مکانهای اسطورهای در طومارهای نقالی
محورهای موضوعی : عناصر اسطوره‌ایی
1 - استادیار دانشگاه مجازی جامعه المصطفی العالمیه
2 - استادیار دانشگاه مجازی جامعه المصطفی العالمیه
کلید واژه: مکان, اسطوره, حماسه, طومارهای نقالی, کوه,
چکیده مقاله :
مکان، یکی از بنمایههای اساطیری است که بشر همواره با آن ارتباطی فرامادی دارد. پذیرفتن نقش اسطورهای بعضی مکان‌ها و قداست آن‌ها، مضمونی است که در روایتهای اساطیری، حماسی و نقالی دیده می‌شود. این مضمون به صورت کوه، غار، چاه، چشمه، دخمه، دژ، باغ، مکان طلسم‌شده و... نمود یافته است. در باور اساطیری، مکان با آنچه در محیط کیهانی و مادی تعریف شده، متفاوت است؛ اشیا و پدیده‌های مادی و دنیوی به امور ماورایی و قدسی تبدیل می‌شوند و قهرمان با قرار گرفتن در مکان اسطورهای، به بلوغ و تکامل می‌رسد و به تحول روحی و نیز جاودانگی دست می‌یابد. این پژوهش به شیوة توصیفی ـ تحلیلی در نظر دارد که به معرفی مکانهای اسطورهای و واکاوی کارکرد و کیفیت آن‌ها در روایات طومارهای نقالی بپردازد تا پس از مطالعه در روایات حماسی شاهنامه و طومارها، نمونه‌هایی از این بنمایههای مهم مکانهای اسطورهای بررسی و تحلیل شوند. نتایج پژوهش حاضر پس از تحلیل کیفیت اسطورهای مکان‌ها در طومارها حاکی از آن است که کوه به دلیل جایگاه بلند و نزدیکی‌اش به آسمان، از مقدس‌‌ترین این مکان‌هاست و دیگر مکانهای اساطیری و مقدس چون چشمه، قلعه، دخمه و باغ نیز اغلب بر فراز کوه‌ها هستند.
Place holds a deep, mythological significance that resonates with humans on a transcendental level. The sanctity and mythological importance of certain locations are recurring themes in myths, epics, and tradition of storytelling (Naggali), often depicted through mountains, caves, wells, springs, crypts, fortresses, gardens, and enchanted realms. These mythological interpretations view place as distinct from its cosmic and material surroundings, elevating ordinary objects and phenomena into sacred and symbolic realms. By situating the hero within these mythical landscapes, they undergo personal growth, spiritual development, and ultimately achieve immortality. This descriptive-analytical research aims to explore the role and significance of mythical places within the tradition of storytelling (Naggali), drawing insights from epic narratives in the Shāhnāmeh and other sources. Through analyzing the mythological attributes associated with these places, the study reveals mountains as particularly sacred locations due to their elevated stature and proximity to the heavens. Additionally, other mythological sites such as springs, castles, crypts, and gardens are often situated atop mountains, further emphasizing their mystical nature.
قرآن کریم
الیاده، میرچا، 1362. چشم اندازهای اسطوره. ترجمه جلال ستاری، تهران: توس.
ـــــــــــ ، 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش.
ـــــــــــ ، 1390. اسطورۀ بازگشت جاودانه. ترجمه بهمن سرکاراتی، چ 3، تهران: طهوری.
ـــــــــــ ، 1397. اسطوره، رویا، راز. ترجمۀ مهدیه چراغیان. چ1، تهران: کتاب پارسه.
امامی، صابر، 1380. اساطیر در متون تفسیری فارسی. چاپ اول، تهران: گنجینۀ فرهنگ.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم، 1369. فردوسی‌‌نامه. 3ج، چ 3، تهران: علمی.
بهار، مهرداد، 1375. پژوهشي در اساطير ايران. چ 2، تهران: آگاه.
ـــــــــــ ، ۱۳۹۰. از اسطوره تا تاریخ. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: چشمه
پورداود، ابراهیم، 1377. یشت‌‌ها. به‌‌کوشش بهرام فره‌‌وشی، تهران: دانشگاه تهران.
جبارهناصرو، عظیم، 1396. گردآوری و بررسی روایتهای حماسی نقالی منطقۀ کوهمرۀ سرخی. شیراز: تخت جمشید.
ـــــــــــ ، 1395. بررسی تحلیلی روایتی نقالی از فرامرزنامه. کاوش‌‌نامه، س17، ش33، صص. 249-273.
