تاریخ ذهنیت و مطالعات شاهنامه

محورهای موضوعی : حماسه

مصطفی آرزومند لیالکل ¹ (گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) قزوین - ایران)
سید علی قاسم زاده ² (مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین - ایران)

تاریخ دریافت : 1398/07/13 تاریخ پذیرش : 1399/12/08 تاریخ انتشار : 1400/02/01

کلید واژه: شاهنامه, هویت ملی, تاریخ ذهنیت, ذهنیت ایرانی, حماسة ملی,

چکیده مقاله :

چکیدهتاریخ ذهنیت از روش‌های نو در تاریخ‌نگاری است که برای شناخت ذهنیت عامه و کشف روح زمانه برای رسیدن به آن‌چه تاریخ کامل می‌نامد، تلاش می‌کند. منابع زبانی، ادبی و هنری سرشار از اطلاعاتی است که ذهنیت ملت‌ها را می‌توان از میان آن‌ها شناخت. در این میان شاه‌کارهای ادبی، با سطح نفوذ و گستردگی زیاد در ذهنیت ملت ها از اهمیتی ویژه‌ برخوردارند. نقش شاهنامه در تاریخ ذهنیت ایرانی و شکل گیری و استمرار هویت ملی، در میان آثار ادبی فارسی و هنرهای وابسته به آن کم نظیر است. واکاوی نشانه های تاریخی و فرهنگی آن موضوعی مغفول در پژوهش های مشترک ادبی و تاریخی است و این جستار برای دست یابی به هدف یادشده با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین و تحلیل نشانه‌های تأثیر شاهنامه بر ذهنیت ایرانی پرداخته‌است. از نتایج تحقیق برمی آید که با توجه به استمرار تأثیر شاهنامه بر ذهنیت ایرانی که در تاریخ ادبیات و هنر و مشرب‌های فکری قشرهای مختلف اجتماع ایرانی آشکار است، نظریۀ تاریخ ذهنیت می‌تواند در شناخت و معرفی الگوهای فکری ایرانی متأثر از شاهنامه راه‌گشا باشد.

چکیده انگلیسی:

Abstract History of mentality is a novel method in Historiography which attempts to recognize the public mentality and discover the spirit of time to strive at what is known as “total history”.  Linguistic, literary, and artistic sources are filled with information among which one can identify nations’ attitudes. Hence, literary masterpieces with their widespread influence over nations’ mentality gain particular interest here.  The singular role of Shahnameh in the history of Persian mentality and formation of persistent national identity amid the Persian literary works and the related arts is worthy of attention.  Inspection of historical and cultural sources is a subject mostly overlooked in the common literary and historical researches, therefore, this article pays attention to this aspect, and by using descriptive analytic method aims to explain and analyze the instances of impact of Shahnameh over Persian mentality.  The outcome of research indicates that the theory of history of mentality can pave the way for recognition and presentation of Persian thought patterns.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع

-         آدامووا، آدل و لئون گیوزالیان. (1383). نگاره‌های شاهنامه، ترجمۀ زهره فیضی، تهران: فرهنگستان ‌هنر.

-         آلن، گراهام. (1385). رولان بارت، برگردان پیام یزدان­جو، تهران: نشر مرکز.

-         آیدنلو، سجاد. (1388). «مردم کدام فردوسی و شاهنامه را می‌پسندیدند؟ (بررسی تلقیات عامیانه دربارۀ فردوسی و شاهنامه)»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی (دانش‌کدۀ ادبیات و علوم انسانی دانش‌گاه اصفهان)، دورۀ جدید، شمارۀ 4، صص 59 – 78.

-         ابن‌بی‌بی، امیر ناصرالدین حسین‌(یحیی) بن‌محمد‌بن‌علی الجعفری‌الرغدی مشهور به ابن‌بی‌بی (1350). اخبار سلاجقۀ روم با متن کامل مختصر سلجوق­نامۀ ابن‌بی‌بی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران: کتاب‌فروشی تهران.

-         ازغندی، علیرضا و عبدالمهدی مستکین. (1392). «نقش شاهنامۀ فردوسی در تکوین هویت و نحوۀ نگرش بین‌المللی انسان ایرانی»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های راه­بُردی سیاست، سال دوم، شمارۀ 7، پیاپی 37، صص 9 – 32.

-         استنفورد، مایکل. (1387). درآمدی بر فلسفۀ تاریخ، ترجمۀ احمد گل‌محمدی، تهران: نشر نی.

-         افشار، ایرج. (1355). «شاهنامه از خطی تا چاپی»، هنر و مردم، شمارۀ 162، صص 17 – 45.

-         اقبال، عباس. (1325). «کاراسی شاهنامه‌خوان»، مجلۀ یادگار، سال دوم، شمارۀ 10، ضص 20 – 24 .

-         اوزگودنلی، عثمان غازی. (1393). «ایران در عصر سلجوقیان»، تاریخ جامع ایران، جلد هشتم (دورۀ بیست‌جلدی)، کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 521-758.

