پیکرگردانی دختر جادو به اژدها در اسکندرنامه نظامی گنجوی

محورهای موضوعی : اسطوره

سعید کریمی قره بابا ¹

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

تاریخ دریافت : 1396/10/10 تاریخ پذیرش : 1397/10/02 تاریخ انتشار : 1399/02/01

کلید واژه: پیکرگردانی, اژدها, زنِ جادو, آذرهمایون, اسکندرنامة نظامی,

چکیده مقاله :

پیکرگردانی، استحاله و تغییر شکل موجودات حقیقی یا خیالی به موجوداتی دیگر با بهره‌گیری از قوای ماورای طبیعی است. یکی از نمونه‌های منحصر به ‌فرد پیکرگردانی زن جادو را در اسکندرنامة نظامی می‌توان دید. در اسکندرنامه، دختری از نسل سام به نام آذرهمایون با استفاده از جادو به‌ عنوان یک ترفند نظامی برای نگهبانی از آتشکده و جلوگیری از تخریب آن، خود را به شکل اژدها درمی‌آورد. در این داستان رازآلود، مشخصات سه نوع داستان عامیانه، پری‌وار و اسطوره‌ای ملاحظه می‌شود. هدف مقاله حاضر بررسی این پیکرگردانی از منظر اساطیری، داستانی و تاریخی است. در این پژوهش که به شیوه توصیفی ـ تحلیلی محتوا انجام گرفته است، پس از بررسی نمونه‌های پیکرگردانی زنان جادو در قصه‌های کهن و شرح و توضیح داستان اژدها شدن دختر جادو در اسکندرنامه، دلایل و انگیزه‌های احتمالی تبدیل شدن زن به اژدها به بحث گذاشته شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که آذرهمایون احتمالاً پری است و ارتباط او با آب و آتش و خواهش‌های جسمانی در کنار نکات جزئی دیگر این گمان را تقویت می‌کند. از یافته‌های دیگر مقاله آن است که شاید افسانة آذرهمایون و بلیناس در متن خود، روایتی از شکل‌گیری یک جنبش ضد اشغال‌گری با محوریت آتش‌گاه، به فرماندهی زنی شیردل را بازتاب می‌دهد.

چکیده انگلیسی:

Metamorphosis is transformation of a fictional or real being into another being by using supernatural powers. One of the unique examples of metamorphosis is the transformation of a magic woman in Nizami Ganjavi's Eskandar-Nāmeh. In this mysterious story, the features of three genres, i.e. folk, fairy story as well as mythical could be seen. The purpose of the present article is to examine this transformation from a mythological, fictional and historical perspective. The research is based on descriptive-analytical method. After examining the examples of the metamorphosis of magic women in ancient tales and explaining the story of the transformation of Azar Homayoun into a dragon in Eskandar-Nāmeh, we study the possible reasons for the metamorphosis. The results show that Azar Homayoun is probably a fairy and her connection to water, fire and bodily desires support such a hypothesis. Another finding of the paper is that perhaps the legend of Azar Homayoun and Belinās (Apollonius of Tyana) refers to an anti-occupation movement led by a braveheart woman in a fire temple as commad center.  

منابع و مأخذ:

کتابنامه

آیدنلو، سجاد. 1392. «برخی نکات و بن‌مایه‌های داستانی منظومه پهلوانی ـ نقالی زرّین‌قبانامه». دوماهنامه علمی ـ پژوهشی فرهنگ و ادبیات عامه. ش1. صفحه 40 -1.

ارجانی، فرامرزبن خداد. 1347. سمک عیار؛ با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری. چ3. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

امیدسالار، محمود. 1395. مدخل «اژدها»، دانشنامة زبان و ادب فارسی. ج1. چ2. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی. صص 358-357.

برهمند، غلامرضا و مریم صباحی‌فر. 1390. «روند شکل‌گیری و دگرگونی آتشکده در ایران از دیرزمان تا فرجام روزگار پارتیان». فصلنامة علمی ـ پژوهی مسکویه. س6. ش18. صص 103- 69.

