باز هم دربارۀ مازندرانِ شاهنامه نبرد ایران و مازندران (مشرق و مغرب)، زمینۀ اصلی حماسه‌های فارسی

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

کامران ارژنگی ¹

1 - دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیّات فارسی، گرایش ادبیّات حماسی، دانش‌گاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

تاریخ دریافت : 1399/11/24 تاریخ پذیرش : 1401/06/10 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: حماسه, مازندران, شاهنامه, ایران, مغرب,

چکیده مقاله :

موضوع غالب حماسه‌های فارسی پس از شاهنامۀ فردوسی، شرح نبردهای ایران و مازندران است. در این میان، ظاهراً شاهنامۀ فردوسی یک استثناست که نبردهای عمدۀ ایرانیان را با تورانیان توصیف کرده است. دربارۀ این‌که چرا نبردِ اصلی شاهنامۀ فردوسی بین ایران و توران است، سخنانی گفته شده، امّا در این تحقیق، بحث اصلی بر سر حماسه‌های غیر از شاهنامۀ فردوسی است. هرچند جغرافیای حماسی، کاملاً متفاوت از جغرافیای واقعی است و جغرافیای داستانی، یک جغرافیای روانی/ سمبلیک است که به جز در مورد اسامی، ربطی به جغرافیای واقعی ندارد، امّا بررسی همین جغرافیای داستانی، ما را به این نتیجه می‌رساند که مازندران در شاهنامه، باید در حدود مغرب واقع شده باشد. مقالۀ حاضر، بر اساس شواهدی که از متون مختلف جمع‌آوری کرده، نشان می‌دهد که در عمدۀ متون حماسی فارسی، به جز شاهنامۀ فردوسی، نبرد اصلی ایرانیان، با مازندرانیان است و در این میان، تورانیان نقش عمده‌ای ندارند. بر اساس شواهدی که از این متون برمی‌آید، مازندران در حدود مغرب قرار دارد که در ادبیّات حماسی ایران، نماد تاریکی است که در برابر نور (ایران) قرار می‌گیرد و بنابراین، مازندران نمی‌تواند در سرزمین هند (شرق) قرار داشته باشد.

چکیده انگلیسی:

The predominant theme of Persian epics after Shahnameh is the description of the battles between Iran and Mazandaran.  Apparantly in this regard Ferdowsi’s Shahnameh is an exception since it describes the most battles of the Iraninans with the Turanians.  There are numerous comments about the reason behind why the central battle in Shahnameh belongs to Iran and Turan, yet the main discussion in this research is concerned with the epics other than Shahnameh.  Eventhough epic geography is totally distinct from the real geography and the fictional geograhy is a psychological symbolic geography which is except for the names has no connection with the real geography, however the study of the fictional geography tells us that Mazandaran in Shahnameh must be located roughly in the west.  Relying on the evidence collected from different texts this research shows that in most Persian epic texts with the exception of Shahnameh, the main battle of Persians is with the people of Mazandaran and Turanians have no significant role.  Mazandaran based on the above evidence is roughly located in the west which is a symbol of darkness according to the Persian epic literature and is set against brightness (Iran), therefore Mazandaran cannot be located in the territory of India (east)..

منابع و مأخذ:

• آیدنلو، سجّاد (1390). دفتر خسروان، چاپ اوّل، تهران: سخن.


• آیدنلو، سجّاد (1394)، الف، «برخی روایات نقّالی و شفاهی در ملحقات نسخ و چاپ‌های شاهنامه»، دوفصل‌نامۀ فرهنگ و ادبیات عامیانه، سال 3، شماره 5، ص 51- 100.


• آیدنلو، سجّاد (1387)، «پیشینه مکتوب و چند صد ساله برخی روایات مردمی- شفاهی شاهنامه»، فرهنگ مردم، سال هفتم، شمارۀ 25- 24، ص 83- 74.


• ابن اثیر، علی‌بن محمّد. (1383)، الکّامل فی‌التّاریخ، ترجمۀ سیّد محمّدحسین روحانی، چاپ سوم، تهران: اساطیر.


• ابن اسفندیار، بهاءالدین محمّد. (بی‌تا)، تاریخ طبرستان، تصحیح عبّاس اقبال، 2 جلد، تهران: کلالۀ خاور.


