1359). تاریخ جنبش مزدکیان. ترجمۀ جهانگیر فکری ارشاد. تهران: توس. چ اوّل.
- کولسنیکف، آ. ای. (1389). ایران در آستانۀ سقوط ساسانیان. ترجمۀ محمّدرفیق ریاحی. تهران: کندوکاو. چ اوّل.
- مجمل التّواریخ و القصص. (1318). به کوشش محمّدتقی بهار. تهران: خاور. چ اوّل.
- محمّدی ملایری، محمّد. (1374). فرهنگ ایرانی پیش از اسلام. تهران: توس. چ چهارم.
- مشکور، محمّدجواد. (1367). تاریخ سیاسی ساسانیان. بخش اوّل. تهران: دنیای کتاب.
- مقدسی، مطهّر بن طاهر. (بی تا). البدأ و التّاریخ. بی جا: مکتبة الثّقافة الدینیّة.
- مول، ژول. (1376). دیباچة شاهنامة فردوسی. تهران: امیرکبیر. چ پنجم.
- النّدیم، ابی الفرج محمّد بن ابی یعقوب اسحاق. (1996). الفهرست. ضبطه شرحه: یوسف علی طویل. لبنان: بیروت. دار المکتبة العلمیّة. الطّبعة الاولی.
- النّدیم، ابی الفرج محمّد بن ابی یعقوب اسحاق. (1343). الفهرست. ترجمۀ رضا تجدّد. تهران: ابن سینا.چ اوّل.
- نولدکه، تئودور. (2537). حماسة ملّی ایران. ترجمة بزرگ علوی. چ سوم.
- نولدکه، تئودور. (1388). تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان. ترجمۀ عباس زریاب. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. چ سوم.
- نهایه الارب فی اخبار الفرس و العرب. (1375). تصحیح: محمّدتقی دانشپژوه. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. چ اوّل.
- یاحقّی، محمّدجعفر و... . (1390). «ساختارشناسی تطبیقی داستان رستم و اسفندیار در نهایه الارب و شاهنامه». جستارهای ادبی(ادبیّات و علوم انسانی سابق). مشهد: دانشگاه فردوسی. س44. ش2. صص1-32.
- Kent. R.G., 1953: Old Persian: Grammar; Texts, Lexicon; New Hawen,
Connecticut.
- Shahpur Shahbazi, A., 1900: “ On The Xwaday-Namag”, Acta Iranica, XVI, pp.208-229