-         باترفیلد، هربرت. (1385). «تاریخ‌نگاری»، ترجمۀ سهیلا کریم‌بیگی ‌داریان، فرهنگ تاریخ اندیشه‌ها (مطالعاتی دربارۀ گزیده‌ای از اندیشه‌های اساسی)، جلد دوم (دورۀ سه‌جلدی)، گروه مؤلفان، گروه مترجمان، ویراستار فلیپ پی. وانیر، تهران: سعاد، صص 939-974 .

-         برک، پیتر. (1389). تاریخ فرهنگی چیست؟ ترجمۀ نعمت‌الله فاضلی و مرتضی قلیچ، تهران: پژوهش‌کدۀ تاریخ اسلام.

-         بلنیتسکی، الکساندر. (1390). هنر تاریخی پنجکنت، مترجم عباس­علی عزتی، تهران: فرهنگستان ‌هنر.

-         بلوک‌باشی، علی. (1375). قهوه‌خانه‌های ایران، تهران: دفتر نشر پژوهش­های فرهنگی.

-         بیهقی، ابوالفضل‌ محمد‌بن‌حسین. (1385). تاریخ بیهقی (دورۀ سه جلدی)، به کوشش خلیل خطیب‌رهبر، تهران: مهتاب.

-         پزشک، منوچهر. (1393). «صفاریان». تاریخ جامع ایران، جلد ششم (دورۀ بیست‌جلدی)، کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 357 -447.

-         پوپ، آرتور اپهام و فیلیپس اکرمن. (1387). سیری در هنر ایران از دوران پیش‌ازتاریخ تا امروز، (دورۀ سیزده‌جلدی)، مترجمان نجف دریابندری و دیگران، تهران: شرکت انتشارات علمی و ‌فرهنگی.

-         ترکمان، اسکندربیگ. (1350). تاریخ عالم‌آرای‌عباسی، زیر نظر ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.

-         تودروف، تزوتان. (۱۳۸۲). بوطیقای ساختارگرا، ترجمۀ محمد نبوی، تهران: آگاه.

-         جوینی، عطاملک‌بن‌محمد. (1386). تاریخ جهان‌گشا، به اهتمام شاهرخ موسویان، بر اساس تصحیح علامه محمد قزوینی، تهران: دستان.

-         خواندمیر، غیاث‌الدین. (1362). تاریخ حبیب‌السّیر، با مقدمۀ جلال‌الدین همایی، زیر نظر محمد دبیر‌سیاقی، تهران: خیام.

-         خطیبی، ابوالفضل. (1385). «هویت ایرانی در شاهنامه»، نامۀ فرهنگستان، 8/4، دورۀ پانزدهم، پیاپی 32 صص 76-69.

-         الدینوری، ابی‌محمد عبدالله‌بن‌مسلم‌بن‌قتیبه. (1986)، عیون‌الاخبار (الجزءالرابع، کتاب‌النساء)، شرح و علق علیه مفید محمد قمیحه، بیروت: دارالکتب العلمیه.

-         راوندی، محمدبن‌علی‌بن‌سلیمان. (1386). راحه‌الصّدور و آیه‌السّرور، به تصحیح محمد اقبال، با مقدمۀ بدیع‌الزمان فروزان­فر و مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.

-         سعدی شیرازی، مصلح‌الدین. (1385). کلیات سعدی، به تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.

-         سودآور، ابوالعلاء. (1380). هنر دربارهای ایران، مترجم ناهید محمد ‌شمیرانی، تهران: نشر کارنگ.

-         سیستانی، ملک‌شاه‌حسین‌بن‌ملک‌غیاث‌الدین محمدبن‌شاه‌محمود. (1344). احیاءالملوک (تاریخ سیستان) از ادوار باستانی تا 1027 ه.ق، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: بُن­گاه ترجمه و نشر کتاب.

-         سیّدی، مهدی. (1393). «غوریان یا آل ‌شنسب»، تاریخ جامع ایران، جلد ششم (دورۀ بیست‌جلدی)، کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 643-765.

-         سهروردی، شیخ‌شهاب‌الدین یحیی. (1374). عقل سرخ، به کوشش حسین مفید، تهران: مولی.

-         السیکی، عبدالوهاب. (1986)، معیدالنعم و مبیدالنقم، الطبعه‌الاولی، بیروت: موسسه الکتب‌الثقافیه.

-         شریف‌زاده، سیدعبدالمجید. (1392). «هنر سلجوقی و شاهنامۀ کاما»، فصل‌نامۀ هنر، علم و فرهنگ، شمارة 1، صص 9 – 20.

-         صفا، ذبیح‌الله. (1333). حماسه‌سرایی در ایران (از قدیم‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری)، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی امیرکبیر.

-         عناصری، جابر. (1370). شناخت اساطیر ایران بر اساس طومار نقالان، تهران: سروش.

-         عوفی، سدیدالدین‌محمد. (1324). لباب‌الالباب، به‌ تصحیح ادوارد براون، تهران: سلسله انتشارات اوقاف گیپ.