جبری، سوسن و سحر یوسفی .1395. «پیوند عناصر جادویی و انگاره‌های کهن‌الگویی در قصه‌های عامه». فصلنامة فرهنگ و ادبیات عامه. س4. ش11. صص 107-79.

جعفری قنواتی، محمد. 1394. مدخل «جادو»، دانشنامة فرهنگ مردم ایران. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. ج3. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. صص 95-91.

حسینی، مریم و سارا پورشعبان پیربازاری. 1391. «دلایل پیکرگردانی در داستان‌های هزار و یک شب». فصلنامة متن‌پژوهی ادبی. ش52. صص 64-  37.

حقّ‌شناس، محمدعلی و پگاه خدیش. 1387. «یافته‌های نو در ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی ایرانی». مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دوره 59. ش2. پیاپی 412. صص 39-27.

دارا، مریم. 1386. «نگاهی بر اژدها و چند اژدهاکش ایرانی». کتاب ماه ادبیات. ش2. پیاپی 116. صص 59-55.

دلاشو، م. لوفلر. 1366. زبان رمزی قصه‌های پریوار. ترجمة جلال ستاری. چ1. تهران: توس.

دوستخواه، جلیل. 1384. اوستا؛ کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانیان. چ 9. تهران: مروارید.

دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغت‌نامه دهخدا. زیر نظر محمد معین و سیّدجعفر شهیدی. ج14. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

دیباج، اسماعیل. 1346. «آثار باقی‌مانده از آتشکده‌ها و شهرها و قلعه‌های آذربایجان». مجلة بررسی‌های تاریخی. ش 12. صص 11- 3.

رستگار فسایی، منصور. 1388الف. پیکرگردانی در اساطیر. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـــــــــــــــــــــ . 1388ب. مدخل «خمسه نظامی». دانشنامه زبان و ادبیات فارسی. ج3. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی. چ1. صص 64-61.

ــــــــــــــــــــ . 1379الف. فرهنگ نام‌های شاهنامه. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ــــــــــــــــــــــ . 1379ب. اژدها در اساطیر ایران. چ1. تهران: توس.

رضایی باغ‌بیدی، حسن و علی بلوکباشی. 1388. مدخل «جادو»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (جلد 17). مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. صص 250-229.

ستاری، رضا و سوگل خسروی. 1396. «بررسی مشابهت‌های پری و زن جادو در منظومه‌های حماسی پس از شاهنامه». مجلة متن‌پژوهی ادبی. س21. ش74. صص 30- 7.

سرکاراتی، بهمن. 1350. «پری؛ تحقیقی در حاشیة اسطوره‌شناسی تطبیقی». مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. ش 97 تا 100. صص 32 -1.

سلیم، غلامرضا. 1353. «دینداری و جهانداری شاهنشاهان هخامنشی». از مجموعه سخنرانی‌های سومین اجلاسیه کنگره تاریخ و فرهنگ ایران. تهران: نشر اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر. صص 67-63.

سیاهپوش، ابوتراب. 1393. «هلنیسم و نقش آن در فرهنگ پیش از اسلام». مجلة جامعه‌پژوهی فرهنگی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س5. ش4. صص 58-37.

شامیان، حسین. 1398. «پیکرگردانی اساطیر در خسرو و شیرین نظامی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش56. صص 181-157.

شریفیان، مهدی و بهزاد اتونی. 1392. «پدیدارشناسی زن جادو با تکیه بر شاهنامه و شهریارنامه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش32. صص 167 -129.

صبحی مهتدی، فضل‌الله. 1387. قصه‌های صبحی. چ1. تهران: معین.

صفا، ذبیح‌الله. 1372. حماسه‌سرایی در ایران. چ3. تهران: امیرکبیر.

صفوی، سیّدحسن. 1364. اسکندر و ادبیات ایران و شخصیت مذهبی اسکندر. چ1. تهران: امیرکبیر.

