ارزیابی تغییرات الگوی پیچان رودی رودخانه مارون و تحلیل هیدروژئومورفولوژی منطقه مطالعه موردی: رودخانه مارون (از سرچشمه تا ورودی آن به رودخانه جراحی)

محورهای موضوعی : اقلیم شناسی

مهران مقصودی ¹ , سید محمد زمان زاده ² , مجتبی یمانی ³ , عبدالحسین حاجی زاده ⁴

1 - دانشیارگروه جغرافیای طبیعی(ژئومورفولوژی) دانشکده جغرافیادانشگاه تهران،تهران،ایران
2 - استادیارگروه جغرافیای طبیعی (ژئومورفولوژی) دانشکده جغرافیادانشگاه تهران،تهران،ایران
3 - استادگروه جغرافیای طبیعی (ژئومورفولوژی) دانشکده جغرافیادانشگاه تهران،تهران،ایران
4 - دانشجوی دکتری گروه جغرافیای طبیعی(ژئومورفولوژی) دانشکده جغرافیادانشگاه تهران،تهران،ایران

تاریخ دریافت : 1395/05/07 تاریخ پذیرش : 1396/03/30 تاریخ انتشار : 1396/03/30

کلید واژه: مورفومتری, رودخانه مارون, زاویه مرکزی, ضریب خمیدگی, هیدروژئومورفولوژی,

چکیده مقاله :

رودخانه ها نقش مهمی در تغییرات لندفرمها بازی می کنند و تاثیر بسزایی بر بهره برداری انسانی از محیط های پیرامون خود دارند. بررسی تغییرات بستر و مورفومتری رودخانه ها از مباحث علم ژئومورفولوژی رودخانه ای می باشد. ارزیابی مورفومتری رودخانه از نگاه علوم زمینی و ژئومورفولوژی در مدیریت توسعه پایدار منطقه مهم بوده و از نگاه تغییرشکل بر لندفرمهای منطقه موثر است. در این تحقیق به رودخانه مارون پرداخته می شود که در جنوب غربی کشور قرار دارد و از ارتفاعات حدود 3000 متر از سطح دریا سرچشمه می گیرد. این رودخانه بعد از عبور از سازندهای زمین شناسی زون زاگرس چین خورده وارد دشت بهبهان در جنوب شرقی خوزستان می شود و پس از عبور از ناهمواری تپه ماهوری وارد رودخانه جراحی و سپس وارد خلیج فارس می شود. در این مقاله کل رودخانه مارون از سرچشمه آن تا ابتدای رودخانه جراحی به طول تقریبی 280 کیلومتری جهت استخراج مورفومتری آن براساس دو شاخص ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی انتخاب گردید. براساس تعدد رودخانه های دائمی ورودی به رودخانه مارون و ناهمواری منطقه، رودخانه مارون به 5 بازه مختلف تقسیم شد. در این مقاله برای ارزیابی ضریب خمیدگی از نقطه تغییر انحنا استفاده شده است. علاوه بر دو شاخص مذکور، شاخص جهت جریان طراحی و برای کلیه مسیر رودخانه بدست آورده شده است. در شاخص زاویه مرکزی، میانگین زاویه مرکزی نیز توسط مولفان طراحی و بدست آمد که از آن می توان برای پیش بینی وضعیت مکانی شکل رودخانه نسبت به وضعیت فعلی آن استفاده نمود. طبق شاخص ضریب خمیدگی رودخانه مارون از نوع سینوسی و از نظر شاخص جهت جریان نیز از نوع شرقی- غربی می باشد. به علت شیب کم پروفیل طولی رودخانه در بازه های انتهایی، الگوی رودخانه بیشتر و سریعتر از سایر بازه ها تغییر الگو می دهد. علت تغییر انحنا و از جمله دلایل تغییر جهت و الگوی رودخانه در بازه های مورد نظر مسائل زمین شناسی و توپوگرافی، اقلیم، تکتونیک و هیدرولوژی منطقه زاگرس می باشد، که در پروفیل طولی رودخانه مارون متفاوت می باشد. دبی بالای رودخانه و نیز نزولات جوی بر الگوی رودخانه مارون به خصوص در بازه های ابتدایی موثر بوده است.

