شناخت احجار کریم (در خلال متون ادبی تا قرن 8)

محورهای موضوعی : حماسه

وجیهه پناهی ¹

1 - مدرس مدعو دانش‌‌گاه آزاد اسلامی ـ واحد کرج، ایران.

تاریخ دریافت : 1390/08/03 تاریخ پذیرش : 1390/08/03 تاریخ انتشار : 1390/06/01

کلید واژه: احجار کریمه ـ جوهر ـ فیروزه ـ لعل ـ یاقوت,

چکیده مقاله :

اطلاعات و معارف علوم گوناگون هم‌واره ادبیات فارسی را پربارتر و سرشار از اصطلاحات علمی و حکمی کرده ‌‌است. از عوامل مهم این پدیده در شعر فارسی درگذشته، بویژه از قرن چهارم هجری قمری به بعد، گسترش علوم عقلی و شاخه‌‌های مختلف دانش‌‌ها و توسعه دانش‌‌گاه‌‌ها و مدرسه‌‌های علمیه و ظهور دانش‌‌مندان برجسته در ایران زمین است. در این راستا بسیاری از جواهرات و احجار کریمه که خواصی گوناگون برای آن‌ها در نظر گرفته شده است، در شعر بعضی شاعران انعکاس یافته که گاهی به رنگ و شکل آن‌ها در آوردن تشبیهات گوناگون نظر داشته‌‌اند و گاهی به خاصیت‌‌هایی که این سنگ‌‌ها در طب و یا طالع‌‌شناسی از خود بروز می‌‌داده ‌‌است. در این گفتار به معرفی و نقش نمادین آن‌ها در ادبیات منظوم فارسی پرداخته می‌شود.

چکیده انگلیسی:

Information and knowledge from different sciences have always enriched Persian literature and filled it with scientific and technical terms.  One of the important factors of this phenomenon in the domain of Persian Poetry especially from the 4th century onwards is the expansion of rational sciences and different branches of disciplines, expansion of universities and learning centers and emergence of outstanding scientists in the Persian land.  Consequently a number of jewelries and precious stones with their characteristic properties found their way into the poetry of certain poets.  Some used them for their color and shape in metaphors and similes, some referred to them for their magical properties in Medicine and Horoscope.  This article is concerned with the introduction of stones and their symbolic role in the Persian Poetry. 

منابع و مأخذ:

1. ابن سینا، قانون در طب، به اهتمام: شرفکندی، عبدالرحمن، انتشارات سروش، چاپ دوم، 1370 هـ.ش.
   
2. ابن یمین فریومدی، دیوان، به اهتمام: باستانی راد، حسین علی، انتشارات کتاب‌خانه سنایی، تهران، 1344 هـ.ش.
   
3. ابوریحان بیرونی، الجماهر فی الجواهر، به اهتمام: یوسف الهادی، شرکت النشرالعلمی و الثقافی و نشر میراث مکتوب، تهران، 1374 هـ.ش.
   
4. ابوریحان بیرونی، صیدنة فی‌الطب، به اهتمام: ستوده، منوچهر؛ افشار، ایرج، شرکت افست، تهران، 1358 هـ.ش.
   
5. ازرقی هروی، دیوان، به اهتمام: نفیسی، سعید، بی‌نا، تهران، 1336 هـ.ش.
   
6. اسدی طوسی، گرشاسب‌نامه، به اهتمام،: یغمایی، حبیب، کتاب فروشی و چاپ خانه بروخیم، تهران، 1317 هـ.ش.
   
7. انصاری شیرازی، علی‌بن حسین، اختیارات بدیعی، شرکت دارویی پخش رازی، تهران، 1370 هـ.ش.
   
8. انوری، دیوان، به اهتمام: مدرس رضوی، محمدتقی، بن‌گاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1337 هـ.ش.
   
9. اوحدی مراغه‌ای، دیوان، به اهتمام: سعادت، حمید، انتشارات کاوه، تهران، 1343 هـ.ش.
   
10. بکران، محمدبن نجیب، جهان‌نامه، به اهتمام: ریاحی، محمدامین، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
    
11. جرجانی، سیداسماعیل، الاغراض الطّبیهّ و المباحث العلائیه، به اهتمام: تاج بخش، حسن، انتشارات دانش‌گاه تهران، 1384 هـ.ش.
    
12. جرجانی، سیداسماعیل، یادگار، به اهتمام: محقق، مهدی، انتشارات دانش‌گاه تهران؛ مؤسسه مطالعات اسلامی و دانش‌گاه مک گیل کانادا، تهران 1381 هـ.ش.
    
13. جوهری نیشابوری، محمدابن ابی البرکات، جواهرنامه نظامی، به اهتمام: افشار، ایرج، نشر میراث مکتوب، تهران، 1383 هـ.ش.
    
14. خاقانی، دیوان، به اهتمام: مدرس رضوی، انتشارات سنایی، تهران، 1355 هـ.ش.
    