• ابن اسفندیار، بهاءالدین محمّد. (1389)، تاریخ طبرستان، به کوشش عبّاس اقبال آشتیانی، چاپ اوّل، تهران: اساطیر.


• ابن بلخی. (1363)، فارس‌نامه، تصحیح لیسترانچ گای و رینولد الن نیکلسون، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.


• اردستانی ‌رستمی، حمیدرضا. (1398)، «مضمون‌های همانند در داستان ضحّاک شاهنامه و اسطوره‌های مانوی»، دوفصل‌نامۀ تخصّصی پژوهش‌نامۀ فرهنگ و زبان‌های باستانی، سال دوم، شمارۀ اوّل، پاییز و زمستان، صص 26- 1.


• اردستانی ‌رستمی، حمیدرضا. (1399)، زروان در حماسۀ ملّی ایران، چاپ دوم، تهران: نگاه معاصر.


• ارژنگی، کامران و محمّدجعفر یاحقّی. (1398)، «خاقانی شروانی در شعر خود از روایت کدام شاهنامه بهره برده است؟»، پژوهش‌نامه ادب حماسی، سال پانزدهم، شمارۀ اوّل، پیاپی 27، صص 73- 37.


• ارژنگی، کامران و محمّدجعفر یاحقّی. (1399)، «بررسی برخی منابع مکتوب روایات زریری در داستان‌های مشترک شاهنامۀ نقّالان با شاهنامۀ فردوسی»، زبان و ادب فارسی (نشریۀ سابق دانش‌کده ادبیّات دانش‌گاه تبریز)، سال 73، شمارۀ 242، صص 84- 59.


• امیدسالار، محمود. (1396)، بوطیقا و سیاست در شاهنامه، ترجمۀ فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی، چاپ نخست، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.


• انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم. (1369) فردوسی‌نامه، چاپ سوم، تهران: رادیو تلویزیون ملی ایران.


• اوستا. (1385)، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، چاپ دهم، تهران: مروارید.


• ایرانشان‌بن ابی‌الخیر. (1377)، کوش‌نامه، تصحیح جلال متینی، چاپ نخست، تهران: علمی.


• ایرانشاه‌بن ابی‌الخیر. (1370)، بهمن‌نامه، تصحیح رحیم عفیفی، چاپ اول، تهران: علمی و فرهنگی.


• بشیری، علی‌اصغر و علی محمّدی. (1393)، «ریشه‌یابی نبرد سام با عوج‌بن عنق در سام‌نامه بر اساس دیدگاه انطباق در حماسه‌ها»، پژوهش‌نامۀ ادب حماسی، سال دهم، شمارۀ هفدهم، ص 154- 135.


• بلعمی، ابوعلی. (1392)، تاریخ‌نامۀ طبری، تصحیح محمّد روشن، چاپ پنجم، تهران: سروش.


• بناکتی، فخرالدّین ابوسلیمان داودبن تاج‌الدّین ابوالفضل محمّدبن محمّدبن داود. (1348)، تاریخ بناکتی، به کوشش جعفر شعار، چاپ نخست، تهران: سلسلۀ انتشارات انجمن آثار ملّی.


• بهار، مهرداد. (1389)، پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ هشتم، تهران: آگه.


• بیرونی، ابوریحان. (1386)، آثارالباقیّه، ترجمه اکبر داناسرشت، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.


• تفضّلی، احمد. (1397)، تصحیح و ترجمۀ سوتکر و ورشت مانسرنسک از دین‌کرد نهم، به کوشش ژاله آموزگار، چاپ نخست، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.


• تقی‌زاده، سیّدحسن. (1338)، «صابئین»، یغما، سال دوازدهم، شمارۀ سوم، شمارۀ 131، ص 105- 97.


• ثعالبی، ابومنصور عبدالملک‌بن محمدبن اسماعیل. (1900)، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، تصحیح و ترجمۀ (به فرانسه) هرمان زتنبرگ، پاریس: مطبعه ملی.


• جعفری قنواتی، محمّد. (1396)، «شاهنامۀ نقّالان: داستان‌های پهلوانی ایرانیان در زنجیره‌ای از روایت‌های سینه‌به‌سینه و سنّتی»، نقد کتاب ادبیّات و هنر، شمارۀ 12، صص 50- 27.