منابع و مأخذ:

   [1]      اصغری سراسکانرود، صیاد (1392): بررسی و تحلیل الگوهای متفاوت رودخانه شهرچای ارومیه، دوفصلنامه ژئومورفولوژی کاربردی ایران، صص 75-88.

   [2]      بریج، جان اش (1387): رودخانه ها و دشت های سیلابی، ترجمه رضایی مقدم، محمد حسین، ثقفی، مهدی، چاپ اول، انتشارات سمت.

   [3]      حسینی زارع، نادر، سعادتی، نغمه (1384):  برآورد فرسایش و رسوب با استفاده از اطلاعات رسوب سنجی و محاسبه رسوب بار معلق در حوضه های آبریز رودخانه های استان خوزستان، سومین همایش ملی فرسایش و رسوب (مقاله شفاهی).

   [4]      رضایی مقدم، محمد حسین، ثروتی، محمدرضا، اصغری سراسکانرود، صیاد (1391): بررسی الگوی پیچان رودی رودخانه قزل اوزن با استفاده از شاخص های ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی، فصلنامه جغرافیا، دوره جدید سال دهم، شماره 34، صص 85- 102.

   [5]      رنجبر، ابوالفضل، حاجی زاده، عبدالحسین (1394): تئوری خطاها، چاپ دوم، تهران، انتشارات ماهواره

   [6]      شمسی، احمد طاهر، ایمان شعار، فرهاد (1388): بررسی رابطه بین پارامترهای هندسی مئاندرهای رودخانه و ضریب سینوسیته، نشریه مهندسی عمران و محیط زیست، دوره 41، شماره 2، صص 19-26.

   [7]      فرجی، عبدالله،دوستکامیان، مهدی، نوروزی، خدیجه (1391): بررسی ویژگیهای مورفومتری و فیزیوگرافی حوضه رودخانه ایزدخواست با استفاده ازGIS، اولین همایش بین المللی بحران های زیست محیطی ایران و راهکارهای بهبود آن، دانشگاه آزاد علوم تحقیقات اهواز.

   [8]      قربانی، مژگان (1385): گزارش پروژه بررسی روند تغییرات کمی آب مخزن سد مارون و شناسایی عوامل موثر احتمالی در افزایش اتریفیکاسیون مخزن، سازمان مجری; آموزشکده فنی صنعت آب و برق خوزستان.

   [9]      قریشی، منوچهر (1393): پژوهش و بررسی  نوزمینساخت، لرزه زمینساخت و خطر زمین‌لرزه-گسلش در گستره چهارگوش بهبهان، پژوهش و بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین: بخش دوازدهم،  سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، مجری فنی:  منوچهر قرشی

[10]      کهربائیان، پرویز، بهنیافر، ابوالفضل، شاکری زارع، حجت، رضایی عارفی، محسن (1393): تحولات مورفولوژیکی و الگوی پیچان رودی بستر رودخانه مرزی هریرود با استفاده از RS ، پژوهش های ژئومورفولوژی کمی، سال سوم، شماره 3، صص 53- 64.

[11]      گزارش بهنگام سازی تلفیق مطالعات منابع آب حوضه آبریز رودخانه های هندیجان – جراحی (1388): جلد سوم، تجزیه و تحلیل آمار و اطلاعات و بیلان آب ، معاونت مطالعات پایه منابع آب، شرکت سهامی سازمان آب و برق خوزستان.

[12]      گزارش پانزدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران (1395): برگزار کننده:سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی، موزه ملی ایران.

[13]      محمدیاری، فاطمه، پورخباز، حمیدرضا، توکلی، مرتضی، اقدر، حسین (1393): تهیه نقشه پوشش گیاهی و پایش تغییرات آن با استفاده از تکنیک های سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی، مطالعه موردی: شهرستان بهبهان، فصلنامه علمی پژوهشی سپهر، دوره 23، شماره 92.

[14]      معروفی، صفر، طبری، حسین (1390): آشکار سازی روند تغییرات دبی رودخانه مارون با استفاده از روش های پارامتری و ناپارامتری، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 26، شماره دوم، شماره پیاپی 101.

