نقش اشارات عرفانی در مثنوی معنوی (براساس تمثیل‌های روایی دفتر 4، 5 و 6)

محورهای موضوعی : تمثیل در زبان و ادب فارسی

احسان انصاری ¹ , مهدی ماحوزی ² , سیده ماندانا هاشمی اصفهان ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

تاریخ دریافت : 1400/05/27 تاریخ پذیرش : 1400/08/27 تاریخ انتشار : 1400/10/26

کلید واژه: سمبل, symbol, اشاراتِ عرفانی, تمثیل‌هایِ روایی, سطوح روایتی, مثنویِ معنوی, Mystical allusions, Narrative allegories, Narrative levels, Masnavi-ye-Ma'navi,

چکیده مقاله :

مولانا در مثنوی بارها با اشارات عرفانی کوشیده ذهن مخاطبان خویش را به مسائل معرفتی روشن‌تر سازد و با ذکر تمثیل و داستان‌پردازی، سطح ادراکی یاران و همراهان مثنوی را بالاتر آورد. با ژرف‌نگری در تمثیل‌های روایی مثنوی می‌توان به اشارات پیدا و پنهان عرفانی رسید که انعکاس و بسط معنایی آنها در سطوح روایتی، سرانجام زمینه‌ساز وحدت‌آفرینی و یگانگی در مثنوی می‌شود. این نگرش و تأثیر وحدت‌آفرین به اشارات عرفانی از تیررس بسیاری از پژوهشگران و روایت‌شناسان دور مانده است. این پژوهش که با روش مطالعه کتابخانه‌ای و توصیفی به رشته تحریر درآمده است و می‌کوشد نقش اشارات عرفانی مولانا را در پردازش تمثیل‌های روایی با تکیه بر روایت‌های داستانی دفترهای چهارم، پنجم و ششم مثنوی معنوی، نشان دهد. در این جستار با ژرف‌نگری و بهره‌گیری از تمثیل‌های روایی مثنوی، ارتباط روساخت و ژرف‌ساخت تمثیل‌ها و همچنین شیوۀ پردازش مطالب عرفانی در چهار گونه (اشارتی، درونمایه‌ای، مثالی و داستان درونه‌ای) نمایان گردید. سرانجام، نقش اشارات عرفانی در دو سطح تمثیل روایی (روساخت و ژرف‌ساخت) با عنوان سمبل، بیت راهنما و نیز پیوند معنایی بین سطوح روایتی مورد بررسی قرار گرفت. آشنایی با شیوۀ پردازش مطالب عرفانی و بررسی پیوند معنایی در سطوح روایتی از نتایج پژوهشی مقالۀ حاضر است و می‌توان این پژوهش را گامی در جهت شناخت ساختار و محتوای تمثیل‌های روایی مثنوی دانست.

چکیده انگلیسی:

In Masnavi, Rumi has repeatedly tried to enlighten the minds of his audience to epistemological issues with mystical allusions, and by mentioning allegory and storytelling, he has raised the perceptual level of the companions and companions of Masnavi. By delving into the narrative allegories of Masnavi, one can find and hide mystical hints that their reflection and semantic expansion at the narrative levels, ultimately paves the way for unity and oneness in Masnavi. This unifying attitude and effect on mystical allusions has escaped the scrutiny of many scholars and narrators. This research has been written by library and descriptive study method and tries to show the role of Rumi's mystical allusions in the processing of narrative allegories based on the narratives of the fourth, fifth and sixth books of the spiritual Masnavi. In this research, by deepening and using the narrative allegories of Masnavi, the relationship between superstructure and depth of allegories as well as the method of processing mystical materials in four types (allusions, themes, examples and internal stories) was revealed. Finally, the role of mystical allusions in two levels of narrative allegory (superstructure and deep construction) entitled "symbol", "guidebook" and also the semantic connection between narrative levels were examined. Familiarity with the method of processing mystical material and examining the semantic link at narrative levels is one of the research results of the present article. This research can be considered as a step towards understanding the structure and content of Masnavi narrative allegories.

منابع و مأخذ:

کتاب­ها

1. ابوالقاسمی، سیده مریم. (1392). شعر قلندری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی


2. بامشکی، سمیرا. (1393). روایت شناسی داستانهای مثنوی، تهران: انتشارات هرمس، چ دوم.


3. پارسانسب، محمد. (1390). داستان‌های تمثیلی-رمزی فارسی، تهران: نشر چشمه.


4. تاجدینی، علی. (1394). فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشۀ مولانا، تهران: انتشارات سروش، چ سوم.


5. توکلی، حمیدرضا. (1394). از اشارتهای دریا: بوطیقای روایت در مثنوی، تهران: انتشارات مروارید، چ سوم.


6. حائری، محمدحسن. (1379). راه گنج، تهران: انتشارات مدینه.


7. زرین‌کوب، عبدالحسین. (1386). بحر در کوزه: نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی، تهران: انتشارات علمی، چ دوازدهم.


