طبقه‌بندی و تحلیل کارکرد اشیای مقدّس در شفابخشی (با تاکید بر مهم‌ترین متون منثور عرفانی تا قرن هفتم هجری)

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

افروز خدابنده لو ¹ , سید محسن حسینی موخر ² , سیدعلی قاسم زاده ³

1 - دانشجوی دکتری دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)
2 - دانشیار دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) قزوین
3 - استاد دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) قزوین

تاریخ دریافت : 1402/10/25 تاریخ پذیرش : 1403/01/19 تاریخ انتشار : 1403/03/29

کلید واژه: اشیاءمتبرّک, شفابخشی, مکتوبات, پوشاک, خوراک.,

چکیده مقاله :

شفابخشی یکی از مهم‌ترین کرامت‌های مشایخ صوفیه است. برخی از این شفابخشی‌ها، از طریق اشیای مقدّس و متبرّکی صورت می‌گرفته که متعلق به مشایخ متصوفه است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به واکاوی و تبیین کارکرد این اشیا در بخشی از متون عرفانی فارسی پرداخته و آن را با پیشینه‌های اسطوره‌ای و دینی تحلیل کرده است. براساس پژوهش حاضر، اشیای شفابخش در سه گروه جای دارند: نخست مکتوبات؛ شامل دست‌نوشته‌های مشایخ، حرزها و تعویذه، شعرها و نامه‎‌ها، سپس جامه‌ها و انواع پوشش‌های مشایخ؛ از جمله خرقه، پیراهن، لباچه، کلاه و نعلین، و در آخر؛ خوراک‌ها، نیم خورده‌ها، آب دهان و اشیای متعلق به آن (همچون خلال ). تقدّس، تبرّک و شفابخشی در همه این موارد مشترک است و به واسطه پیوند با مشایخ متصوفه به این اشیا اعطا شده است.

چکیده انگلیسی:

Healing is considered one of the most significant virtues of Sufi masters, with some instances involving the use of sacred and blessed objects associated with them. This research delves into the role of such objects within some Persian mystical texts using a descriptive-analytical approach that takes into account mythological and religious contexts. Through the study, it is observed that healing objects fall into three main categories: first, writings, such as manuscripts, amulets, and charms; second, the garments and various coverings worn by Sufi masters, including cloaks, shirts, coats, hats, and sandals; and finally, consumables, like partially eaten food, saliva, and items like toothpicks. What binds these diverse objects together is their shared attribute of being sanctified, blessed, and imbued with healing properties, attributed to them through their connection with Sufi elders.

منابع و مأخذ:

کتابنامه
قرآن¬کریم
افرام‌بستانی، فؤاد،1375. فرهنگ ابجدی. ترجمه رضا مهیار. چ2. قم: اسلامی
افلاکی، شمس¬الدین،1389.مناقب‌العارفین. تصحیح تحسین یازیجی. تهران: دوستان.
الیاده، میرچا، 1372. دین پژوهی. ترجمه بهاء¬الدین خرمشاهی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ــــــــــ ، 1375. مقدّس و نامقدّس. ترجمه نصرالله زنگوئی. تهران: سروش
ایرج‌پور، محمد ابراهیم، 1388. شیوه ای نادر از تبرّک و شفابخشی در متون عرفانی. مجله مطالعات عرفانی. 9. صص25ـ5.
بخاری، محمدبن اسماعیل. 1391. التعرف لمذهب التصوف. تصحیح وترجمه عدالعلی نوراحراری. تهران: شیخ¬الاسلام احمد جام.
بلوکباشی، علی.1359. دیدگاه‌ها و نگرش¬ها در مردم‌ شنـاسی. کتـاب جمعه. تهران، 34(1)صص75 ـ 98.
بیلز، فردریک. 1374. شفا را از درون خود بجویید. ترجمه ناپلئون بیلو.تهران: فاخته.
پورجوادی، نصرالله، 1396. پارسی¬گویی در تصوف. تهران: اساطیر.
پور داوود، ابراهیم،1377. یشت‌ها. ج2. تهران: اساطیر.
حسنی، عطاءالله. 1388. «کلاه تَرک از آغاز تا صفویان». مجله تاریخ ایران. 2(1).صص74ـ57.
Dor: 1001.1.20087357.1388.2.1.1.920.
حقی، مریم. 1397. شیوه‌های کرامت شفابخشی در متون نثر عرفانی. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. 53(14) صص121 ـ 154.
Dor: 20.1001.1.20084420.1397.14.53.4.3
حسینی¬مؤخر، سیدمحسن و گودرزی، حجت و گودرزی، کوروش. 1394. بررسی و تحلیل کیفیت پوشاک در آیین‌های اساطیری و عرفانی. فصلنامه¬ادبیات¬عرفانی و اسطوره¬شناختی. 14(11)صص141 ـ 165.
Dor: 20.1001.1.20084420.1394.11.41.5.9
جامی، عبدالرحمن. 1400. سبحه الابرار. تهران: ایران فردا.
جانب اللهی، محمدسعید. 1390. پزشکی سنتی و عامیانة مردم ایران. تهران: امیرکبیر.
دورانت، ویل. 1365. مشرق زمین گاهواره تمدن ج1.ترجمه احمد آرام و دیگران. تهران: سازمان انتشارات انقلاب اسلامی.
رضی، هاشم. 1381. دانشنامه¬ایران¬ باستان. تهران: سخن.
زیبائی¬نژاد، محمدرضا. 1384. مسیحیت شناسی مقایسه¬ای. تهران: صداوسیما جمهوری اسلامی ایران.
زینی، سیداحمد. بی¬تا. السیرة النبویة و الا ثار المحمدیه.ج2 بیروت: دارالمعرفه.
سعیدی مدنی، سید محسن. 1385. درآمدی بر مردم شناسی اعتقادات دینی. یزد: دانشگاه یزد.
سهروردی، شهاب‌الدین. 1375. عوارف المعارف ج1. چاپ دوم. تهران: علمى و فرهنگى.
شریعتی، علی. 1387. تاریخ و شناخت ادیان، ج1، قم: سازمان مدارس علمیه خارج از کشور.