[15]      مقصودی، مهران، زمان زاده، سید محمد، یمانی، مجتبی، حاجی زاده، عبدالحسین (1395): تحلیل عوامل محیطی در مکان گزینی سکونت گاههای پیش از تاریخ، چهارمین همایش ملی انجمنی ایرانی ژئومورفولوژی، تهران، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، آبان ماه.

[16]      مقصودی، مهران، شرفی، سیامک، مقامی، یاسر (1381): روند تغییرات مورفولوژیکی رودخانه خرم آباد با استفاده از RS,GIS ,Autocad ، فصلنامه مدرس علوم انسانی، شماره 68، صص 294-275.

[17]      یزدان پناه اسرمی، مهدی، استاد راهنما: مقیمی، ابراهیم، علوی پناه، سید کاظم (1391): پایان‌نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد، در رشته ژئومورفولوژی و برنامه‌ریزی محیطی، آشکار‌سازی تغییرات هندسی رودخانه قمرود (از سد کوچری تا سد پانزده خرداد)، دانشگاه تهران، تهران، ص 5.

[18]      یمانی، مجتبی، حسن زاده، محمد مهدی (1383): بررسی الگوی پیچان رودی رودخانه تالار با استفاده از شاخص های ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی شماره 73، صص 144-154.

[19]      یمانی، مجتبی، رحیمی، مسعود، ویسی، عبدالکریم (1394): مورفومتری و مقایسه تغییرات عرضی رودخانه ارس طی سه دهه اخیر، مطالعه موردی: پایین دست سد میل مغان، پژوهش­های ژئومورفولوژی کمی، سال سوم، شماره 4، بهار 94، صص 74-89.

[20]      یمانی، مجتبی، شرفی، سیامک (1390): ژئومورفولوژی و عوامل موثر در فرسایش کناری رودخانه هررود در استان لرستان، مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال 23، پیاپی 45، شماره 1، صص 15-32.

[21]      یمانی، مجتبی، شرقی، سیامک (1391): پارامترهای هندسی و نقش آنها در تغییرات زمانی- مکانی بستر رودها نمونه موردی: رودخانه هرود سرشاخه رود کرخه در استان کردستان، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 26.

   [1]      Gregory, K.L., (2006): The Human role in Changing river channels, Journal of Geomorphology 79, pp: 172-191.

   [2]      Leopold, L. C.; Wolman, M. G.; Miller, J. P.(1964): Fluid Process in Geomorphology, Freeman publishers, san Francisco, pp.522.

   [3]      Matsuda, I., (2004): River morphology and channel processes.  Fresh Surface Water - Vol. 1 - pp. 1-5 - Encyclopedia of Life Support Systems.

   [4]      Montegomery, D.R., Bolton, S.M., (2003): Hydrogeomorphic variability river restoration, 39-80. American Fisheries Society.

   [5]      Petts, G. E., et al, (1986): Historical Change Alluvial river, John Wiley and Sons

   [6]      Schumm, S.A., (1985): Patterns of alluvial rivers, Earth planet. Sci. 13: 5-27.

   [7]      Sear, A., David., Newson, D., Malcolm, and Thorne, R., Colin, (2003): Guidebook of Applied Fluvial Geomorphology, R&D Technical Report FD1914, Publishing organization Defra, London.

   [8]      Singh, V., (2011): Basin Morphometry of Maingra River, district Gwalior, Madhaya Pradesh Indian, Internationa Journal of Geomatics and Geosciences, Vol. 1., No. 4.

   [9]      Thomas D.S.G. (Ed). (2011): Front Matter. In: Arid Zone Geomorphology: Process, Form and Change in Drylands, 3rd Edition, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester, UK. doi: 10.1002/9780470710777.fmatter.

[10]      Tooth S. and G.C. Nanson. (2011): Distinctiveness and Diversity of Arid Zone River Systems. In: Arid Zone Geomorphology: Process, Form and Change in Drylands, 3rd Edition (Thomas D.S.G. Ed.), John Wiley & Sons, Ltd, Chichester, UK. doi: 10.1002/9780470710777.ch12.

[11]      Whipple, K. (2004): Alluvial Channels and Their Landforms, Surface Processes and Landscape Evolution, 12.163/12.463.