«جمشید و خورشید» یا «جام جم» در شعر خواجو و حافظ

محورهای موضوعی : حماسه

جمیله اعظمیان ¹ , امیرحسین ماحوزی ² , محمود طاووسی ³

1 - گروه ادبیات،دانشکده ادبیات و زیان خارجی
2 - گروه ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه پیام نور دماوند
3 - گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی

تاریخ دریافت : 1399/03/09 تاریخ پذیرش : 1399/03/10 تاریخ انتشار : 1399/03/01

کلید واژه: جم و خورشید, جام جم, خورشید و ایزد مِهر, شعر خواجو و شعر حافظ,

چکیده مقاله :

چکیده در این پژوهش کیفی- کمی، نخست، ژرف ساخت عنصر قدیم اسطورۀ جمشید، یعنی جم و خورشید و پیشینۀ عنصر جدید آن موسوم به جام جم، توصیف و تحلیل و سپس میزان و چگونگی بهره مندی خواجو و حافظ از دو عنصر مذکور بررسی شده است: الف. خواجو افزون بر عنصر قدیم جم و خورشید در گوهرنامه و گل و نوروز، عنصر جدید جام جم را در روضه الانوار، کمال نامه و همای و همایون به فراخور اهداف برگزیده، حال آن که حافظ در دیوان، جام جم را با بسامد چیره اختیار کرده است. ب. خواجو گرچه هر دو عنصر قدیم و جدید اسطورۀ جم را در منظومه های خویش آورده است، میانگین بسامدی آثار خواجو مبیّن چیرگی جام جم است. ج. معادل سازی های جم و خورشید در گل و نوروز و گوهرنامه، نشان دهندۀ ارتباط و یگانگی جم و خورشید در این منظومه هاست. د. اگر ایزد خورشید: مِهر؛ در این معادله ها، جای گزین واژۀ خورشید گردد، معادلۀ تازه جم و مِهر پدید می آید و این موضوع، به احتمال، مؤید بهره برداری مِهرپرستانۀ نیاکان ما از عناصر قدیم اسطورۀ جم به فراخور موضوع و ویژگی انعطاف پذیرانه و انطباق پذیرانۀ ذاتی اساطیر است.

چکیده انگلیسی:

Abstract In this qualitative-quantitative research first the deep structure of the old motif of Jamshid’s myth that is Jam and sun and the account of the new motif namely cup of Jam is described and analyzed.  Then, the extent and the manner of employing these motifs by Khwaju and Hafex is studied.  Apart from using the old motif of Jam and sun in Gowharnameh and Gol o Nowruz Khwaju had selected the new motif of cup of Jam in Rowzat-al-anwar, Kamal-Nameh, and Homay o Homayun depending on his intensions whereas Hafez had far more utilized cup of Jam in his Divan.  Although Khwaju uses both old and new motifs of Jamshid’s myth in his poems, yet in average the recurrence of cup of Jam in his works are more frequent.  The equivalence of Jam and sun in Gol o Nowruz and Gowharnameh indicates the relationship and the unity of the two in his poetry.  If the God of Sun, Mehr in these equations substitutes the word sun, a new equation of Jam and Mehr is produced and this concept probably demonstrates how our ancestors worshiping Mehr had employed the old motifs of Jam’s myth according to the subject matter and the feasibility of this new equation attest to the flexibility and accordance inherent in myths.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع  

ـ آبرامز، می‌یرهوارد. (1384). فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، تهران: ره­نما.

ـ آیدنلو، سجاد. (1383). «جام کی­خسرو و جمشید»، نامۀ پارسی، تهران. شمارۀ 4.

ـ ابن‌اثیر. (1402). الکامل، بیروت: دارصادر.

ـ‌ ابوالفرج رونی. (1347). دیـوان، بـه کوشش محمود مهدوی دامغانی، تـهران: کتاب­فروشی باستان.

ـ ابن­بلخی. (1374). فارس­نامه، به کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.

ـ ابن‌ندیم. (1366). الفهرست، ترجمة محمّدرضا تجدد، تهران: امیرکبیر.

ـ ادیب صابر ترمذی. (1343). دیوان، به کوشش محمدعلی ناصح، تهران: 1343.

ـ‌ ازرقی هروی. (1336). دیوان، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: زوّار.

ـ‌ اسدی توسی. (1317). گرشاسب‌نامه، به کوشش یغمایی، تهران: بروخیم.

ـ‌ اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1387). اسطوره بیان نمادین، تهران: سروش.

ـ‌ اصطخری. (1373). المسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: موقوفات ایرج افشار.

ـ الیاده، میرچا. (1390). اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمة بهمن سرکاراتی، تهران: طهوری.

ـ الیاده، میرچا. (1391). اسطوره و واقعیت، تـرجمۀ مـانی صالحی علاّمه، تهران: بُن­گاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.

ـ امیرمعزی. (1318). دیوان، به اهتمام عباس اقبال، تهران: کتاب­فروشی اسلامیه.

ـ انوری. (1376). دیوان، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.