شیخ¬بهایی، محمد. 1385. نان وحلوا. تهران: آگاهان¬ایده.
شیخ صدوق. 1368. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال. مترجم محمد بهشتی. تهران: رضی.
شی‌یرا، ادوارد. 1341. الواح بابل.ترجمه علی‌اصغر حکمت.تهران: ابن¬سینا
عطار نيشابوري، فريدالدين. 1370. تذكره الاولياء. تصحيح محمد استعلامي تهران: زوار.
_______________. ۱۳۸۷. الهی نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی.تهران: سخن.
غزنوی، سدیدالدین محمد. 1340. مقامات ژنده پیل. تصحیح حشمت الله مؤید سنندجی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
طباطبایی، محمدحسین. 1374. ترجمه تفسير الميـزان. مترجم سـيد محمـدباقر موسـوي همداني. چاپ پنجم. قم: اسلامي.
فردوسی، ابوالقاسم. 1385. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ هشتم. تهران: قطره.
فریزر.، رابرت. 1401. شاخه زرین. ترجمه کاظم فیروزمند. چاپ پانزدهم. تهران: آگاه.
قشيري، ابوالقاسم. 1379. رساله قشيريه. ترجمه ابوعلي عثماني. تصحيح بديع الزمان فروزانفر. تهران: علمي وفرهنگي.
گري، ﺟﺎن. 1378. اﺳﺎﻃیر ﺧﺎور ﻧﺰدیک بین¬ اﻟﻨّﻬﺮﻳﻦ. ﺗﺮﺟﻤﻪﻣﺤمدحسین¬باجلان ﻓﺮّﺧﻲ.ﺗﻬﺮان: اﺳﺎﻃﻴﺮ.
لک¬زایی، مهدی. 1398. شفای مقدّس در یونان و ایران باستان. پژوهش¬های ادیانی. 13(7). صص163ـ145.
محلوجی، کامران و باغبانی، محسن و عبدلی، مهسیما و مهنام، شیدا. 1400. نظری به درمان‌های اسطوره‌ای. مجله طب سنتی اسلام و ایران.12(1) صص70 ـ 77.
ملک‌راه، علیرضا. 1385. آیین‌های شفا. تهران: افکار.
میهنی، محمد بن منور. 1393. أسرار التوحيد. تصحیح محمدرضاشفیعی¬کدکنی. تهران: آگاه.
میبدی، ابوالفضل رشيدالدين. 1376. كشف الأسرار و عدة الأبرار،چاپ پنجم، تهران: امير كبير.
ناس، جان. 1393. تاریخ جامع ادیان. ترجمه علی¬اصغر حکمت. تهران: علمی و فرهنگی
نوری، افسانه و شریفی، محمدنادر، 1400، تحلیل پدیده¬های طبیعی اسطوره‌ای در گرشاسب-نامه با تأکید بر رابطه سه محور آنیمیسم، مانا و فتیشیسم. ادب حماسی. 32(13). صص323ـ299.
نیکوبخت، ناصر و قاسم زاده، سیدعلی. 1388. روش¬های خلسگی شمنیسم در برخی از فرقه‌های تصوف. مطالعات عرفانی. 9 صص185 ـ 216
هجویری، ابوالحسن. 1383. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. تهران: سروش
هاروي، ون آستن. 1390. فرهنگ الهیات مسیحی. ترجمۀ جواد طـاهري. تهـران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
بی‌نام. 1394. هزارحکایت صوفیان. مترجم حامد خاتمی‌پور. تهران: سخن.

