تحلیل اخلاقی تمثیل های مخزن الاسرار نظامی بر‌اساس نظریۀ مراحل رشد ‌اخلاقی لارنس کلبرگ

محورهای موضوعی : تمثیل در زبان و ادب فارسی

سیمین آرامی ¹ , علی دهقان ² , ژیلا صراطی ³ , حسین حاجی زاده ⁴

1 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران ( نویسنده مسئول )
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران
4 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران

تاریخ دریافت : 1401/04/01 تاریخ پذیرش : 1401/06/10 تاریخ انتشار : 1401/09/25

کلید واژه: مخزن الاسرار, کلبرگ, رشد, تمثیل, نظامی,

چکیده مقاله :

حکایت های تمثیلی ابزاری مؤثردرتغییر وضعیت روحی و فکری مخاطب اند و بر لایه‌های وجود انسانی تأثیر گذاشته دریافتی دیگری را موجب می‌شوند در این میان رویکردی اخلاقی به تمثیل، حرکتی هدفمند است که نظامی گنجه‌ای در مثنوی گرانقدر خود، مخزن‌الاسرار بدان پرداخته است. نظامی در گفتار و رفتار قهرمانان قصّه‌هایش منش و هویّت انسان آرمانی را به تصویر کشیده این ویژگی آثار نظامی موجب شده‌ است تا رفتار اخلاقی شخصیت‌های داستانی او بر اساس یکی از نظریه‌های برگزیده و زبدۀ اخلاقی معاصر غرب تحلیل و میزان مطابقت با مراحل و مراتب آن ارزیابی شود. با توجه به زمینه‌های فطری بشر، به نظر می‌رسد که مسائل اخلاقی تا حدودی دارای عناصر مشترکی در میان فرهنگ‌ها و جوامع انسانی باشد. اما گاهی تعدد و تکثر نظریات اخلاقی چنان می‌نماید که کدهای اخلاقی در میان ملل مختلف نشانی‌های متفاوت داشته باشند. پژوهش در نظریه‌های اخلاقی بر مبنای یکی از غنی‌ترین میراث فرهنگی ایرانی و اسلامی، می‌تواند بین این دو فرض یاد شده برتری یکی را تأیید کند. در این مقاله رفتار اخلاقی اشخاص منظومه برای نخستین باردر چارچوب یک تئوری علمی تحلیل می‌شود. هدف اصلی این پژوهش کاربرد نظریۀ رشد اخلاقی لارنس کلبرگ (Lawrence Kohlberg) در رفتار شخصیت های تمثیلی منظومۀ مخزن الاسرار و پاسخ به ا‌ین پرسش است که آیا درجات ‌اخلاقی اشخاص داستان منظور قابل تفسیر و تحلیل با نظریۀ مراحل رشد اخلاقی کلبرگ است ؟ در نتیجۀ این پزوهش نه کد ‌‌اخلاقی شناسایی شده ‌‌است.

چکیده انگلیسی:

Allegorical stories are an effective tool in changing the emotional and intellectual state of the audience and they affect the layers of human existence and cause another perception. In the meantime, an ethical approach to allegory is a purposeful movement that Nizami Ganjai has discussed in, his precious Masnavi, Makhzan al-Asrar. In the speech and behavior of the heroes of his stories, Nizami has depicted the nature and identity of an ideal human being. This feature of Nizami's works has caused the moral behavior of fictional characters to be analyzed based on one of the selected and elite contemporary moral theories of the West and the degree of conformity with its stages and levels to be evaluated. Considering the innate nature of human beings, it seems that moral issues have some common elements among human cultures and societies. But sometimes, the multiplicity of moral theories causes the moral codes to have different addresses among different nations. Research in ethical theories based on one of the richest Iranian and Islamic cultural heritages can confirm the superiority of one of these two assumptions. In this article, the moral behavior of the system people is analyzed for the first time in the framework of a scientific theory.

منابع و مأخذ:

1. اژدرنژاد، هاله. یلمه­ها، احمدرضا. (1395).«تمثیل و کاربرد گونه­های آن در مخزن­الاسرار نظامی». فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شمارۀ پیاپی بیست و هفتم :ص 138-119.