غفوری، رضا. 1393. «نبرد رستم با پتیاره، روایتی دیگر از داستان ببر بیان». متن‌شناسی ادب فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. ش3. پیاپی23. صص 88-75.

کزّازی، جلال‌الدین. 1385. رؤیا، حماسه، اسطوره. چ1. تهران: مرکز.

کیوانی، مجدالدین. 1377. مدخل «اسکندر»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. ج8. مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. صص 354-349.

گیرشمن، رومن. 1395. تاریخ ایران از آغاز تا اسلام. ترجمة محمد معین. چ7. تهران: سپهر ادب.

ماهیار، عباس. 1390. سحر بیان خاقانی. چ5. تهران: جام گل.

ملک‌زاده، مهرداد. 1381. «سرزمین پریان در خاک مادستان»، نامه فرهنگستان. س5. ش4. پیاپی20. صص 191-147.

مظفریان، فرزانه. 1391. «اسطوره و قصه‌های عامیانه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دوره 8. ش2. صص 247 -213.

نظامی، الیاس‌بن یوسف. 1380. شرف‌نامه. به تصحیح برات زنجانی. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــــــــــــــــ . 1376. خسرو و شیرین. تصحیح برات زنجانی. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــــــــــــــــ . 1374. لیلی و مجنون. تصحیح برات زنجانی. چ2. تهران: دانشگاه تهران.

هاشمی زرج‌آباد، حسن و دیگران. 1389. «چهارتاقی خانه دیو، آتشکده‌ای نویافته از دوره ساسانی». باغ نظر. س7. ش15. صص 29-19.

هرودوت. 1356. تاریخ هرودوت. ترجمة وحید مازندرانی. چ1. تهران: فرهنگستان هنر و ادب ایران.

هینلز، جان. 1368. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ3. بابل: چشمه و آویشن.

 

 

 

References

Āydenlou, sajjād. (2013/1392SH). “Barxī nokāt va bon-māye-hā-ye dāstānī-ye- manzūme-ye pahlavānī- naqqālī-ye zarrīn qabā nāme”. 2 Māh-nāme-ye Elmī- Paẑuheši-ye Farhang va adabiyāt-e Amme. No. 1. Pp. 1-40.

Arjānī, farāmarz Ibne- xodā-dād (1968/1347SH). Samak-e ayyār. Ed. By Parvīz nātel xānlarī.3^st ed. Tehrān: Bonyād-e farhang-e Irān.

Barahmand, qolām-rezā & Maryam Sabāhī-far (2011/1390SH). “Ravand-e- šekl gīrī-ye-Ātaškade dar īrān az dīr-zamān tā farjām-e rūzegār-e- pārtīyān”, Fasl-nāme-ye moskūye. Year.6. NO 18. Pp. 69- 103.

Dārā, Maryam. (2007/1386SH). “Negāhī bar aždehā va Čand aždehā-koš-e īrānī”. Ketāb-e māh-e- adabīyāt. NO2( 116. )Pp. 55- 59.

Dehxodā, Alī Akbar.(1998/1377) Loqat-nāme-ye Dehxodā. Advisor Mohammad Mo’īn va seyyed Jaffar šajadī. Vol. 14. Tehrān: Tehrān University.

Delachaux, M. Loeffler (1987/1366SH). Zābane ramzī-ye qesse-hā-ye parīvār (Symbolic language of parivar tales) Tr. by Jalāl sattārī. 1^st ed. Tehrān: Tūs.

Dībāj, esmā’īl. (1967/1346SH). “Āsār-e bāgī mānde az ātaš-kade-hā va šahr-hā va qal’e hā-ye āzarbāyejān”. majale-ye barrasī-hā-ye tārīxī. No 12. Pp. 3- 11.

Dūst-xāh, Jalīl.(2005/1384SH) Avestā. Kohan-tarīn sorūd-hā va Matn-hā-ye Irānīyān. 9^th ed. Tehrān: Morvārīd

māh-nāme-ye Farhang va adabīyāt-e Āmme, No 1, Pp. 1- 40.

