بررسی موازنه دو رهیافت ناسازنما در مصیبت‌نامه عطار «تسلیم در برابر تقدیر» یا «تلاش برای تغییر»

محورهای موضوعی : عطار نیشابوری

فاطمه رحیمی ¹ , هاتف سیاه کوهیان ²

1 - استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 - استادیار گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/02/30 تاریخ پذیرش : 1402/04/05 تاریخ انتشار : 1402/06/30

کلید واژه: عطار, مصیبت‌نامه, اندیشه عرفانی, تقدیر الهی, تلاش انسانی,

چکیده مقاله :

عطار در مصیبت نامه سرنوشت انسان را با رویکردی تقدیرگرا، تابع ارادة ازلی خداوند و رستگاری نهایی او را امری بیرون از دایره اراده و عمل آدمی می داند و از سوی دیگر بر ارزش تلاش انسانی به عنوان رهیافتی مهم در سیر و سلوک تأکید ورزیده و تکاپوی طاقت‌فرسای سالک فکرت را به عنوان نمونه ای از کوشش صوفیانه می ستاید. اکنون این سؤال پیش ‌می‌آید که این دو رویکرد ناسازنما را چگونه می توان در یک نظام اندیشگانی پذیرفت؟ و آیا تقابل این دو رویکرد متفاوت در اندیشه عطار یک پارادوکس لاینحل است یا برای برقراری ارتباط میان آن‌ها می‌توان آن دو را با هم، هم سو ساخت؟ هدف پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، بررسی رابطه دو رهیافت ناسازنمای تسلیم و تلاش در مصیبت‌نامه عطارست. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در اندیشه عطار تلاش انسان اگرچه نمی تواند تقدیر وی را تغییر دهد، اما شرط لازم برای تحقق تقدیر اوست. کارکرد تلاش انسان از نظر عطار فعلیت بخشی به کمال و سعادت بالقوه ای است که در تقدیر ازلی الهی برای وی رقم خورده است، در این نگرش تلاش انسان در صورتی ثمربخش است که مسبوق به درون‌داشتی پیشینی به نام استعداد یا توفیق ازلی الهی باشد.

چکیده انگلیسی:

In Musibat-nāmeh, Attār of Nishapur takes a fatalistic approach, considering the destiny of man subject to the eternal will of God. He believes that ultimate salvation is beyond the control of human beings. However, he also emphasizes the value of human effort as a crucial factor in the spiritual journey (suluk), and describes the seeker's overwhelming struggle (salek) as an example of Sufi effort. This raises the question of how these seemingly inconsistent approaches can coexist within a thought system. Is the contrast between these two approaches an unresolved paradox, or can they be integrated? This research aims to investigate the relationship between the two seemingly contradictory approaches of submission and effort in Attār's Musibat-nāmeh by utilizing a descriptive-analytical method. The research's findings demonstrate that, according to Attār's thought, while human effort cannot alter one's destiny, it is nevertheless a necessary condition for its fulfillment. Attār posits that human effort serves to actualize the potential for perfection and happiness that has been predetermined in the eternal destiny of God. From this perspective, human effort proves fruitful as long as it is supported by a prior ability known as "talent" or "divine assistance."

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

ابونعیم اصفهانی، احمد بن ‌عبدالله. بی‌تا. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء. چ1‌. قاهره: دار ام­‌القراء للطباعة و النشر.

اشعری، ابی­الحسن علی بن اسماعیل، بی­تا. الابانه عن اصول­الدیانه. چ1. بیروت: دار ابن­­زیدون.

پورنامداریان، تقی، 1382. دیدار با سیمرغ. چ3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.   

دهخدا، علی­اکبر، 1373.  لغت­نامه. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

دهقان، زیبا، 1391. «کشش و کوشش در مثنوی معنوی». پایان­نامه کارشناسی­ارشد دانشکده ادبیات دانشگاه اراک.

ریتر، هلموت، 1377. دریای جان. ترجمه عباس زریاب­خویی و مهرآفاق بایبوردی. ج­1. چ1. تهران: الهدی.

زرّین­کوب، عبدالحسین، 1386. صدای بال سیمرغ. چ5. تهران: سخن.

سیاه کوهیان، هاتف، 1398. «بررسی کارآمدی یا ناکارآمدی جهد در برابر عنایت در منطق‌الطیر عطار نیشابوری»، فصلنامه علمی پژوهشی ادیان و عرفان، 52(2)، صص. 281-261. 10.22059/jrm.2020.287644.629976

سیدان، الهام، 1396. «مفهوم جذبه در نظام معرفتی عرفان اسلامی». فصلنامه علمی ادیان و عرفان، 50(1)، صص. 46-29.