ـ اوحدی مراغی. (1340). کلیات اوحدی، تصحیح سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر.

ـ ایرانشان ‏بن ابی­الخیر. (1377). کوش­نامه، تصحیح جلال متینی، تهران: علمی.

ـ بانوگشسب‌نامه. (1382). به تصحیح روح‌انگیز کراچی، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـ بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد. (1383). تاریخ بلعمی، به تصحیح محمدتقی بهار، کوشش محمد پروین گنابادی، تهران: زوّار.

ـ بویس، مری. (1384). «نقش مهر در دین زرتشتی»، مهر در ایران و هند باستان، ترجمة احمدرضا قائم‌ مقامی، تهران: ققنوس.

ـ بهرامی، عسگر. «جمشید»، دایره­المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.

ـ بیرونی. (1380). آثارالباقیه، به تصحیح پرویز ادکایی، تهران: میراث مکتوب.

ـ تفضلی، احمد. (1355). «سوورای جمشید و سوورای ضحاک»، مجلۀ دانش­کدة ادبیات و علوم انسانی، سال23، شمارۀ 4.

ـ تفضلی، احمد. (1362). «شاهنامه و موضوع نخستین انسان»، ایران­نامه، امریکا، شمارۀ 2.

ـ تفضلی، احمد. (1374).«آدم در آیین زرتشتی»، دائره ­المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.

ـ تفضلی، احمد. (1378). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.

ـ ثعالبی، عبدالملک بن محمد. (1368). تاریخ ثعالبی، ترجمة محمد فضایلی، تهران: قطره.

ـ حافظ. (1360). دیوان، تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.

ـ حمزه اصفهانی. (1367). تاریخ پیام­بران و شاهان، ترجمة جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.

ـ خاقانی. (1368). دیوان، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.

- خالقی مطلق، جلال. (1362). «شاهنامه و موضوع نخستین انسان»، ایران­نامه، سال2، شمارۀ 2.

ـ خواجوی کرمانی. (1369). دیوان اشعار، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: پاژنگ.

ـ خواجوی کرمانی. (1370). خمسۀ خواجوی کرمانی،تصحیح سعید نیاز کرمانی، کرمان: دانش­گاه شهید باهنر کرمان.

ـ خیام. (1367). رباعیات، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.

ـ خیام. (1380). نوروزنامه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.

ـ دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود. (1364). اخبار الطّوال، ترجمه محمد مهدوی دامغانی، تهران: نی.

ـ دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم. (1960). المعارف، تصحیح ثروت عکاشه، قاهره: دارالکتب المصریه.

ـ رامپوری، غیاث‌الدین محمد. (1375). غیاث‌اللغات، به کوشش منصور ثروت.

ـ روتون، ک.ک. (1378). اسطوره، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: مرکز.

ـ رودکی. (1958). دیوان، کوشش عبدالغنی میرزایف، استالین­آباد: نشریات دولتی تاجیکستان.

ـ رودکی. (1941). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، کوشش سعید نفیسی، تهران: کتاب­خانة ابن‌سینا.

ـ ریتر، هلموت. (1377). دریای جان، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.

ـ زادسپرم جوان جمان. (1385). وزیدگی‌های زادسپرم، به کوشش محمدتقی راشد محصل، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـ سعدی. (1367). کلیات، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.

ـ سعید برومند، جواد. (1367). حافظ و جام جم، تهران: پازند.

ـ سلمان ساوجی. (1376). کلیات، به تصحیح عباس­علی وفایی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

ـ سنایی، مجدود بن آدم. (1341). دیوان، به کوشش مدرس رضوی، تهران: ابن­سینا.

ـ شمیسا. (1382). سبک‌شناسی شعر، تهران: فردوس.

ـ شمیسا، سیروس. (1366). فرهنگ تلمیحات، تهران: فردوس.

ـ طبری، محمد بن جریر. (1960). تاریخ الرسل و الملوک، تصحیح ابوالفضل عباس، مصر: دارالمعارف.

ـ ظهیر فاریابی. (1381). دیوان، بـه تصحیح امیـرحسین یزدگردی و بـه اهتمام علی­اصغر دادبه، تهران: قطره.

ـ‌ عبید زاکانی. (1999). کلیات عبید زاکانی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، نیویورک Bibliothece Persia Press.

ـ عثمان مختاری. (1382). دیوان، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: علمی و فرهنگی.

ـ عراقی، فخرالدین. بی‌تا. کلیات عراقی، کوشش سعید نفیسی، تهران: سنایی.

ـ عطار نیشابوری. (1384). منطق الطیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

ـ عطار نیشابوری. (1386). اسرارنامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

ـ عطار نیشابوری. (1394). الهی­نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

ـ عنصری بلخی. (1342). دیوان، کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتاب­خانة سنایی.

ـ‌ فخرالدین اسعد گرگانی. (1389). ویس و رامین، تصحیح محمد روشن، تهران: صدای معاصر.

ـ فرنبغ‌ دادگی. (1369). بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.