• جعفریان، رسول. (1378)، قصّه‌خوانان در تاریخ اسلام و ایران، چاپ نخست، تهران: دلیل.


• خاقانی، افضل‌الدّین بدیل. (1388)، دیوان، تصحیح ضیاء‌الدّین سجّادی، چاپ نهم، تهران: زوّار.


• خالقی‌مطلق، جلال. (1381)، سخن‌های دیرینه، به کوشش علی دهباشی، چاپ اوّل، تهران: نشر افکار.


• خالقی‌مطلق، جلال. (1386)، «از شاهنامه تا خدای‌نامه»، نامۀ ایران باستان، سال هفتم، شمارۀ 1 و 2، ص 119- 3.


• دزفولیان، کاظم و عبّاس شنکائی و مجتبا دماوندی. (1394)، «بررسی برخی هم‌پوشانی‌ها و اختلافات بین شاهنامه، گرشاسب‌نامه و کوش‌نامه در مورد جمشید، فریدون، مازندران و...»، تاریخ ادبیّات، شمارۀ 77، صص 106- 89.


• دورانت، ویلیام جمیز. (1391)، مشرق‌زمین گاهوارۀ تمدّن، ترجمۀ امیرحسین آریان‌پور، احمد آرام و عسکری پاشایی، چاپ چهاردهم، تهران: علمی و فرهنگی.


• زریری، مرشد عبّاس. (1396)، شاهنامۀ نقّالان، ویرایش جلیل دوستخواه، چاپ نخست، تهران: ققنوس.


• زنر، آر. سی. (1384)، زروان و معمّای زرتشتی‌گری، ترجمۀ تیمور قادری، چاپ اوّل، تهران: امیرکبیر.


• سام‌نامه. (1397)، تصحیح وحید رویانی، چاپ دوم، تهران: میراث مکتوب.


• سرکاراتی، بهمن. (1383)، «توران»، دانشنامۀ جهان اسلام، شمارۀ 8، صص 458- 456.


• سرکاراتی، بهمن. (1393)، سایه‌های شکارشده، چاپ سوم، تهران: طهوری.


• سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری. (1365)، قصص قرآن مجید (برگرفته از تفسیر سورآبادی)، به اهتمام یحیا مهدوی، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.


• سیستانی، ملک‌شاه حسین. (1344)، احیاءالملوک، به‌اهتمام منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمۀ و نشر کتاب.


• سیّدی فرخد، مهدی. (1399)، فرهنگ جغرافیای تاریخی شاهنامه، چاپ نخست، تهران: نی.


• شایگان، داریوش. (1380)، بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی، تهران: امیرکبیر.


• شروو، پرادز اُکتور. (1397)، «حماسۀ ایرانی و کتاب غولانِ مانوی»، ترجمۀ حمیدرضا اردستانی رستمی، پژوهش‌نامۀ ادب حماسی، سال چهاردهم، شمارۀ اوّل، پیاپی 25، صص 108- 73.


• صفا، ذبیح‌الله. (1369)، تاریخ ادبیّات در ایران، چاپ دهم، تهران: فردوس.


• صفا، ذبیح‌الله. (1383)، حماسه‌سرایی در ایران، چاپ سوم، تهران: فردوس.


• ضیاءپور، جلیل. (1355)، «مازندران فردوسی کجاست؟»، شاهنامه‌شناسی، تهران: بنیاد شاهنامۀ فردوسی.


• طبری، محمّدبن جریر. (1375)، تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم، تهران: اساطیر.


• طومار شاهنامۀ فردوسی. (1381)، به کوشش مصطفی سعیدی و احمد هاشمی، چاپ نخست، تهران: خوش‌نگار.


• طومار کهن شاهنامۀ فردوسی. (1374)، به کوشش جمشید صداقت‌نژاد، چاپ اوّل، تهران: دنیای کتاب.


• طومار نقّالی شاهنامه (1391)، به کوشش سجّاد آیدنلو، چاپ نخست، تهران: به­نگار.


• فردوسی، ابوالقاسم. (1393)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، چاپ پنجم، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.


• فرنبغ‌دادگی. (1395)، بندهشن، به کوشش مهرداد بهار، تهران: توس.