­10.22059/jrm.2018.227503.629659

شیمل، آن­ماری، 1375. ابعاد عرفانی اسلام. ترجمه عبدالرحیم­گواهی. چ2. تهران: فرهنگ اسلامی.

شریفی، محمد، 1389. «کشش و کوشش در آثار عطار نیشابوری». عرفانیات در ادب فارسی 1(4)، صص.93-80.

http://erfaniyat.iauh.ac.ir/article-1-216-fa.html

عبدالحی، ا.ک.م، 1362. «مذهب اشعری». ترجمه نصرالله پورجوادی و عبدالحسین آذرنگ. تاریخ فلسفه در اسلام. به کوشش میرمحمد شریف، ج 1. چ1. تهران: علمى و فرهنگى.

عطار نیشابورى، فریدالدین. 1388الف. مصیبت­نامه. با تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی­کدکنی. چ4. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــ ، 1388ب. منطق­الطیر. با تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی­کدکنی.چ3. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــ ،  1388ج. الهی­نامه. با تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی­کدکنی. چ3. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــ ، 1388د. اسرارنامه. با تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی­کدکنی. چ4. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــــ ، 1905­م. تذکره­الأولیاء. به ­تصحیح رینولد آلین نیکلسون. ج1. چ­1. لیدن: مطبعه لیدن.

عظیمی‌اقدم، مریم و یوسفی‌فام، عالیه، 1391. «فرجامشناسی در الهی‌نامه و مصیبت‌نامه عطار نیشابوری». فصلنامه مطالعات نقد ادبی، 6(28)، صص. 43-18.

غزالی، ابوحامد محمد،  ­١٣٨٦­. احیاء علوم­الدین. ترجمۀ مؤیدالدین خوارزمی. به کوشش حسین خدیوجم. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

غنی­پور، احمد و اسفندیار، سبیکه، 1392. «مایه­های عرفانی در قصاید سعدی و مقایسة آن با مصیبت­نامۀ عطّار». فصلنامه علمی پژوهشی ادیان و عرفان. س­46. ش2. صص193-220. 10.22059/jrm.2013.51114

فروزانفر، بدیع­الزمان، 1374. شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری. چ2. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، 1374. رساله قشیریه به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر. چ1. تهران: علمى و فرهنگى.

مستملى بخارى، اسماعیل، 1363. شرح­التعرف لمذهب­التصوف. جلد 1و2. چ1. تهران: اساطیر.

مهدی­پور، حسن، 1395. «تعارض نظر و عمل در مسئلۀ جبر و اختیار در اندیشه عطار نیشابوری». فصلنامه علمی ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. 8(15)، صص.180-214.

 https://doi.org/10.22051/jml.2017.16288.1379

­میبدى، ابوالفضل رشیدالدین، 1371. کشف­الأسرار و عدة­الأبرار. به ­تصحیح علی­اصغر حکمت. ج4. چ5. تهران: امیرکبیر.

مینوی، مجتبی، 1363. احوال و اقوال شیخ ابوالحسن خرقانی. چ3.‏ تهران. طهورى.

هجویرى، ابوالحسن على، 1375.  کشف­المحجوب. به­تصحیح و. ژوکوفسکى و والنتین آلکسى یریچ.‏ چ4. تهران: طهورى.

Eglish Sources

Ritter, Hellmut (­2003), The Ocean Of The Soul Man, the World and God in the Stories of Farid al-Din cAttar, Translated by John O’Kane with Editorial Assistance of Bernd Radtke, Brill, Leiden: Boston.

Abdo al-hay, A. K. M. (1983/1362SH). “Mazhabe Aš’arī”. Tr. by Nasro al-llāh Pūr-javādī and Abdo al-hoseyn Āzarang. Tārīx Falsafe dar Eslām. With the Effort of Mīr Mohammad Šarīf. 1^st Vol. 1^st ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Abū-na’īm Esfahānī, Ahmad Ebne Abdo al-llāh. Bītā. Helyato al-‘ovlīyā va Tabaqāto al-asfīyā. 1^st ed. Qāhere: Dāro Omo al-qorā al-tebā’ato va al-našr.

Aš'arī, Abī al-hasan Alī Ebne Esmā’īl. (Bītā). al-abāneh an Osūlo al-dīyāneh. 1^st ed. Beyrūt: Dāro Ebne Zeydūn.

Attār Neyšābūrī Frīdo al-ddīn. (2009/1388SH) A. Moṣībat-nāme. With corrections and annotations by Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. 4^th ed.Tehrān: Soxan.