Eglish Sources
De Vaan. Michiel (2008). Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages (Indo ـ European Etymological Dictionary Series; 7). Leiden: Brill.
Ronald.l. Grimes (1992).» Sacred objects in museum spaces«. Studies in Religiou. 21. 4. 419 ـ 430ylor. Edward Burnett. (1970). Religion in Primitive Culture. New York
References (In Persian)





References (In Persian)
Afrām Bostānī Fo’ād. (1996/1375SH). Farhange Abjadī. Tr. by Rezā Mahyār. 2nd ed. Qom: Eslāmī (Islamic).
Aflākī, Šamso al-ddīn. (2000/1389SH). Manāqebo al-ārefīn. Ed. by Tahsīn Yāzījī. Tehrān: Dūstān.
Attār Neyšābūrī, Farrīdo al-ddīn. (2008/1370SH). Elāhī Nāmeh. ed. by Mohammad Rezā Šafī'ī Kadkanī. Tehrān: Soxan.
Attār Neyšābūrī, Farrīdo al-ddīn. (1991/1370SH). Tazkerato al-owlīyā. Ed. by Mohammad Este’lāmī. Tehrān: Zavvār.
Bailes, Frederick W.‬ (1995/1374SH). Šafā rā az Darūne Xod Bejūyīd (Your mind can Heal you). Tr. by Napoleon Billow. Tehrān: Fāxteh.
(Bī-nām). Hezār Hekāyate Sūfīyyān. Tr. by Hāmed Xātamī-pūr. Tehrān:
Bolūk-bāšī. Alī. (1980/1359SH). “Dīd-gāhhā va Negarešhā dar Mardom-šenāsī” ("views and attitudes in anthropology"). Friday book. Tehrān. 1st Vol. No. 34. Pp. 75-98.
Boxārī. Mohammad Ebne Esmā’īl. (2012/1391SH). al-ta’arrof le-mazhab al-tasavvof. Corrected and translated by Ado al-alī Nuro al-ahrārī. Tehrān: Šeyxo al-eslām Ahmad Jām.
Chiera, Edward. (1341/1962SH). al-vāhe Bābol (They wrote on clay: The Babylonian tablets speak today‬). Tr. by Alī Asqar Hekmat. Tehrān: Ebne Sīnā.
Durant, Will. (1986/1365SH). Mašreq Zamīn Gāh-vāre-ye Tamaddon (Our oriental Heritage‬). 1st Vol. Tr. by Ahmad Ārām and others. Tehrān: Sāzmāne Entešārāte Enqelābe Eslāmī (Islamic Revolution Publishing Organization).
Eliade, Mircea. (1993/1372SH). Dīn Pažūhī. (The encyclopedia of religion). Tr. by Bahā’o al-ddīn Xorram-šāhī. Tehrān: Mo’assese-ye Motāle’āt va Tahqīqāte Farhangī (Institute of Culturāl Studies va Research).
Eliade, Mircea. (1996/1375SH). Moqaddas va Nā-moqaddas (The sacred and the profane; the nature of religion). Tr. by Nasro al-llāh Zangūyī. Tehrān: Soruš.
Ferdowsī Abo al-qāsem. (2006/1385SH). Šāh-nāmeh. With the Effort of Sa’īd Hamīdīyān. 8th ed. Tehrān: Qatreh.
‏‫‭‎Frazer, James George.‬ (2022/1401SH). Šāxe-ye Zarrīn (The Golden Branch). Tr. by Kāzem Fīrūz-mand. 15th ed. Tehrān: Āgāh.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
Gary, John. (1999/1378SH). Asātīre Xāvare Nazdīke Beyno al-nahreyn (Mythology of the Near East. Mesopotamia). Tr. by Mohammad Hoseyn Bājelān Farroxī. Tehrān: Asātīr.
Harvey, Van Asten. (2011/1390SH). Farhang Elāhīyyāte Masīhī (Christian Theology). Tr. by Javād Tāherī. Tehrān: Pažūheš-gāhe Olūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī (Institute For Humanities va Cultural Studies).
Hassanī. Atāo al-llāh. ( 2009/1388SH). “Kolāhe Tark az Āqāz tā Safavīyyān” ("Hat of Tark from the beginning to the Safavids"). Iranian History Magazine. 1st Vol. No. 2. Pp. 57-74. Doi: 20.1001.1.20087357.1388.2.1.1.9
Haqqī, Maryam. (2017/1397SH). “Šīvehā-ye Kerāmate Šafā-baxšī dar Motūne Nasre Erfānī” ("Methods of healing dignity in mystical prose texts"). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 14th Year. No. 53. Pp. 121-154. Doi: 20.1001.1.20084420.1397.14.53.4..3
Hojvīrī, Abo al-hassan. (2004/1383SH). Kašfo am-ahjūb. Ed. by Mahmūd Ābedī. Tehrān: Sorūš.
Holy Qor’ān.
Hoseynī. Mo’axxar, Seyyed Mohsen & Gūdarzī, Hojjat and Gūdarzī Kūroš. (2014/1394SH). “Barrasī va Tahlīle Keyfīyyate Pūšāk dar Āyīnhā-ye Asātīrī va Erfānī” (“Investigating and analyzing the quality of clothing in mythological va mystical rituals”). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 11th Year. No. 14. Pp.141-165. Doi: 20.1001.1.20084420.1394.11.41.5.9
Īraj-pūr, Mohammad Ebrāhīm. (2009/1388SH). “Šīveh-ī Nāder az Tabarrok va Šafā-baxšī dar Motūne Erfānī” ("A rare way of blessing and healing in mystical texts"). Journal of mystical studies. No. 9. Pp. 5-25.