• فروغی، محمّدعلی. (1351)، مقالات فروغی دربارۀ شاهنامه و فردوسی، به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: انجمن آثار ملّی.


• قزوینی، محمّد. (1332)، بیست‌مقاله، تهران: کتابفروشی ابن‌سینا و کتابفروشی ادب.


• قزوینی، محمّد. (1389)، «مقدّمۀ قدیم شاهنامه»، مندرج در مجموعه مقالات هزارۀ فردوسی، به کوشش محمّدامین ریاحی، تهران: دانش‌گاه تهران و دانش‌گاه مک‌گیل.


• کریستن‌سن، آرتور. (1387)، کاوۀ آهنگر و درفش کاویانی، ترجمۀ منیژه احدزادگان آهنی، چاپ دوم، تهران: طهوری.


• کریستن‌سن، آرتور. (1395)، مزداپرستی در ایران قدیم: ملاحظاتی دربارۀ قدیم‌ترین عهود آیین زرتشتی و تحقیقات در باب کیش زرتشتی، ترجمۀ ذبیح‌الله صفا، چاپ هفتم، تهران: هیرمند.


• کریستن‌سن، آرتور. (1396)، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران، ترجمۀ احمد تفضّلی و ژاله آموزگار، چاپ ششم، تهران: چشمه.


• کزّازی، میرجلال‌الدّین. (1384)، آب و آیینه، تبریز: آیدین.


• کیا، صادق. (1353)، شاهنامه و مازندران، تهران: اندیشه نیک، شماره 1.


• کینگ، لئونارد ویلیام. (1386)، تاریخ بابل از تأسیس سلطنت تا غلبۀ ایرانیان، ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.


• گلچین‌معانی، احمد. (1369)، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران: کتابخانۀ سنائی.


• گیرشمن، رومن. (1372)، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمّد معین، چاپ نهم، تهران: علمی و فرهنگی.


• لاهوری، عبدالستّاربن قاسم. (1385)، مجالس جهانگیری، تصحیح عارف نوشاهی و معین نظامی، چاپ نخست، تهران: میراث مکتوب.


• لسان، حسین. (1354)، «شاهنامه‌خوانی»، هنر و مردم، شمارۀ 160- 159، ص 16-1.


• مادح، قاسم. (1380)، جهانگیرنامه، تصحیح سیّدضیاءالدّین سجّادی، چاپ نخست، تهران: دانش‌گاه تهران و دانشگاه مک‌گیل.


• ماهیار، عبّاس. (1372)، «راز پنهان»، مجلّۀ دانش‌کدۀ ادبیّات و علوم انسانی (یادنامۀ احمدعلی رجائی بخارایی)، شمارۀ سوم و چهارم، سال بیست وششم، پیاپی 103- 102، ص 822- 809.


• مجمل‌التّواریخ والقصص. (1318)، به کوشش ملک‌الشعرای بهار، چاپ اوّل، تهران: اساطیر.


• متینی، جلال (1363)، «مازندران در جنگ‌های کی‌کاووس و رستم با دیوان»، ایران‌نامه، سال دوم، ص 638- 611.


• مسعودی، علی‌بن حسین. (1390)، مروج الذّهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ نخست، تهران: علمی و فرهنگی.


• معین، محمّد. (1388)، مزدیسنا در ادب فارسی، چاپ پنجم، تهران: دانش‌گاه تهران.


• مَقدَسی، مطهّربن طاهر. (1374)، آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: آگه.


• مولایی، چنگیز. (1383)، «کرجهان گوش یا گر چهار گوش؟ (پیشنهادی دربارۀ تصحیح یک نام‌جای در شاهنامۀ فردوسی)»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 54، صص 119- 108.


• مولایی، چنگیز. (1388)، «زُروان»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، چاپ سوم، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.


• مینوی خرد. (1354)، ترجمۀ احمد تفضّلی، چاپ نخست، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.


• مینوی، مجتبا. (1354)، «داستان‌های حماسی ایران در مآخذی غیر از شاهنامه»، سیمرغ، شمارۀ 2، ص 25- 9.


• نصرآبادی، میرزا محمّدطاهر. (1317). تذکرۀ نصرآبادی، تهران: چاپخانۀ ارمغان.


• نظامی، الیاس‌بن یوسف. (1378)، شرف‌نامه، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ سوم، تهران: قطره.