2. اسمیت، ادوارد ای. هکسما، سوزان نولن. فردریکسون، باربارال. لافتوس، جفری ر. بم، داریل ج. مارن، استیفن.(1390). زمینۀ روانشناسی اتکینسون­ و هیلگارد. ترجمۀ حسن رفیعی و محسن ارجمند. ج اول. چ چهارم. تهران: ارجمند، 408 صفحه.


3. ایاز، حمید. تیموری، عاطفه. (1401). «تطبیق مفاهیم تمثیلی و نمادین سگ در آثار حماسی، غنایی و عرفانی با تکیه بر شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ نظامی ومثنوی مولوی». فصلنامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شمارۀ پنجاه و یکم: ص 54-81.


4. پاکدل، مسعود. توکلی، فرشته.(1395) «نمادها و تمثیل‌های آب در مخزن الاسرار». فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر، شمارۀ پیاپی، بیست و هفتم: ص24-13.


5. پورنامداریان، تقی. (1390). عقل سرخ (شرح و تأویل داستان­های رمزی سهروردی). تهران: سخن.


6. تقوى، محمد. (1376)، حکایت­هاى حیوانات در ادب فارسى. تهران: روزنه.


7. جعفری، ناهید. بخشی‌­پیش­کناری، زهرا. (1396). «رویکرد نظامی ­گنجوی به تمثیل ­حیوانات از دیدگاه ادبیات تعلیمی». پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ سی­ و سوم: ص 144-121.

8.خواجه نصیر توسی. (1375). اخلاق ناصری. تهران: انتشارات علمیۀ اسلامیه.

9. رحمانیان، زینب.(1393). «بررسی ­تطبیقی­ رشد اخلاقی ­در ­قابوسنامه ­از ­دیدگاه­ کلبرگ»، پژوهش­های ­ادبی ­و بلاغی، سال 2، شمارۀ 8: ص 45-32.


10. زرین‌کوب، عبدالحسین. (1351). سرّنی (نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی). تهران: علمی، 1158 صفحه.


11. ­شعار، جعفر. ­­(1365). گزیدۀ سیاست‌نامه­. چ اول. تهران­: بنیاد، 377 صفحه.


12. شعیبی، فاطمه. (1392). قضاوت اخلاقی(Moral judgment). نشرالکترونیکی. کتاب سبز، 22 صفحه. 11.

13.شفیعى کدکنى، محمدرضا. (1350) صور خیال در شعر فارسى. تهران نیل.

14. ضیائی مؤید، محمد. شرقی، محمدرضا. (1395). «شهودگرایی و استدلال‌گرایی در فلسفۀ اخلاق و تربیت اخلاقی». فصلنامۀ علمی-پژوهشی پژوهش‌نامۀ اخلاق، سال نهم، شمارۀ 31: ص52-31.

15.عبدالهی، منیژه. (1381)، فرهنگ نامۀ جانوران در ادب پارسی (بر پایۀ واژه شناسی، اساطیر، باورها، زیباشناسی و ...). تهران: پژوهنده، 602 صفحه.

16. عصاره، علیرضا. مهدیزادۀ تهرانی،آیدین. امینی‌زرین، علیرضا. عظیمی، شادی. (1396). «نقدی بر نظریة رشد قضاوت اخلاقی لارنس کلبرگ، پژوهشی در بررسی چند جانبۀ نظریۀ کلبرگ و ارائۀ رهنمودی دربارة مراحل رشدی­ او». فصلنامۀ تعلیم و تربیت، شماره 134: ص 112-93.

17.کدیور، پروین. (1378). روانشناسی­اخلاق. تهران: ­آ­گه، 180صفحه.

18. کریمی، عبدالعظیم. (1388). روانشناسی رشد مراحل شکل‌گیری اخلاق در کودک (با تأکید بر رویکردهای تحولی). چ دوم. تهران:­ عابد، 246صفحه.


19. مراغی، عبدالهادی بن محمد. (1388). منافع حیوان. تصحیح محمد روشن. تهران : بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.


20. نظامی­گنجه­ای، الیاس.( 1389). ­­مخزن­الاسرار. ­تصحیح­ بهروز ثروتیان. ­تهران: ­ا‌میرکبیر، 584 صفحه.