جوکار، منوچهر، رضایی دشت ارژنه، محمود، ابراهیمی، مختار، و آشنا، لاله، 1398. طلسم جمشید. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی، 15(54)، صص. 75ـ107.
چالاک، سارا، 1400. مکانهای اسطورهای در قصههای عامیانۀ ایرانی. فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، ش 60، صص. 23-45.
حسام‌‌پور، سعید و جباره ناصرو، عظیم، 1388. روایتی دیگر از برزونامه (از کوهمرۀ سرخی). بوستان ادب دانشگاه شیراز، 1(2)، صص. 69-101.
حسینی، حسین. 1380. طومار نقالی سام‌‌نامه. تهران: نمایش.
حسینی، مریم. 1388. رمزپردازی غار در فرهنگ ملل و یار غار در غزل‌‌های مولوی. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی، سال 5، ش 15، صص. 35-53.
حموی بغدادی، یاقوت، 1383. معجم‌‌البلدان. ج 2، به‌‌کوشش علی‌‌نقی منزوی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
خالقي مطلق، جلال، 1372. گل‌‌رنج‌‌های کهن. به‌‌کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز.
دادگی، فرنبغ، 1369. بندهشن. گزارنده مهرداد بهار، چ 1، تهران: توس.
دوستخواه، جلیل، 1370. کاوۀ آهنگر به‌‌روایت نقالان. ایران‌‌نامه، 10 (37)، صص. 122-144.
ذوالفقاری، حسن، 1385. چاهانه. فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، 16-17 (61-62)، صص. 129-155.
رضی، هاشم، 1346. فرهنگ نام‌‌های اوستا. 3ج، تهران: فروهر.
ریاحی‌‌‌‌زمین، زهرا و جبارهناصرو، عظیم، 1390. آمیزش اسطوره و حماسه در روایتی دیگر از بانوگشسب‌‌نامه (از کوهمرۀ سرخی). ادب‌‌پژوهی، ش 18، صص. 145-170.
زریری اصفهانی، عباس، 1396. شاهنامۀ نقالان. ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.
سعیدی، مصطفی، هاشمی، احمد، 1381. طومار شاهنامۀ فردوسی. چ1، تهران: خوش‌نگار.
شایگان، داریوش، 1371. بت‌‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی. چ 2، تهران: امیرکبیر.
صداقت‌‌نژاد، جمشید، 1375. طومار کهن جهانگیرنامه. تهران: نیما.
ـــــــــــــــــــ ، 1374. طومار کهن شاهنامۀ فردوسی. تهران: دنیای کتاب.
طومار نقالی شاهنامه، 1391. به‌‌کوشش سجاد آیدنلو، تهران: به‌‌نگار.
عسکری، رؤیا، 1399. بررسی و تحلیل مفاهیم اسطورهای، حماسی و دینی در طومار نقالی هفت لشکر. چاپ اول، تهران: پارس آوید.
عفیفی، رحیم، 1374. اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌‌های پهلوی. تهران: توس.
عناصري، جابر، 1390. شناخت اساطير ايران. چ 4، تهران: سروش.
غلامی، زهرا، 1398. بررسی بنمایههای حماسی و اساطیری در طومارها و روایات نقالی. رسالۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، قم: دانشگاه قم.
فردوسي، ابوالقاسم، 1376. شاهنامه فردوسی. بهكوشش سعيد حميديان، چ4، تهران: قطره.
لوفلر ـ دلاشو، مارگریت، 1376. زبان رمزی قصههای پریوار. ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.
مشکين، حسین‌‌بابا، 1386. مشکین‌‌نامه. به‌‌کوشش داود فتحعلی‌‌بیگی، چ2، تهران: نمایش.
منوچهرخان حکیم، 1388. اسکندرنامه. به‌‌کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چ1، تهران: سخن.
میرکاظمی، حسین، 1390. من و رستم و گرز و افراسیاب، چ 1، گرگان: آژینه.
نیشابوری، ابوبکر عتیق، 1375. قصص قرآن مجید. به اهتمام یحیی مهدوی، چ3، تهران: خوارزمی.
واحددوست، مهوش، 1378. نهادینه‌‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی. تهران: سروش.
هفت‌‌‌لشكر، 1377. بهكوشش مهران افشاري و مهدی مدايني، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
یونگ، کارل گوستاو، 1368. چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزي، مشهد: آستان قدس رضوي.