• واحددوست، مهوش. (1378)، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی، تهران: سروش.


• هینلز، جان. (1368)، شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، تهران: چشمه.


• یاحقّی، محمّدجعفر. (1391)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیّات فارسی، چاپ چهارم، تهران: فرهنگ معاصر.


• یشت‌ها. (بی‌تا)، تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود، تهران: سلسله انتشارات انجمن زردشتیان ایرانی بمبئی و ایران لیگ.

References

• Aaydenlou, sajjaad. (2011). Daftare’ Khosrowan, Tehran: Sokhan.


• Aaydenlou, sajjaad. (2015), “some narrative and oral narrations in the appendices of Shahnameh manuscripts and editions”, Bi-Quarterly Journal of Farhang va Adabiate’ Amiane’, year 3    5   p. 51-100.


• Aaydenlou, sajjaad. (2003), “Written document of several hundred years old history of some popular-oral narrations of Shahnameh”, Farhange’ Mardom, year 7   24^_ 25   p. 74- 83.


• Ardestani Rostami, Hamidreza. (2019), “Similar themes in the story of Zahak of Shahname and Manichaean myths”, Bi-Quarterly Specialized Journal of Ancient Culture and Languages, Year 2   1 p. 1- 26.


• Ardestani Rostami, Hamidreza. (2020), Zurwan in the national epic of Iran, Tehran: Negahe’ Moaser.


• Arzhangi, Kamran and Mohammad Jafar Yahaqqi. (2020), “which Shahnameh has been used by Xaqani Sharvani?”, Journal of Epic literature, Year 15 No. 1,  serial No. 27 , Spring and Summer, p. 37- 73.


• Arzhangi, Kamran and Mohammad Jafar Yahaqqi. (2020), “A study of some written sources of Zariri Narrations in the common stories of Shahname’ Naqalan with Shahname of Ferdowsi”, Zaban o Adabe’ Farsi, 73   No. 242  p. 59- 84.


• Avesta. (2007), reported and researched by Jalil Dustxaah, Tehran: Morvaarid.


• Bahar, Mehrdad. (2005), A research in Iranian mythology, Tehran: Agah.


• Bal-Ami, Abou Ali. (2014), Tarix-nameh Tabari, Ed. Mohammad Rowshan, Tehran: soroush.


• Banakati, Faxroldin. (1970), Tarixe Banakati, Ed. Jafar Shoar, Tehran: Anjoman Melli.


• Bashiri, Aliasqar and Ali Mohammadi. (2014), “Finding the root of Sam’s battle with Owj-ibn Onoq from the perspective of consistency in epics”, Journal of Epic Literature, Year 10   17 p. 135- 154.


• Birouni, Abourayhan. (2007), Asar’olbaqiya, trans. Akbar Danaseresht Tehran: Amirkabir.


• Christensen, Arthur. (2008), Kave Ahangar and Derafsh Kaviani, trans. Manizhe Ahadzadegan Ahani Tehran: Tahouri.


• Christensen, Arthur. (2016), Mazdaism in Ancient Iran: Contemplations on the Oldest Zoroastrian covenants and research on Zoroastrianism, trans. Zabihollah Safa, Tehran: Hirmand.


• Christensen, Arthur. (2017), Examples of the first man and the first king in the mythical history of Iran, trans. Ahmad Tafazzoli and Zhale Amouzgar, Tehran: Cheshme.


• Dezfoulian, Kazem and Abbas Shankaie and Mojtaba Damavandi. (2015),“Investigating some overlaps and differences between Shahname, Garshasbname and Koushname about Jamshid, Fereydoun, Mazandaran and…”,Tarixe Adabiat, No. 77, p. 89- 106.


• Durant, Wiliam James. (2012), Our Oriental Heritage, trans. Amirhosayn Aryanpour, Ahmad Aram and Askar Pashaie, Tehran: Elmi va Farhangi.


• Ebne Asir, Ezzoldin Abolhasan Ali-ebne Mohammad. (2005), taarixe kaamel, trans. Mohammad Rowhaani, (Trans.), Tehran:


• Ebne Balxi. (1985), Faarsnameh, Ed. Guy Le Strange and Reynold Nicholson, Tehran: Donyae Ketab.