Ghirshman, Roman. (2016/1395SH). Tārix-e īrān az āgāz tā eslām. Tr. by Mohammad Mo’īn.7^th ed. Tehrān: Sepehr-e adab.

Haq-šenās, Mohammad alī & Pegāh xadīš (2008/1387SH). “yāfte-hā-ye now dar rīxt-šenāsī-ye afsāne-hā-ye jādūī-ye īrānī”. majale-ye dāneš-kade-ye adabīyāt va Olūm-e ensānī-ye daneš-gāh-e Tehrān.year. 59. No. 2.(412). Pp. 27-39.

Hāšemī zarj-ābād, Hasan & Hamkārān (2010/1389SH). “Čāhār-tāqī-ye xāne-ye dīv, Ātaškade-ye now-yāfte az dowre-ye- sāsānī, Bāq-e nazar”,year.7. No. 15. Pp. 19-29.

Herodot. (1977/1356 SH). Tārīx-e herodot. tr. vahīd Māzandarānī. 1^st ed. Tehrān: Farhangestān-e honar va adab-e īrān.

Hinnells, John. (1989/1368SH). šenāxt-e asātīr-e īrān.tr.by. Ž. Āmūzgār & A. tafazzolī,3^rd ed. Tehrān: Češme va āvīšan.

Hosseīnī, Maryam & sārā Pūr ša’bān pīr bāzārī. (2012/1391SH). “Dalāyel-e- peykar-gardānī dar dāstān-ha-ye hezār-o yek šab”. Fasl-name-ye Matn-pažūhī. No. 52. Pp. 37- 64.

Jabrī, Sousan & sahare yūsefī. (2016/1395SH) “peyvand-e Anāsere Jādueī va engāre-ha-ye kohan Oulgo-ī dar Gesse-hā-ye Amme”. Fasl-name-ye Farhang va adabiyāt-e Amme. Farhang va adabiyāt-e Amme. Year 4. No. 11. Pp. 79-107.

J’afarī qanavātī, mohammad. (2015/ 1394SH). Madxal-e “jādū” dar Dāneš-nāme-ye farhang-e mardom-e īrān. Advisor: K. Mūsavī bojnūrdī. Markaz-e dāyerat al-ma'āref-e bozorg-e eslāmī. vol 3. Pp. 91-95.

Kazzāzī, Mīr jalāl al-dīn. (2006/1385 SH). Ro’yā, hamāse, ostoūre. 1^st ed. Tehrān: Markaz.

Keyvānī, majd al-dīn. (1998/1377SH). Madxal-e “Eskandar” dar dāyerat al- ma’āref-e bozorg-e eslāmī, Advisor: K. Mūsavī bojnūrdī, dāyerat al- ma’āref-e bozorg-e eslāmī, vol 8. Pp. 349- 354.

Māhyār, Abbās. (2011/1390SH). Sehr-e bayān-e xāqānī. 5^th ed.Tehrān: jām-e gol.

Malek-zāde, mehrdād. . (2002/1381SH). “sar-zamīn-e parīyān dar xāk -e mādestān”. nāme-ye farhangestān. Year 5. No. 4(20), Pp. 147- 191.

Mozaffarīyān, farzāne. (2012/1391SH). “Ostoūre va qesse-hā-ye ˈāmīyāne”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year. Year 8. No 2. Pp. 213- 247.

Nezāmī, elyās Ibn-e yūsof. (2001/1380SH). šaraf-nāme. With the effort. Edition and Explanation by B. zanjānī,1^st ed. Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān.

____________________. (1997/1376SH). Xosrow va šīrīn. With the effort. Edition and Explanation by. B. zanjānī. 1^st ed. Tehrān: Dānešgāh-eTehrān. 

____________________. (1995/1374SH). Leylī va Majnūn. With the effort. Edition and Explanation by. B. zanjānī,2^nd ed. Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān. 