ـ فرخی. (1388). دیوان، کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.

ـ فردوسی. (1386). شاهنامه، کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.

ـ قطران تبریزی. (1333). دیوان، کوشش محمد نخجوانی، تبریز: چاپ­خانة شفق.

ـ قوامی رازی. (1334). دیوان، تصحیح میرجلال‌الدین حسینی ارموی، تهران: سپهر.

ـ کراسنوولسکا، آنا. (1371). «قهرمانان قصۀ حماسی ایرانی»، ترجمه احمد اخوت، دستور زبان داستان، اصفهان: فردا.

ـ کراسنوولسکا، آنا. (1384). «برخی قهرمانان اساطیر گاه­شماری ایرانی»، ترجمۀ منیژه اذکایی، نامة پارسی، تهران. شمارۀ اول.

ـ کریستن­سن، آرتور. (1386). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.

ـ کمال‌الدیـن اسماعیل. (1348). دیـوان، اهتمـام حسیـن بحرالعلومی، تهران. کتاب­فروشی دهخدا.

ـ گاثه‏ ها. (1305). گزارش ابراهیم پورداوود، بمبئی: انتشارات انجمن ایران بمبئی و ایران لیگ.

ـ‌ لامعی گرگانی. (1319). دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: چاپ­خانة ایران.

ـ مالاندرا، ویلیام. و. (1391). مقدمه‌ای بر دین ایران‌ باستان، ترجمة خسرو قلی‌زاده، تهران: کتاب پارسه.

ـ مجتبایی، فتح‌الله. (1374).« آدم»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.

- مجمل‌التواریخ والقصص. (1318). تصحیح ملک‌الشعرا بهار، تهران: کلالة خاور.

- مدبری، محمود. (1370). شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان قرن‌های 3، 4 و 5، تهران: پانوس.

ـ مرتضوی، منوچهر. (1365). مکتب حافظ، تهران: توس.

ـ مزداپور، کتایون. (1371)‌. «افسانه‌پردازی هزار و یک شب»، شناخت هویت زن ایرانی، تهران: روشن­گران.

- مسعود سعد سلمان. (1390). دیوان، تصحیح محمد مهیار، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـ مسعودی. (1409). مروج الذهب، قم: صدر.

ـ مسعودی. (1365). التنبیه والاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.

ـ مسکویه، ابوعلی. (1369). تجارب الامم، ترجمة ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.

ـ مقدسی، مطهر بن محمد. (1386). آفرینش و تاریخ، ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.

ـ منوچهری. (1347). دیوان، کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.

ـ مولانا. (1366). غزلیات شمس، به کوشش بدیع­الزمان فروزان­فر، تهران: جاویدان.

ـ مینوی خرد. (1364). ترجمة احمد تفضلی، تهران: توس.

ـ ناصرخسرو. (1368). دیوان، تصحیح مجتـبی مینوی ـ مهدی محقق، تـهران: دانش­گاه تهران.

ـ نظامی. (1388). هفت پیکر، به تصحیح برات زنجانی، تهران: دانش­گاه تهران.

ـ وکیلی، شروین. (1390). آسمان شبانه، تهران: شورآفرین.

ـ یسنا. (1340). گزارش ابراهیم پورداوود، تهران: ابن‌سینا.

ـ یشت‏ها. (1308). گزارش ابراهیم پورداوود،بمبئی: انتشارات انجمن ایرانی بمبئی و ایران لیگ.

ـ یعقوبی. احمدبن ابی‌یعقوب. (1356). تاریخ یعقوبی، ترجمة ابراهیم آیتی، تهران: بُن­گاه ترجمه و نشر کتاب.

ـ وندیداد. (1385). ترجمۀ هاشم رضی، تهران: 1360.

-        Barent. LD. (1928). Yama Gandharva, and Glaucus. Bulletin of the School of Oriental Studies, London.

-        Bartholomae, Ch. (1961). Altiranisches worterburch. Berlin.

-        Griswold, LD. (1971). The religion of the Rigveda, Delhi.

-        Heras, H. (1953). The Fall of Man in the Avesta, M.P Khareghat Memorial Volume, Bombay.

-        Hillebrandt, Alfr. Vedische Mythiligie.

-        Humbach, H. (2002). Yama/ Yima/ Jamšed, king of Paradise of the Iranans, Yervsalem Studies of Arabic and Islam.

-        Justi, F. (1895). Iranisches Namenbuch, Marbury.

-        Lommel, H. (1962). Die Sonne das Scnlechteste? Strophe 10 der funfteh Gatha des Zarathusrtra, yasna 32, Oriens, Leiden.

-        Malandra, w.w. (1983). An introduction to Ancient Iranian Religion, Minnapolis.

-        Mallory, J.P. and Adams, D.Q.(2006). The Oxford Introducton to Proto – Indo uropean world, Oxford.

-        Oldenberg, Die Religion des Veda.

-        Roth. (1850). Die Sage von Dschemschid, ZDMGSpiegel, Iranische Alterthumskunde.