• Ebne Esfandyar, Bahaoddin Mohammad (Bita), Tarikhe Tabarestan   Abbas Eqbal  2 Vols.  Tehran:  Kolaleh Khvar.


• Ebne Esfandyar, Bahaoddin Mohammad (2010) Tarikhe Tabarestan    Abbas Eqbal Ashtiani         1^st ed.  Tehran:  Asatir.


• Enjavi Shirazi, Abolqasem. (1985), Ferdowsi-nameh, Tehran: Elmi.


• Faranbaq Dadegi. (2016), Bondahishn, Mehrdad  Bahar, Tehran: The Great Islamic Encyclopedia.


• Forouqi, Mohammadali. (1972), Articles of Forouqi about Shahname Ferdowsi, by Habib Yaqmaie, Tehran: Anjoman Asar Melli.


• Ghirshman, Roman. (1993), Iran: from the earliest times to the Islamic conquest, trans. Mohammad Moin, Tehran: Elmi va Farhangi.


• Golchin Ma’ani, Ahmad. (1990), History of Persian Biography, Tehran: Ketabxaneye Sanaie.


• Hinnells, John. (1989), Persian Mythology, trans. Zhale Amouzgar and Ahmad Tafazoli, Tehran: 


• Iranshan-ebn Abi-alxeyr. (1999), Koush-nameh, Ed. Jalal Matini, Tehran: Elmi.


• Iranshah-ebn Abi-alxeyr. (1992), Bahman-nameh, Ed. Rahim Afifi, Tehran: Elmi Va Farhangi.


• Jafari Qanavati, Mohammad. (2018), “Shahnameh Naqqalan: Iranian heroic stories in a chain of traditional narratives”, Literature and Art Book Review Quarterly, No. 12 27- 50.


• Jafarian, Rasoul. (2008), Storytellers in the history of Islam and Iran, Tehran: Dalil.


• Kazzazi, Mirjalaloddin. (2005), Water and Mirror, Tabriz: Aydin.


• Kia, Sadeq. (1974), Shahname and Mazandaran 1  Tehran:  Andisheye Nik.


• King, Leonard William. (2007), History of Babylon from the establishment of the monarchy to the domination of the Persians, trans. Roqaye Behzadi  Tehran: Elmi va Farhangi.


• Lahouri, Abdolsatar. (2006), Majalese Jahangiri, Ed. Aref Nowshahi and Moin Nezami, Tehran: Miras Maktoob.


• Lesan, Hosayn. (1975), Shahname Xani, Honar va Mardom, No. 159- 160 1- 16.


• Madeh, Qasem. (2001), Jahangirname, Ed. Ziaoddin Sajadi, Tehran: Tehran university and McGill University.


• Maqdasi, Motahar Ibn Taher. (1995), Creation and History   Mohammadreza Shafie Kadkani, Tehran:  Agah.


• Masoudi, Ali ibn Hosayn. (2011), Moravejozzahab,   Abolqasem Payande, Tehran:  Elmi va Farhangi.


• Matini, Jalal. (1984), “Mazandaran in the wars of Keykavous and Rostam with Giants”, Iranname, 611- 638.


• Mahyar, Abbas. (1993), Raze Penhan, Journal of Faculty of Literature and Humanities, No. 3- 4 809- 822.


• Minouye Xerad. (1975), trans. Ahmad Tafazoli, Tehran: Bonyad Farhang Iran.


• Minovi, Mojtaba. (1975), “Iranian epic Stories in sources other than Shahname”, Simorq 2   p. 9- 25.


• Moin, Mohammad. (2009), Mazde Yasna in Persian Literature, Tehran: Tehran University.


• Mojmal-ol-Tavarixe va-l-qesas. (1939), By Mohammad-Taqi Bahar, Tehran: Kolaleie Xavar.


• Mowlaie, Changiz. (2004), “Karjahan Goush or Garjahan Goush?”, Nameye Farhangestan 5  p. 108- 119.


• Mowlaie, Changiz. (2009), “Zurwan”, Encyclopedia of Persian Language and Literature, Tehran: Academy of Persian Language and Literature.


• Nasrabadi, Mirza Taher. (1938), Biography, Tehran: Chapkhaneye Armaqan.