-         فتوحی رودمعجنی، محمود. (1397). «نبرد دو زبان- نقش دهقانان ایرانی در جدال دیرپای پارسی با عربی»، ایران­نامگ، سال 3، شمارۀ 4، صص 23 – 44 .

-         فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، دورۀ هشت‌جلدی، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، با مقدمۀ احسان یارشاطر، نیویورک: Bibliotheca Persica.

-         قبادی، حسین­علی و سیدعلی قاسم‌زاده. (1388). «نقد و تحلیل دیدگاه مستشرقان غربی دربارۀ حماسۀ ملی ایران»، جستارهای ‌ادبی (مجلۀ دانش‌کدۀ ‌ادبیات و علوم‌ انسانی مشهد)، دورة 42، شمارة 4 (مسلسل 167)، صص 191 - 214.

-         کاسیرر، ارنست. (1382). اسطوره دولت، مترجم یدالله موقن، تهران: هرمس.

-         گدار، آندره و دیگران. (1371). آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سرو‌قد‌ مقدم. مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان ‌قدس‌ رضوی.

-         لسان، حسین. (1354). «شاهنامه­خوانی»، ماه‌نامۀ هنر و مردم، شمارۀ 160-159، صص 2-16.

-         لی‌کرافت، هلن و ریچارد لی‌کرافت. (1389). نخستین بناهای اسلامی، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

-         ماه‌وان، فاطمه. (1395). شاهنامه­ نگاری، گذر از متن به تصویر، تهران: معین.

-         متز، اشتن و جون بارک. (1380)، شاه‌جنگ ایرانیان در چالدران و یونان، برگردان ذبیح‌الله منصوری، تهران: زرین انتشارات نگارستان کتاب.

-         محمدی، محمد و غلام­علی حاتم. (1390)، «نقاشی سغدی سرچشمه‌ای برای نگارگری ایرانی»، دو فصل‌نامۀ علمی– پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شمارۀ چهاردهم، صص 61 – 80.

-         مختاری، محمد. (1379). حماسه در رمز و راز ملی، تهران: توس.

-         مقدسی، مطهربن‌طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ (مجلد اول تا سوم)، مقدمه، ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.

-         مکاریک، ایرنا ریما. (1385). دانش­نامة نظریه­های ادبی معاصر، برگردان مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

-         میرزایی‌مهر، علی‌اصغر. (1387)، «نگاره‌های شاهنامه»، ماه‌نامۀ آینۀ خیال، شمارۀ 6، صص 52- 60.

-         مینوی، مجتبی. (1354). فردوسی و شعر او، تهران: ده­خدا.

-         ناجی، محمدرضا. (1393)، «سامانیان»، تاریخ جامع ایران، جلد ششم (دورۀ بیست‌جلدی)، کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 449-595.

-         نامورمطلق، بهمن. (1393). اسطوره‌متن بینانشانه‌ای، حضور شاهنامه در هنر ایران، تهران: علمی و فرهنگی.

-         نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن‌عمر‌بن‌علی. (1382). چهارمقاله، به اهتمام محمد معین، تهران: صدای معاصر.

-         نوریس، کریستوفر. (1385). شالوده­شکنی، برگردان پیام یزدان­جو، تهران: مرکز.

-         واعظی کاشفی سبزواری، مولاناحسین. (1350)، فتوّت‌نامۀ سلطانی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

-         وایسیجر، هربرت (1385). «رنسانس: مکتوبات دورۀ رنسانس و تاریخ‌نگاری»، برگردان صالح حسینی، فرهنگ تاریخ اندیشه‌ها (مطالعاتی دربارۀ گزیده‌ای از اندیشه­های اساسی)، جلد دوم (دورۀ سه‌جلدی)، گروه مؤلفان، گروه مترجمان، ویراستار فلیپ پی. وانیر، تهران: سعاد، صص 1361- 1366.

-         وزیری، سعید. (1388). ادبیات داستانی در ایران (از روزگار باستان تا مشروطه)،تهران: دیگر.

-         همدانی ابن‌هشام، عبدالملک‌بن‌هشام، (1360). سیرۀ ابن‌هشام (سیرت رسول‌الله مشهور به سیره‌النبی)، جلد اول، با مقدمه و تصحیح اصغر مهدوی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

-Brend, Barbara.(2010).Muhammad Juki's Shahnamah of Firdausi, London
.

- Burke, Peter.(1998). mentalities. In Global Encyclopedia of  Historical Writing: K – Z , ed.D. R. Woolf. Taylor & Francis
.

- B.W. Robinson.(1972). "The Shahnameh Manuscript Cochran in the Metropolitan museum of Art" , Islsmic Art in the Metropolitan museum of Art, ed. Richard Ettinghausen. N.Y.

-Hegel, G.W.F. (1975). Aesthetics, Translated by T. M. Knox, Oxford U.P, PP. 1040-1090.

- Hutton, Patrick H.(1991). "The History of  Mentalities: The New Map of Cultural History"و History and Theory, 20 (3), PP: 237–259.