Attār Neyšābūrī Frīdo al-ddīn. (2009/1388SH) B. Manṭeqo al-ṭeyr. With corrections and annotations by Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. 3^rd ed. Tehrān: Soxan.

Attār Neyšābūrī Frīdo al-ddīn. (2009/1388SH) D. Asrār-nāme. With corrections and annotations by Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. 4^th ed. Tehrān: Soxan.

Attār Neyšābūrī Frīdo al-ddīn. (2009/1388SH). C. Elāhī-nāme. With corrections and annotations by Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. 3^rd ed. Tehrān: Soxan.

Azīmī Aqdam and Yūsefī-fām, Ālīyeh. (2012/1391SH). Farjām-šenāsī dar Elāhī-nāme va Mosībat-nīme Attār Neyšābūrī. Quarterly Journal of Literary Criticism Studies. 6^th Year. No. 28. Pp. 18-43. [In Persian].

Deh-xodā, Alī-akbar. (1994/1373SH). 1^st ed. Tehrān: University of Tehran.

Forūzān-far, Badī’o al-zamān. (1994/1374SH). Šarhe Ahvāl va Naqd va Tahlīle Āsāre Šeyx Frīdo al-ddīn Attār Neyšābūrī (A Critique and Analysis of the Works of Sheikh Farid al-din Mohammad Attar Neyshabouri). 2^th ed. Tehrān: Association of Cultural Works and Stories.

Hojvīrī, Abo al-hassan Alī. (1996/1375SH). Kašfo al-mahjūb. Ed. by ‎Zhukovskii, Vladislav Iosifovich and Valentin Alexei Yrich, 4^th ed. Tehrān: Tahūrī.

Holy Qor’ān.

Mehdī-pūr, Hassan. (2016/1395SH). Ta’āroze Nazar va Amal dar ,as’ale-ye Jabr va Extīyār da Andīše-ye Attār Neyšābūrī (The Conflict of Opinion and Action on the Issue of Algebra and Attribution in Attar's Neyshaburi Thought). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch.  8^th Year. No. 15. Pp. 214-180. [In Persian].

Meybodī, Abo al-fazl Rašīdo al-ddīn. (1371/1371SH). Kašfo al-asrār va Oddato al-abrār. Ed. by Alī-asqar Hekmat. 4^th Vol. 5^th ed. Tehrān: Amir-kabīr.

Mīnavī, Mojtabā. (1992/1363SH). Ahvāl va Aqvāle Šeyx Abo al-hassan Xaraqānī (The Words and moods of Sheikh Abolhassan Kharqani). 3^rd ed. Tehrān: Tahūrī.

Mostamalī Boxārī, Esmā’īl. (1984/1363SH). Šarho al-ta’arrof  al-mazhabe al-tasavvof. 1^st and 2^nd Vol. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Pūr-nāmdārīyān, Taqī. (2012/1382SH). Dīdār bā Sīmorq (Meeting The Simorq). 3^rd ed. Tehrān: Institute of Humanities and Cultural Studies.

Qanī-pūr, Ahmad and Sabīke Esfandīyār. (2013/1392SH). Māyehā-ye Erfānī dar Qasāyede Sa’dī va Moqāyese-ye ān bā Mosībat-nāme-ye Attār Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 2^nd Year. No. 46. Pp. 193-240. [In Persian].

Qazālī, Abū Hāmed Mohammad. (2007/1386SH). Eḥyā′e Olūmo al-ddīn. Tr. by Mo’ayyedo al-ddīn Xārazmī. With the Effort of Hoseyn Xadīv Jam. 1^st ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Qošīrī. Abo al-qāsem Abdo al-karīm. (1995/1374SH). Resāle Qošīrī-yeh. Ed.by Badī’o al-zamān Forūzān-far. 1^st ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Ritter, Hellmut. (1998/1377SH). Daryā-ye Jān (The Ocean of The Soul). Tr. by Abbās Zaryāb Xoyī and Mehr Āfāq Bāy-būrdī. 1^st Vol. 1^st ed. Tehrān: al-hodā.

Šarīfī, Mohammad. (2010/1389SH). Kešeš va Kūšeš dar Āsāre Attār Neyšābūrī, Erfānīyyāt dar Adabe Fārsī. 1^st Vol. No. 4. Pp. 80-93.

Sīyāh Kūhīyān, Hātef. (2019/1398SH). Barrasī-ye Kār-āmadī yā Nā-kār-āmadī-ye Jahd dar Barābare Enāyat dar Manteqo al-teyre Neyšābūrī. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 2^nd Year. No. 52. Pp. 261-281. [In Persian].

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (2007/1386SH). Sedā-ye Bāle Sīmorq (Wing Sound of Simorgh). 5^th ed. Tehrān: Soxan.