• Nezami, Elias Ibn Yousof. (1999), Sharafname, Ed. Hasan Vahid Dastgerdi. By Saeed Hamidian, Tehran:


• Omidsalar, Mahmoud. (2017), Poetry and Politics in Shahname,   Farhad Aslani and Ma’soume Pourtaqi, Tehran:   Bonyade’ Mowqoufate’ Afshar.


• Qazvini, Mohammad. (1953), Twenty Articles, Tehran: Ketabforushi Ibn Sina va Adab.


• Qazvini, Mohammad. (2010), An old Introduction of Shahname, taken from the collected articles in Millennium of Ferdowsi by Mohammad Amin Riahi, Tehran:   Tehran university and McGill university.


• Zabih’ollah. (1990), History of literature in Iran, Tehran: Ferdows.


• Zabih’ollah. (2004), Epic in Iran, Tehran: Ferdows.


• Samname. (2018), Ed. Vahid Rouyani, Tehran: Miras Maktoob.


• Sarkarati, Bahman. (2004), “Touran”, Encyclopedia of the Islamic World, No. 8p. 456- 458.


• Sarkarati, Bahman. (2014), Hunted Shadows, Tehran:


• Sayyedi Farxad, Mahdi. (2020), Dictionary of historical geography of Shahname, Tehran:


• Shaygan, Daryoush. (2001), Mental Idols and the eternal memory, Tehran:


• Skjaervo, Prods Oktor. (2018), “Iranian Epic and the Manichean book of Giants”, trans. Hamidreza Ardestani Rostami, Journal of Epic Literature, Year 14,  1   p. 73- 108.


• Sistani, Malekshah Hosain. (1966), Ehya’ol Molouk   Manouchehr Sotoude, Tehran: Bonyade tarjomeh va nashre ketab.


• Sourabadi, Abobakr. (1986), Stories of Holy Quran, by Yahya Mahdavi, Tehran: Xarazmi.


• Tabari, Mohammad-Ibn Jarir. (1997), Tarix Tabari,   Abolqasem Payande, Tehran:   Asatir.


• Tafazzoli, Ahmad. (2019), edition of Soutkar Nasak And Varash Mansar Nasak from the ninth Dinkard,    Zhaleh Amouzgar, Tehran: the Center of the Great Islamic Encyclopaedia.


• Taqizadeh, Hasan. (2012), “Sabe’in”, Yaqma Year 12, No. 3    97- 105.


• Tha-Alebi, Abou-Mansour. (1900)  On the biography of the kings of Iran, Ed.   Hermann Zotenberg, Paris:  


• Tumar Shahnameh Ferdowsi. (2003), written by Mostafa Saidi and Ahmad Hashemi, Tehran: Xosh-Negar.


• Tumar Kohan Shahnameh Ferdowsi. (1996), written by Jamshid Sedaqat-nezhad, Tehran : Donyae ketab.


• Tumar Naqqali Shahnameh. (2012)    Sajjad Aydenlou, Tabriz:   Beh-Negar.


• Vaheddoust, Mahvash. (1999), Mythical institutions in Ferdowsi’s Shahname, Tehran: Soroush.


• xaleqimotlaq, Jalal. (2002), Sokhanhaye dirine, By the efforts of Ali Dehbashi, Tehran: Afkar.


• xaleqimotlaq, Jalal. (2007), from Shahname to Xodayname, Nameye Iran Bastan,  Year 7 No.   1-2     3-119


• xaqani, Afzal’oldin. (2009), Divan, Ed. Zia’oddin Sajjadi, Tehran: Zavvar.


• Yahaqi, Mohammad Jafar. (2012), Dictionary of myths in Persian Literature, Tehran: Farhang Moaser.


• Yashtha. (N.D), Ed. Ebrahim Pourdavoud, Tehran: Selseleh Entesharate Anjoman zartoshtian Irani Bombai and Iran League.


• Zariri, Morshed Abbas. (2016), Shahnameh Naqqalan, Ed. Jalil Doustxah, Tehran: Qoqnous.


• Zaehner, Robert Charles. (2005), Zurvan: a Zoroastrian Dilemma, trans. Teymour Qaderi, Tehran: Amirkabir.


• Ziapour, Jalil. (1976), “where is the Ferdowsi’s Mazandaran


• Shahname Shenasi, Tehran: Bonyad Shahname Ferdowsi.