Omīd sālār, Mahmūd. (2016/1395SH). Madxal-e “Aždehā” Dāneš-nāme-ye zabān va adab-e fārsī. Vol. 1. 2^st ed.Tehrān: Farhangestān-e zabān va adabīyāt-e fārsī. Pp. 357-358.

qafurī, rezā (2014/1393SH). “Nabard-e rostam bā patyāre, revāyatī dīgar az dāstān-e babr-e bayān”. Fasl-nāme-ye matn šenāsī-ye adab-e fārsī, dāneš-kade-ye adabīyat-e dāneš-gāh-e esfahān. No. 3( 23). Pp. 75-88.

Rastgār Fasāeī. Mansour. (A) (2009/1388SH). Peykar gardānī dar asātīr. 2 ^nd ed.Tehrān: Paẑūhešgāh-e olūm-e ensānī va motāle’āt-e farhangī.

_____________________.(B) (2009/1388SH). Madxal-e “xamse-e nezāmī”.Dāneš-nāme-ye zabān va adabīyāt-e fārsī, Vol 3. Tehrān: Farhangestān-e zabān va adab-e fārsī.1^st ed.  Pp. 61-64.

 ___________________. (A) (2000/1379SH). Farhang-e nām-hā-ye šāh-nāme. 2^nd ed. Tehrān: Paẑūheš-gāh-e olūm-e ensānī va motāle’āt-e farhangī.

__________________. (B)(2000/1379SH). Aẑdehā dar asātīr-e īrān. 1^st ed. Tehrān: Tūs.

Rezāeī bāg-bīdī, hasan & alī Boluk-bāšī. (2009/1388SH). Madxal-e “jādū” dayerat al-ma'āref-e bozorg-e eslāmī. Advisor: K. Mūsavī bojnoordī. Markaz-e dāyerat al-m’āref-e bozorg-e eslamī. vol 17. Pp. 229-250.

Safā, Zabīh-alāh. (1973/1352H). Hemāse sorāyī dar Irān. 3^rd ed. Tehrān: Amīr Kabīr.

Safavī, seyyed hasan.(1985/1364SH). Eskandar va adabīyāt-e īrān va šaxsīyat-e mazhabī-ye Eskandar.1^st ed.  Tehrān: Amīr kabīr.

Sattārī, Rezā va Sow-Gol Xowsravī(2017/1396SH). “Barresī-ye mošābehat-hā-ye parī va azan-e Jādū dar manzūme-ha-ye hamāsī-ye pas az šah-nāme”. Majle-ye matn-Paẑohī-ye Adabī. Year 21. No. 74. Pp. 7-30.

Salīm, qolām-rezā. (1974/1353SH). “Dīndārī va jahāndarī-ye šāhanšāhan-e haxāmanešī”. Tehrān:Našr-e edāre-ye kolle negāreš-e vezārat-e farhang va honar. Pp. 63-67.

Šāmīyān, Hosseīn.(2019/1398SH).“Peykar gardānī-ye Asātīr dar Xosrow va Šīrīn-e Nezāmī. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year. 15. No 56. Pp. 157-181.

Sarkārātī, Bahman. (1971/1350SH). “Parī, tahqīqī dar hāšīye-ye ostoūre šenāsī-ye tatbīqī”. Majale-ye Dāneš-kade-ye adabīyāt va Olūm-e ensānī-ye Tabrīz University. No. 97-100. Pp. 1-32.

Šarīfīyān, mahdī & atoonī, behzād. (2013/1392SH). “Padīdār-šenāsī-ye zan-e jādū bā tekīye bar šāh-nāme va šahryār-nāme”, Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year. 9. No 32. Pp. 129-167.

Sīyah-pūš, abū-torāb. (2014/1393SH).“Helenīsm va naqš-e ān dar farhang-e pīš az eslām”. majalle-ye jāme’e pažūhī Paẑūheš-gāh-e olūm-e ensānī va motāle’āt-e farhangī..year. 5. No. 4. Pp. 37-58.

Sobhī mohtadī, Fazl-alāh. (2008/1387SH). “Qesse-hāy-e sobhī”. 1^st ed.Tehrān: Mo’īn.