‎ Jāmī, Abdo al-rahmān. (2021/1400SH). Sobhato al-brār. Tehrān: Īrāne Fardā.
Jānebo al-llāhī Mohammad Sa’īd. (2013/1390SH). Pezeškī-ye Sonnatī va Āmīyāne-ye Mardome Īrān (Traditional and folk medicine of Iranian people). Tehrān: Amīr-kabīr.
Lak-zāyī, Mahdī. (2019/1398SH). Šafā-ye Moqaddas dar Yūnān va Īrāne Bāstān (Sacred healing in ancient Greece and Iran). Religious Studies. 7th Vol. No. 13. Pp. 145-163.
Mahlūjī, Kāmrān & Bāq-bānī, Mohsen & Abdolī, Mah-sīmā and Mah-nām, Šeydā. (2021/1400SH). Nazarī be Darmānhā-ye Ostūreh-ī “A comment on Mythological Treatments”. Journal of Traditional Medicine of Islam and Irān. 1st Vol. Pp. 70-77.
Mīhanī Mohammad Ebne Monavvar. (2013/1393SH). Asrāro al-towhīd. Ed. by Mohammad Rezā Šafī'ī Kadkanī. Tehrān: Āqāh.
Malek-rāh. Alī-rezā. (2005/1385SH). (Healing Rituals). Āyīnhā-ye Šafā. Tehrān: Afkār.
Meybodī, Abo al-fazl Rašīdo al-ddīn. (1997/1376SH). Kšfo al-asrār va Oddato al-abrār. 5th ed. Tehrān: Amīr-kabīr.
Nas. Jan Bayer. (2014/1393SH). Tārīxe Jāme’e Adyān (Comprehensive History of Religions). Tr. by Alī Asqar Hekmat. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Nīkū-baxt, Nāser and Qāsem-zādeh, Seyyed Alī. (2002/1381SH). Ravešhā-ye Xalsegī-ye Šamanīsm dar Barxī az Ferqehā-ye Tasavvof “Šamanism's ecstasy method in some sects of Sufism”. Journal of mystical studies. No. 9. Pp. 185-216.
Nūrī, Afsāne and Šarīfī, Mohammad Nāder. (2021/1400SH). Tahlīle Padīdehā-ye Tabī’ī-ye Ostūreh-ī-ye Garšāsb-nāmeh bā Ta’kīd bar Rābete-ye Se Mehvare Ānīmīsm, Mānā va Fetīšīsm (Analysis of mythical natural phenomena in Garshasab-nameh with an emphasis on the relationship between the three axes of animism, mana and fetishism). Epic literature magazine. 13th Vol. No. 32. Pp. 299-323.
Pūr-javādī. (2016/1396SH). Pārsī-gūyī dar Tasavvof. Tehrān: Asātīr.
Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. (1998/1377SH). Yašthā. 2nd Vol. Tehrān: Asātīr.
Qaznavī, Sadīdo al-ddīn Mohammad. (1961/1340SH). Maqāmāte Žende Pīl (The Maqmat of Žende Pil). Ed. by Hešmato al-llāh Mo’ayyed Sanandajī. Tehrān: Bongāhe Tarjome va Našre Ketāb.
Qošīrī, Abo al-qāsem. (2000/1379SH). Resāle-ye Qošīrīyyeh (Qosheyriyyieh Treatise). Tr. by Abū Alī Osmānī. Ed. by Badī’o al-zamān Forūzān-far. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Razī, Hāšem. (2002/1381SH). Dāneš-nāme-ye Īrāne Bāstān (Ancient Iranian encyclopedia). Tehrān: Soxan.
Sa’īdī Madanī, Seyyed Mohsen. (2006/1385SH). Dar-āmadī bar Mardom-šenāsī-ye E’teqādāte Dīnī (An introduction to the anthropology of religious beliefs). Yazd: Yazd University.
Šarī’atī, Alī. (2008/1387SH). Tārīx va Šenāxte Adyān (History va Knowledge of Religions). 1st Vol. Qom: Sāzmāne Madārese Elmīyye-ye Xārej az Kešvar (Organization of Theological Schools Abroad).
Šeyx Bahāyī, Mohammad. (2006/1385SH). Nān va Halvā (bread and Sweets). Tehrān: Āgāhān Īdeh.
Šeyx Sadūq. (1989/1368SH). Savābo al-a’māl va Eqābo al-a’māl (The reward of deeds va the reward of deeds). Tr. by Mohammad Beheštī. Tehrān: Razī.
Sohravardī Šahābo al-ddīn. (1996/1375SH). Avārefo al-ma’āref . 1st Vol. 2nd ed. Tehrān: Elmī va Farhangī (Scientific and Cultural).
Tabātabāyī, Mohammad Hoseyn. (1992/1374SH). Tarjome va Tafsīre al-mīzān (Translation of Tafsir alMizān). Tr. by Seyyed Mohammad Bāqer Mūvsavī Hamedānī. Qom: Eslāmī (Islamic Publications Office).
Zībā’īـnežād, Mohammad Rezā. (2004/1384SH). Masīhīyyat-šenāsī-ye Moqāyeseh-ī (Comparative Christianity). Tehrān: Sedā va Sīmā-ye Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān (Radio va Television of the Islamic Republic of Iran).
Zīnī, Seyyed Ahmad. (Bītā). al-sīrato al-nabavīyyat va al-āsāro al-mohammadīyyeh (The Prophet’s biography va the effects of Mohammadiyah). 2nd Vol. Beyrūt: Daro alـma’refat.