«خویدوده» در شواهد تاریخی و بررسی آن در بخش تاریخی شاهنامة فردوسی

محورهای موضوعی : حماسه

مریم خادم ازغدی ¹ , محمدنوید بازرگان ² , محمود طاووسی ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی واحد رودهن
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد رودهن
3 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی واحد رودهن

تاریخ دریافت : 1393/05/15 تاریخ پذیرش : 1393/06/02 تاریخ انتشار : 1393/06/01

کلید واژه: ازدواج با خویشان, ازدواج با محارم, خویدوده, خویتوکدس, خویت ودثه, خویدودس, شاه‌نامة فردوسی,

چکیده مقاله :

رسم خویدوده، از جمله مباحث مناقشه برانگیز و پرتکراری است که سال‌هاست در میان پژوهش‌گران در عرصه تاریخ ایران پیش از اسلام و دین زرتشت رایج است و پیرامون آن، بررسی‌های مختلفی صورت گرفته است. در این مقاله، مجموعه شواهدی را که به این رسم، اشاراتی مستقیم یا غیرمستقیم کرده‌اند، از متون مختلف گرد آورده‌ایم. این بررسی، پس از بحثی ریشه شناختی در ریشه‌یابی کلمه خویدوده، به ترتیب، شواهدی از ازدواج با محارم را در میان ایزدان و اساطیر در بین‌النهرین و ایران باستان، شواهدی از ازدواج با محارم در ایران از خلال آثار مورّخان یونانی، شواهدی از ازدواج با محارم در متون میانه زرتشتی و سپس شواهدی از این آیین را در متون دوران اسلامی پی می‌گیرد و مواردی را نیز در کتاب شاه‌نامة فردوسی که می‌تواند مؤیّدی بر این آیین باشد، بیان می‌کند.

چکیده انگلیسی:

Incest is one of the controversial and popular issues undertaken by the researchers in the history of Persia prior to Islam and Zoroastrianism  and there has been numerous studies in this regard.  In this essay a collection of records which directly or indirectly points to this issue has been compiled from different texts.  This study first deals with an etymologic discussion about the word “ khovidoudah” followed respectively by the records of this sort of marriage among Gods, and myths in Transpotamia and the ancient Persia, Greek historians reference to incest in Iran in their works, records found in Middle Zoroastrian texts, and Islamic texts. Finally cases within Shahnameh which attest to this rite are introduced.      

منابع و مأخذ:

فهرست منابع:

- آذرگشسب، اردشیر، (1345)، آیین زناشویی زرتشتیان، [تهران]، کانون زرتشتیان شریف آباد یزد مقیم مرکز.

آذرگشسب، اردشیر، (1354)، مقام زن در ایران باستان، بی‌جا، بی‌نا.

- ارداویراف نامه، یا، بهشت و دوزخ در آیین مزدیسنی، (1372)، شامل پیش‌گفتار، ترجمۀ فارسی، متن پهلوی، واژه نامه از رحیم عفیفی، تهران: انتشارات توس.

- بروسیوس، ماریا، (1387)، زنان هخامنشی، ترجمه هایده مشایخ، تهران: انتشارات هرمس.

- بویس، مری، (1375)، تاریخ کیش زرتشت (هخامنشیان)، ج2، ترجمۀ همایون صنعتی زاده، تهران: نشر توس.

- بهار، مهرداد،  (1376)، پژوهشی در اساطیر ایران (پارۀ نخست و دوّم)، ویراستۀ کتایون مزداپور، تهران: نشر آگه.

- بهار، مهرداد، (1385)، جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: نشر ارسطو.

- خالقی مطلق، جلال، پاییز (1377)، «در پیرامون منابع فردوسی»، مجله ایران شناسی، سال دهم، شماره39. صص:‌513- 533 تا 537.

- خالقی مطلق،  (1381)، سخن‌های دیرینه (سی گفتار درباره فردوسی و شاه‌نامه)، به کوشش علی دهباشی، تهران: افکار.

- دقیقی طوسی، محمّد بن محمّد، (1368)، دیوان اشعار، به اهتمام محمد جواد شریعت، تهران، انتشارات اساطیر.

- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، (1346)، اخبارالطّوال، ترجمۀ صادق نشأت، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

- رضوی، مسعود، (1369)، در پیرامون شاه‌نامه، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران.

- روایت آذرفرنبغ فرّخزادان، (1384)، ترجمه از پهلوی به فارسی دکتر حسن رضایی باغ بیدی، تهران: انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

- روایت پهلوی(متنی به زبان فارسی میانه یا پهلوی ساسانی)، (1367)، ترجمة مهشید میر فخرایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

- روح الامینی، محمود، (1360)، «برون همسری و درون همسری در ایران»، مجله چیستا، سال اوّل، شماره 5. ص 525.

- روح الامینی، محمود، (1375)، نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی، تهران: نشر آگه.

- زرّین کوب، عبد الحسین، (1375)، روزگاران ایران؛گذشته باستانی ایران، تهران: انتشارات سخن.

- زیدری نسوی، شهاب الدین محمد بن احمد، (1343)، نفثةالمصدور، تصحیح و توضیح امیر حسن یزدگردی، [بی جا]، وزارت آموزش و پرورش، اداره کل نگارش.

- شاهرخ، کیخسرو، (1337)، آیینه آیین مزدیسنی، [بی جا]، [بی تا].

- شایست ناشایست، متنی به زبان فارسی میانه (پهلوی ساسانی)، (1390)، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- صفا، ذبیح الله، (1384)، حماسه سرایی در ایران، تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر.

- طبری، ابو جعفر محمّد بن جریر، (1341)، تاریخ بلعمی، به تصحیح محمّد تقی بهار
«ملک الشعرا»، به کوشش پروین گنابادی، تهران: انتشارات ادارۀ کل نگارش وزارت فرهنگ.

- فردوسی، ابوالقاسم، (1389)، شاهنامه، به تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: انتشارات دایرة‌المعارف.

- فرنبغ دادگی، (1385)، بندهشن، گزارنده مهرداد بهار، تهران: توس.

- کاتراک اِم. اِ، جمشید کاووس، (1342)، زناشویی در ایران باستان، ترجمة موبد رستم شهزادی، تهران: انتشارات انجمن زرتشتیان تهران.

- کریستن سن، آرتور امانوئل، (1384)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه.

- کریستن سن، آرتور امانوئل، (1377) نخستین انسان و نخستین شهریار، ترجمۀ ژاله آموزگار- احمد تفضّلی، تهران: نشر چشمه.

-گرگانی، فخر الدین اسعد، (1390)، ویس و رامین، تهران: نشر نیک فرجام.

-گزیده سرودهای ریگ ودا: قدیمی‌ترین سند زنده مذهب و جامعه هندو، (1385)، به تحقیق و ترجمه محمّد رضا جلالی نائینی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.

-گیرشمن، رومن، (1372)، ایران از آغاز تا امروز، ترجمه محمّد معین، [بی جا]، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

 

- ماهیار نوّابی، یحیی، [بی تا]، مجموعه مقالات، ج1، به کوشش محمود طاووسی، شیراز: انتشارات مؤسسه آسیایی دانش‌گاه پهلوی شیراز. ص 563.

- مزداپور، کتایون، (1354)، «نشانه‌های زن سروری در چند ازدواج داستانی در شاه‌نامه»، مجله فرهنگ و زندگی، شمارۀ19و20. ص120.

- مینوی خرد، (1354)، ترجمۀ احمد تفضّلی، {بی جا}، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

- نظامی گنجوی، (1390)، خسرو و شیرین، به تصحیح وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره.

- نولدکه، تئودور، (1379)، حماسه ملّی ایران، ترجمه بزرگ علوی، با مقدّمه استاد سعید نفیسی، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه.

- هرودوت، (1384)، تاریخ هرودوت، به همّت هادی هدایتی، تهران، دانش‌گاه تهران.

- یادگار زریران، (1374)، متن پهلوی با ترجمۀ فارسی و آوا نویسی لاتین و سنجش آن با شاه‌نامه، یحیی ماهیار نوّابی، تهران: انتشارات اساطیر.

- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، (1342)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمّد ابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.