1. Asareh; Mehdizadeh Tehrani, A.; Amini Zarrin, AS; Azimi, Sh (2017), "A Critique of the Development Theory of Moral Judgment   by   Lawrence   Kelberg, A Study in the Multilateral Study of Kelberg Theory and Providing Guidance     on His Developmental Stages", Quarterly Journal of Education, No. 134, -193-112

2.Azhdranjad, Hale. Yalmeha, Ahmadreza. (2015). "Allegory and application of its types in the repository of military secrets". Quarterly journal of didactic and lyrical research of Persian language and literature, Islamic Azad University, Bushehr branch, twenty-seventh consecutive number: pp. 119-138.

3.Ayaz, Hamid. Teymoori, Atefeh.(2022). " Application of allegorical and symbolic concepts of dogs in epic, lyrical and mystical works Based on Ferdowsi's Shahnameh, Khamseh Nezami and Rumi's Masnavi (Mouvlavi) ". Quarterly Journal of Allegorical Research in Persian Language and Literature, Bushehr Islamic Azad University, Number 51: p. 54 -81.

4.Abdulahi, Manijeh. (2001), dictionary of animals in Persian literature (based on terminology, mythology, beliefs, aesthetics, etc). Tehran: Parjohande, 602 pages.

5. Jafari, Nahid. Bakhshi Pish Kenari Zahra, Zahra. (2016). " Nezami Ganjavi’S Approach to Parable of Animals in Makhzan al-Asrar: From A Didactic Point of View ". Research journal of educational literature, ninth year, number 33: pp. 121-144.


6. Kadivar, P. (1999), Psychology of Ethics, first edition, Tehran: Ad.

7.Karimieh, A. (2009), Developmental    Psychology of the stages   of moral

formation in children (with emphasis on transformational approaches), Second Edition, Tehran: Abed     

8.Kohlberg, L. (1976), Moral stages and moralization: The cognitive developmental, In Moral development and behavior: Theory, research and social issues, ed. T. Lickona, New York: Holt, Rinehart and Winston.

9.(1984), Essays on moral development, Vol. II, The psychology of moral development, San Francisco, CA: Harper & Row.

10.Khajeh Nasir al-Din Tusi and Kalberg "(1996), Moral Knowledge, 2 (2), 53-68.

11.Maraghi, Abdul Hadi bin Muhammad. (2018). Manafe'ae hayvan. Edited by Mohammad Roshan. Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Endowment Foundation.

12.Nizami, Ganjavi. (2010). Makhzan-ol Asrar. Emended by Behrooz. Servatian Tehran: Amir Kabir Publication. (In Persian)

13.Pakdel, Masoud. Tavakoli, Fereshte.( 2015). "Symbols and allegories of water in Makhzan al-Asrar ". Quarterly journal of didactic and lyrical research of Persian language and literature, Bushehr Islamic Azad University, consecutive number, twenty-seventh: pp. 13-24.             

14.Pournamdarian, Taghi. (2013). Aqle sorkh (explanation and interpretation of Sohravardi's secret stories). Tehran: Sokhan.

15.Rahmanian, Z. (2014), "A Comparative Study of Moral Development in Qaboosnameh from Kelberg's Perspective", Journal of Literary and Rhetorical Research, No. 8, 32-45.

16.Shafiei Kadkani, Mohammad Reza, (1971), Fiction in Persian poetry. Tehran: Nile

17. Shoaib, F. (2013), Ethical Judgment, First Edition, Electronic Publishing, Green Book

18.Shoar, Jafar. (1986). Excerpt from Siyasatname. First Edition. Tehran, 377 pages

19.Smith, Hexma, p.; Frederickson, b; Laftus, c. Bam, d. Marne, A. (2003), Field of Atkinson and Hilgard's Psychology, translated by Hassan Rafiei, Mohsen Arjmand, Volume I, Fourth Edition, Tehran

20.Taqawi, Mohammad, (1376), animal stories in Persian literature. Tehran: Rozaneh

21.Zarrinkoob Abdol Hossein. (1971). Sereney(Analytical and Comparative       Criticism and Explanation on Masnavi).Tehran:Elmi 1158 pages.

 22.Ziaeimoayed, Mohammad. Sharafi, Mohammadreza. (2016). "Intuitionism and Rationalism in the Philosophy of Ethics and Ethical Education". The scientific-research quarterly of Research Journal of Ethics, ninth year, number 31: pp. 31-52(In Persion)