8. زمان احمدی، محمدرضا. (1381). آس‍ت‍ان‌ جانان‌ (م‍ب‍ان‍ی‌ ع‍رفان‌ و ت‍ص‍وف‌)، اراک: ‌دانش‍گ‍اه‌ آزاد اس‍لام‍ی‌.


9. زمانی، کریم. (1396). میناگر عشق: شرح موضوعی مثنوی معنوی، تهران: نشر نی، چ پانزدهم.


10. زمانی، کریم. (1397). شرح جامع مثنوی معنوی: دفتر پنجم، تهران: انتشارات اطلاعات، چ بیست‌وپنجم.


11. زمانی، کریم. (1397). شرح جامع مثنوی معنوی: دفتر چهارم، تهران: انتشارات اطلاعات، چ بیست‌وهفتم.


12. زمانی، کریم. (1397). شرح جامع مثنوی معنوی: دفتر ششم، تهران: انتشارات اطلاعات، چ بیست‌وپنجم.


13. سجادی، سید ضیاءالدین. (1378). مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، تهران: سمت، چ هفتم.


14. سلطان ولد، محمد بن محمد. (1389). ولدنامه: در بیان اسرار احدی حضرت مولانا، تصحیح جلال الدین همایی، تهران: هما، چاپ دوم.


15. شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1386). صور خیال در شعر فارسی؛ تهران: مؤسسه انتشارات آگاه، چ یازدهم.


16. شمیسا، سیروس. (1385). بیان، تهران: نشر میترا، چ سوم.


17. شمیسا، سیروس. (1391). مولانا و چند داستان مثنوی، تهران: نشر قطره، چ دوم.


18. صفوی، سیدسلمان. (1388). ساختار معنایی مثنوی معنوی: دفتر اول، ترجمه مهوش السادات علوی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.


19. فتوحی رودمعجنی، محمود. (1393). بلاغت تصویر، تهران: انتشارات سخن، چ سوم.


20. کاشفی، ملاحسین. (1395). سیر معنوی در لب‌لباب‌ مثنوی حضرت مولانا جلال‌الدین بلخی ‌رومی رحمه‌الله‌علیه‏، تصحیح و توضیح دین‌محمد درکزهی، سراوان‏: نشر سروچ‏.


21. مقدادی، بهرام. (1397). دانش‌نامه نقد ادبی از افلاطون تا به امروز، تهران: نشر چشمه، چ دوم.


22. مهدی زاده، بهروز. (1390). قصه گوی بلخ: شکل شناسی قصه‌های مثنوی با بررسی عناصر روایت، شخصیت، توصیف و واقعیت داستانی، تهران: نشر مرکز.


23. مولانا، جلال الدین محمد بلخی. (1388). کلیات مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: انتشارات شقایق، چ دوم.


24. میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی (ذوالقدر). (1395). واژه‌نامه هنر داستان نویسی، تهران: کتاب مهناز، چ سوم.


25. هاشمی­اصفهانی، سیده ماندانا و مونا علاء‌الدینی. (1394). گلستان مثنوی: بررسی سیر تحول روایی داستانهای دفتر چهارم براساس مآخذ آن، جلد دوم، تهران: نشر طراوت.

 

مقاله­ها

26. بازرگان، محمدنوید. (1390). تحلیل بسامدی درون‌مایه‌ها در دفتر سوم مثنوی، پژوهشنامه ادب حماسی، دوره 7، شماره 11، (بهار و تابستان)، (صص 239-260).


27. ذوالفقاری، حسن. (1386). تمثیل و مثل در مثنوی، فصلنامه فرهنگ، (پاییز و زمستان)، شماره 63 و 64؛ (صص 369 - 325).


28. ضیا، محمدرضا، حسینی کازرونی، سیداحمد، حمیدی، سیدجعفر. (1399). جست‌وجوی تمثیل در نسخه خطی دیوان اشعار میرزا احمد متولی باشی، فصل‌نامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی-واحد بوشهر، شماره 46 (4): 42-29.


29. نظری، ماه. (1393). نقش تمثیل در داستانهای مثنوی معنوی، فصلنامه فنون ادبی، (پاییز و زمستان)، سال ششم، شماره 2 (پیاپی 11)، (صص 146-133)

1. Abolghasemi, Seyedeh Maryam. (1392). Qalandari Poetry, Tehran: University Publishing Center. (In Persian)


2. Bameshki, Samira. (1393). Narratology of Masnavi stories, Tehran: Hermes Publications, second edition. (In Persian)


3. Fotoohi Rudma’jani, Mahmoud. (1393). The Rhetoric of the Image, Tehran: Sokhan Publications, Third Edition. (In Persian)


4. Haeri, Mohammad Hassan (1379). “Rahe Ganj”, Tehran: Medina Publications. (In Persian)


5. Hashemi Esfahan, Seyedeh Mandana and Mona Alaa al-Dini. (1394). “Golestan Mathnavi”: A Study of the Evolution of the Narrative of the Stories of the Fourth Book Based on Its References, Volume 2, Tehran: Taravat Publishing. (In Persian)