15. خواجه نصیرالدین طوسی، تنسوخ‌نامه ایلخانی، به اهتمام: مدرس رضوی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1348 هـ.ش.
    
16. رودکی سمرقندی، دیوان، به اهتمام: نفیسی، سعید، براگینسکی، انتشارات نگاه، چاپ دوم، تهران، 1376 هـ.ش.
    
17. زاوش، محمد، کانی شناسی در ایران قدیم، پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1357 هـ.ش.
    
18. سنایی، دیوان، به اهتمام: مدرس رضوی، انتشارات سنایی، تهران، 1355 هـ.ش.
    
19. سوزنی سمرقندی، دیوان، به اهتمام: شاه حسینی، ناصرالدین، امیرکبیر، تهران، 1338هـ.ش.
    
20. شه‌مردان ابن ابی الخیر، نزهت‌نامه علایی، به اهتمام: جهان پور، فرهنگ، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1362 هـ.ش.
    
21. طوسی، محمدبن محمودبن احمد، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، به اهتمام: ستوده، منوچهر، بن‌گاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1345 هـ.ش.
    
22. عثمان مختاری،دیوان، به اهتمام: همایی، جلال‌الدین، بن‌گاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1337 هـ.ش.
    
23. عطار نیشابوری، دیوان، به اهتمام: نفیسی، سعید، انتشارات سنایی، چاپ هفتم، تهران، 1375 هـ.ش.
    
24. عقیلی خراسانی، مخزن‌الادویه، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ دوم، تهران، 1371هـ.ش.
    
25. عمر رضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، انتشارات فؤاد هاشم الکتبی، دمشق، 1944 م.
    
26. عنصری بلخی، دیوان، به اهتمام: دبیر سیاقی، محمد، بی‌نا، تهران، 1342 هـ.ش.
    
27. عواد، میخائیل، رسوم دارالخلافه، ترجمه: شفیعی کدکنی، محمدرضا، انتشارات بنیاد فرهنگی ایران، تهران، 1346 هـ.ش.
    
28. قاضی خان بدر محمد دهار، دستورالاخوان، به اهتمام: نجفی اسداللهی، سعید، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1349 هـ.ش.
    
29. قطران تبریزی، دیوان، به اهتمام: نجوایی، محمد، کتاب فروشی حقیقت، تبریز، 1336 هـ.ش.
    
30. کاشانی، ابوالقاسم عبدالله، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به اهتمام: افشار، ایرج، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، 1354 هـ.ش.
    
31. کسایی، دیوان، به اهتمام: صفا، ذبیح‌الله، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
    
32. لامعی، دیوان، به اهتمام: نفیسی، سعید، چاپ‌خانه ایران، تهران، 1319 هـ.ش.
    
33. مسعود سعد سلمان، دیوان، به اهتمام: یاسمی، رشید، تهران، 1339 هـ.ش.
    
34. معزی، دیوان، به اهتمام: اقبال، عباس، انتشارات اسلامیه، تهران، 1318 هـ.ش.
    
35. منوچهری دامغانی، دیوان، به اهتمام: دبیر سیاقی، محمد، انتشارات زوار، تهران، 1370هـ.ش.
    
36. مولانا جلال‌الدین بلخی، غزلیات شمس تبریز، به اهتمام: شفیعی  کدکنی، محمدرضا، انتشارات سخن، چاپ سوم، تهران، 1388 هـ.ش.
    
37. مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، به اهتمام: استعلامی، محمد، انتشارات زوار، چاپ دوم، تهران، 1372 هـ.ش.
    
38. ناصر خسرو قبادیانی، دیوان، به اهتمام: محقق، مهدی؛ مینوی، مجتبی، انتشارات دانش‌گاه تهران، چاپ هشتم، 1383 هـ.ش.
    
39. ناصر خسرو قبادیانی، سفرنامه به اهتمام: دبیر سیاقی، محمد، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، 1354 هـ.ش.
    
40. نظامی گنجوی، اقبال‌نامه، به اهتمام: حمیدیان، سعید، نشر قطره، تهران، 1380 هـ.ش.
    
41. نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، به اهتمام: حمیدیان، سعید، نشر قطره، تهران، 1380هـ.ش.
    
42. نظامی گنجوی، شرف‌نامه، به اهتمام: حمیدیان، سعید، نشر قطره، تهران، 1380هـ.ش.
    
43. نظامی گنجوی، لیلی و مجنون، به اهتمام: حمیدیان، سعید، نشر قطره، تهران، 1380هـ.ش.
    
44. نظامی گنجوی، مخزن‌الاسرار، به اهتمام: حمیدیان، سعید، نشر قطره، تهران، 1380هـ.ش.
    
45. هروی، موفق‌الدین ابومنصور علی، الابنیة عن حقایق الادویه، به اهتمام: عبوبی اردکانی، سعید، و به اهتمام: بهمن یار، احمد، انتشارات دانش‌گاه تهران، 1371 هـ.ش.