6. Kashfi, Mullah Hussein. (1395). “ Seyr e Ma’navi dar lob Lobab e Mathnavi e Mawlana Jalaluddin Balkhi”: corrected and explained by Mohammad Darkzai, Saravan: Saruch Publishing. (In Persian)


7. Mawlana, Jalaluddin Mohammad Balkhi. (1388). Generalities of Mathnavi Ma’navi, edited by Reynold Nicholson, Tehran: Shaghayegh Publications, second edition. (In Persian)


8. Mehdizadeh, Behrooz. (1390). Balkhi storyteller: The morphology of Mathnavi stories by examining the elements of narrative, character, description and fictional Reality, Tehran: Markaz Publishing. (In Persian)


9. Meqdadi, Bahram. (1397). Encyclopedia of literary Theory from Plato to the Present, Tehran: Cheshmeh Publishing, Second Edition. (In Persian)


10. Mirsadeghi, Jamal and Meymanat Mirsadeghi (Zolghadr). (1395). The fiction Dictionary, Tehran: Mahnaz Book, Third Edition. (In Persian)


11. Parsa nasab, Mohammad. (1390). Persian allegorical-symbolic stories, Tehran: Cheshmeh Publishing.


12. Safavi, Seyed Salman. (1388).The semantic structure of Mathnavi e Ma’navi: Book One, translated by Mahvash Sadat Alavi, Tehran: Written Heritage Research Center. (In Persian)


13. Sajjadi, Seyed Zia-ud-Din. (1378). Introduction to the principles of mysticism and Sufism, Tehran: Samat, seventh edition. (In Persian)


14. Shafiee Kadkani, Mohammad Reza. (1386). Imagination in Persian poetry; Tehran: Agah Publishing Institute, 11th edition. (In Persian)


15. Shamisa, Sirous. (1385). Figurative language, Tehran: Mitra Publishing, third edition. (In Persian)


16. Shamisa, Sirous. (1391). Mawlana and some stories of Mathnavi, Tehran: Qatreh Publishing, second edition. (In Persian)


17. Sultan Walad, Muhammad bin Muhammad. (1389). “Walad Nameh”: In expressing the secrets of one of Mowlana, edited by Jalaluddin Homayi, Tehran: Homa, second edition. (In Persian)


18. Tajdini, Ali. (1394). A Dictionary of symbols and signsin Mawlana’s thought, Tehran: Soroush Publications, Third Edition. (In Persian)


19. Tavakoli, Hamid reza. (1394). From the Indications Given by the sea: Poetics of Narration in Mathnavi, Tehran: Morvarid Publications, Third Edition. (In Persian)


20. Zaman Ahmadi, Mohammad Reza. (1381). “Astan-e- Jaanan” (Foundations of Mysticism and Sufism), Arak: Islamic Azad University. (In Persian)


21. Zamani, Karim. (1396). “Minagar-e-Eshgh”: Thematic description of Mathnavi Manavi, Tehran: Nashr-e Ney, 15th edition. (In Persian)


22. Zamani, Karim. (1397). A Comprehensive Commentary of Mathnavi e Ma’navi: Book 5, Tehran: Ettela’at Publications, twenty-fifth edition. (In Persian)


23. Zamani, Karim. (1397). A Comprehensive Commentary of Mathnavi e Ma’navi: Book 4, Tehran: Ettela’at Publications, twenty-seventh edition. (In Persian)


24. Zamani, Karim. (1397). A Comprehensive Commentary of Mathnavi e Ma’navi: Book 6, Tehran: Ettela’at Publications, twenty-fifth edition. (In Persian)


25. Zarinkub, Abdulhossein. (1386). “Bahr dar koozeh”: Critique and interpretation of Mathnavi stories and allegories, Tehran: Scientific Publications, Twelfth Edition. (In Persian)

 

Articles

26. Bazargan, Mohammad Navid. (1390). Frequency analysis of themes in the third book of Mathnavi, Journal of Epic Literature, Volume 7, Number 11, (Spring and Summer), (pp. 239-260). (In Persian)


27. Nazari, Mah. (1393). The Role of allegory in the stories of Mathnavi Ma’navi, Literary Technologies Quarterly, (Autumn and Winter), Year 6, Number 2 (11th consecutive), (pp. 146-133). (In Persian)


28. Zia, Mohammad Reza, Hosseini Kazeruni, Seyed Ahmad, Hamidi, Seyed Jafar. (1399). Searching for allegory in the manuscript of poems of Mirza Ahmad Motavi Bashi, Quarterly Journal of Allegorical Research in Persian Language and Literature, Islamic Azad University-Bushehr Branch, No. 46 (4): 42-29. (In Persian)


29. Zulfaghari, Hassan (1386). Allegory and proverb in Mathnavi, Culture Quarterly, (Autumn and Winter), Nos. 63 and 64; (Pp. 369 - 325). (In Persian)